پنجاه سال پیش میدانگاهی مقابل هتل عباسی ساخته شد، میدانگاهی به نام مجموعه عباسی در پیوند با هتلی که از دل کاروانسرای صفوی مادرشاه بازآفرینی شد. فضای باز و ساختمان مجموعه عباسی، با معماری ایرانی اسلامی، هم چشم‌اندازی برای هتل عباسی و هم پیشخوانی برای خدمات پذیرایی، فرهنگی و فروش صنایع دستی به گردشگران بود؛ جایی که بعدها به مرکز فروش کتاب و بیشتر به پاتوق کتاب‌خوان‌ها تبدیل و با همین کارکرد فرهنگی شهره شد.
مجموعه عباسی جایگاه ویژه‌ای در حافظه جمعی اهل کتاب اصفهان دارد. کارکرد فرهنگی این مکان موجب شده تا با ارزش‌گذاری فرهنگی و نه سابقه تاریخی در پروسه ثبت ملی قرار گیرد.
پیشتر اما مدیران هتل عباسی با جلب رضایت مدیران شهری قصد داشتند با تملک این مجموعه آن را به هتل عباسی ۲ تبدیل کنند که با پیگیری فعالان میراث فرهنگی اصفهان و رسانه‌ها منتفی شد اما گرچه این خطر از بیخ گوش این مجموعه گذشته، شرایط چندان مطلوبی ندارد و نیاز به توجه جدی شهرداری به عنوان متولی اصلی فضاهای شهری دارد.
میدانگاه عباسی، در غبار فراموشی
به عقیده کارشناسان معماری و شهرسازی ساختمان مجموعه عباسی در پیوند با هتل عباسی و البته چهارباغ نیاز مبرم به مرمت تخصصی و سنجیده به دور از اقدامات شتابزده دارد. مجموعه فرهنگی عباسی در سالهای گذشته توانسته بود به عنوان مکانی برای گردهمایی و میدانگاهی، توجه توریست‌ها و کتابخوان های اصفهان را جلب کند و حالا کم‌کم با فرسودگی و کمبود رسیدگی‌ها در غبار بی‌توجهی و بی‌مهری قرار گرفته است.
گرچه این مجموعه در دهه پنجاه شمسی توسط شهرداری ساخته شده اما با واگذاری سرقفلی فروشگاه‌ها، حالا با تعدد مالکان روبه‌رو است و شهرداری می‌گوید هیچ برنامه‌ای برای مرمت و بازسازی آن ندارد.
آن‌طور که معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان به خبرنگار ایرنا گفته شهرداری در ماه‌های اخیر در حال انجام مطالعات آسیب‌شناسی در خصوص مجموعه فرهنگی خدماتی عباسی است. مطالعاتی که به گفته سید احمد حسینی‌نیا قرار است به آسیب‌شناسی بناهای این مجموعه فرهنگی و راهکارهایی برای رونق‌بخشی هرچه بیشتر آن بپردازد.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان در عین حال می‌گوید که در بحث مالکیت مجموعه عباسی اختلاف نظر وجود دارد و همه آن مربوط به شهرداری نیست. به گفته حسینی‌نیا بخش اول این گزارش مطالعاتی پیش از نوروز ارائه شده و هنوز هم این طرح در حال مطالعه است.
حسینی‌نیا با اشاره به اینکه برنامه‌ای برای تعمیر مجموعه عباسی ندارند به ایرنا گفت: این بنا از نظر تعمیر و نگهداری جای بحث دارد. طرح ما برای مجموعه عباسی صرفا یک طرح مطالعاتی در مورد ایرادات، مشکلات و راهکارها است و شهرداری برنامه ای برای تعمیر آن ندارد و بودجه ای هم در این‌باره اختصاص نداده است.
مخالفت صریح معاونت شهرسازی با تغییر کالبد مجموعه عباسی
این مسوول شهرداری بیشتر درباره طرح مطالعاتی مجموعه عباسی توسط معاونت شهرسازی و معماری اصفهان توضیح داد؛ اینکه آنها با گرفتن مشاور و انجام کار مطالعاتی قصد دارند به این موضوع بپردازند که چگونه می‌توان این مجموعه فرهنگی را به قرارگاه رفتاری تبدیل کنند؟!
وی مجموعه عباسی را مطابق با تئورهای طراحی شهری، فضای گمشده‌ای می‌داند که باید آن را با حفظ شرایط موجود زنده کرد و سرزندگی اجتماعی بخشید: قرارگاه رفتاری مکانی است که در آن فعالیت‌های مشمول فضاهای شهری بر اساس موازین شرعی جمهوری اسلامی اتفاق بیفتد. وظیفه ما این است که ببینیم در این میدانگاه به عنوان یک قرارگاه رفتاری و اجتماعی بدون تغییر و دخل و تصرف در کالبد چه کارهایی می‌توان انجام داد.
معاون معماری و شهرسازی شهرداری اصفهان می‌گوید که مخالف صریح تغییر کالبدی مجموعه عباسی است و اینکه جریانی به راه افتاده که قرار است این مکان را شهرداری بکوبد و دوباره بسازد صحت ندارد: به دنبال پاسخ این سوال هستیم که چه کاری کنیم تا حضور طبیعی مردم را در این مکان بیشتر کنیم و با ایجاد قرارگاه رفتاری از حالت فضای گمشده بیرون بیاید.
یک قدم تا ثبت ملی مجموعه فرهنگی عباسی
بدنه‌سازی شرقی چهارباغ تجربه تلخی بود؛ هم برای شاهراه میراث فرهنگی اصفهان و هم برای شهرداری‌ای که بنا داشت با ساخت راسته‌ای از حجره‌ها به بازآفرینی و احیا در چهارباغ بپردازد. حالا با گذشت سالها و باز هم تجربه‌هایی از این دست در کف سازی چهارباغ، شهرداری اصفهان می‌گوید قصد ندارد آجری از مجموعه فرهنگی عباسی جابه‌جا کند.
مجموعه فرهنگی خدماتی عباسی نه به واسطه قدمت که به واسطه ارزش گذاری فرهنگی در حال ثبت ملی است. فهیمه زرگر، مسئول ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی اصفهان دراین‌باره به ایرنا گفت: پرونده ثبت ملی مجموعه فرهنگی خدماتی عباسی در کمیته تخصصی ثبت، تایید شده اما هنوز ابلاغ نشده است.
زرگر در این‌باره افزود: مجموعه عباسی را به عنوان سایتی که روبه‌روی هتل عباسی و درگیر و هماهنگ با آن طراحی شده و به عنوان ارزش‌های فرهنگی ثبت خواهیم کرد.
به گفته این کارشناس ثبت میراث اصفهان پروسه ثبت ملی مجموعه فرهنگی خدماتی عباسی در گیرودار تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وزارتخانه طولانی شده و حالا با گذشت یک سال و نیم از جلسه دفاعیه، ثبت ملی این اثر در جریان توجیح حکم است و باید بزودی از سوی دفتر ثبت اداره کل وزارتخانه به آنها ابلاغ شود.
میدانگاه عباسی در پیوند با هتل عباسی و پیاده‌راه چهارباغ
محمود درویش، کارشناس شهرسازی و معماری نیز مجموعه فرهنگی عباسی را یکی از معدود فضاهای باز و عمومی شهر در کنار میدان نقش جهان و میدان جلفا می‌داند که به همین منظور در سالهای نخست دهه پنجاه طراحی و اجرا شده است. او دومین برنده مسابقه طراحی و معماری فضای مقابل هتل عباسی ست و بنا بود به همراه الیاس گبای برنده اول مسابقه، کار را پیش ببرند که این اتفاق نیفتاد و گبای به تنهایی طرحش را اجرا کرد.
درویش در گفت و گو با خبرنگار ایرنا از فکر ایجاد یک فضای باز یا پیشخوان در مقابل هتل عباسی به منظور تامین رستوران‌های بیشتر، مراکز فروش صنایع دستی و خدماتی به گردشگران در پنجاه سال پیش می‌گوید و اینکه در همان زمان هم فکر پیاده‌رو شدن چهارباغ هم مطرح بود: حتی در همان زمان، وقتی این مسابقه طراحی را گذاشتند، پیش‌بینی پیاده‌راه شدن چهارباغ هم مطرح بود. بنابراین در طرح‌های ارائه شده در آن مسابقه،چهارباغ به عنوان مسیر پیاده‌راه پیش بینی شده بود .
این معمار شهرساز، میدانگاه عباسی در مقابل هتل قدیمی اصفهان را نقطه عطفی در پیاده‌راه چهارباغ می‌داند که در عین حال که جزیی از فضای عمومی خیابان آمادگاه بود می‌توانست بدون ترافیک،آرامش نسبی را برای توریست‌ها در پی داشته باشد. اینها از نظر او در زمره اهمیت‌هایی ست که این مجموعه فرهنگی داشته است.
داستان میدانگاه عباسی و طرحی که تحریف شد
درویش در ادامه گفت و گو با ایرنا از ماجرای ساخت این مجموعه می‌گوید: وقتی هتل عباسی را ساختند نمای بیرونی، طراحی مدرنی داشت که خیلی هماهنگ با بقیه هتل نبود و بنابراین دستور داده شد نمای دیگری هماهنگ با بافت تاریخی و قدمت کاروانسرای عباسی طراحی شود. برای نمای بیرونی آقای الیاس گبای،معمار فارغ التحصیل دانشگاه تهران و بوزار پاریس برنده مسابقه شد و نمای هتل را طراحی کرد. بعد از آنکه این نما مورد توجه قرار گرفت، به شهرداری اصفهان پیشنهاد شد خانه‌های مقابل هتل را خریداری و یک میدانچه طراحی و اجرا شود.
مسابقه طراحی فضای مقابل هتل عباسی بعد از ایجاد گودبرداری‌ها سه برنده داشت که باز هم گبای اولین آنها بود و طرح او اجرا شد. اجرا اما به زعم درویش چون توسط شهرداری انجام شد کیفیت صد درصدی که انتظار می‌رفت را نداشت؛ بنابراین در چندین مورد در طرح گبای تغییرات اساسی داده شد.
اشاره درویش به باغچه‌های سبزی است که شاید در خلال عکس‌های قدیمی هنوز هم به یادگار مانده باشد. باغچه‌هایی که به دلیل ضعف اجرا و نبود امکانات برای ضدآب کردن هیچ‌گاه نتوانست پایدار بماند و در نتیجه حذف شد. علاوه بر باغچه‌های سبزی که حالا دیگر خبری از آنها در طبقه همکف و در فضای عمومی خیابان آمادگاه نیست، میدانگاه عباسی با استفاده از طرح گودال‌باغچه نمایی دیگر از بناهای ایرانی در نواحی مرکزی ایران را به نمایش می‌گذاشت. گودال باغچه‌ای در زیرزمین با حوضی که هنوز هم هست و گرداگرد آن کتابفروشی‌ها قرار دارند.
نیاز مجموعه عباسی به یک طرح مرمت سنجیده
عضو انجمن مفاخر معماری ایران با اشاره به پارکینگ معیوب مجموعه عباسی از نیاز مبرم این میدانگاه شهری به مرمت تخصصی و سنجیده گفت. وی دراین‌باره افزود: متاسفانه همیشه کارهای ما باعجله است و این موجب افت کیفیت می‌شود. عیوب مجموعه عباسی باید با یک طرح مرمت سنجیده رفع شود. یکی از عیوب اصلی مجموعه عباسی پارکینگ، دوم راه های ورودی و سوم پله های طبقات بالا است.
این کارشناس شهرسازی معتقد است میدانگاه عباسی ارزش حفظ و نگهداری دارد و باید ثبت ملی شود: بسیاری از ساختمان‌های دوران معاصر باید ثبت و از خطر تخریب محفوظ می‌شد که البته متاسفانه این مهم انجام نشده است.
گرچه ثبت ملی آثار تاریخی و فرهنگی نتوانسته نسخه‌ای برای حفاظت آنها بپیچد و تعداد زیادی از بناها و خانه‌ها با اینکه در فهرست میراث ملی کشور بودند به بهانه‌های مختلف تخریب و دست‌اندازی شدند اما شاید ثبت ملی مجموعه فرهنگی عباسی بتواند کمکی باشد برای نجات این میدانگاه از فرسودگی‌ای که سالهاست دامنش را گرفته و حالا نه شهرداری و نه میراث فرهنگی زیر بار مرمتش نمی‌روند؛شهرداری به بهانه تعدد مالکین و میراث فرهنگی اصفهان هم به بهانه تعدد آثار تاریخی این شهر.
درویش در پایان گفت‌وگو با ایرنا از بایدهای مرمت مجموعه عباسی می‌گوید و اینکه باید در طرح مرمت از الیاس گبای، آرشیتکت مجموعه عباسی مشورت خواست و با کمک از افراد ذی‌صلاح کارکردهای این میدانگاه را با توجه به نیاز امروز تعدیل و تغییر داد.
مستند «پلازا»، راوی روزگار مجموعه عباسی
الیاس گبای معمار ایرانی و طراح میدانگاه عباسی حالا ساکن آمریکاست و نقشه های اصلی مجموعه عباسی را آنلاین در دسترس قرار داده. او در سالهای اخیر راوی مستندی بوده که در مورد مجموعه عباسی ساخته شده. نام مستند « پلازا»است؛ به معنی میدان و داستان مجموعه عباسی را در سی دقیقه روایت می‌کند. این آرشیتکت ایرانی در مستند پلازا به جزئیات تازه‌ای از تاریخ شکل‌گیری بافت شهری ابتدای خیابان آمادگاه در اصفهان اشاره می‌کند.
مستند«پلازا» ساخته امیربهادر جعفری است؛ جوانی که معتقد است میدانگاه عباسی نمونه‌ای کم‌نظیر در تاریخ معماری و طراحی شهری است و ضرورت مستندنگاری آن به تاریخ شهر و زندگی شهری گره خورده. مستند پلازا بعد ازسه سال، پاییز ۱۳۹۸ به پایان رسید و درهمین زمستان گذشته در خانه صفوی و موسسه رویش مهر در نشست‌های «خواندن اصفهان معاصر» به نمایش درآمد.
جعفری مستندش را راوی روزگار یکی از آثار معماری معاصر در اصفهان می‌داند که حال و روز چندان خوشی هم ندارد اما به ایرنا می‌گوید امروز داستان میدانگاه عباسی واضح و روشن، در پیش چشم ماست و همه چیز بستگی به اراده و توان مدیران شهری دارد.
مستند پلازا، نتیجه‌ی پروژه‌ی نسبت طولانی پراکنده نگاری و ثبت تصویری از میدانگاه عباسی است. جزییات معماری،آجرکاری، فضای فراخ میانی، گودال باغچه، رواق‌ها، غرفه‌های سه طرف و ایوان عریض طبقه فوقانی که امکان و احتمالات بی‌شماری برای مشاهده‌گری فراهم کرده‌اند.
جعفری بر این باور است که اتمسفر مدرن و در عین حال ایرانی میدانگاه عباسی چیزی نیست که در همه جای شهر بتوان آن را تجربه کرد. برای جعفری ابهاماتی در تاریخچه میدانگاه عباسی وجود داشت که با نشر یک دوره از تصاویر، منجر به ارتباط او با معمار پروژه یعنی الیاس گبای می‌شود.
او به نقل از گبای، هتل عباسی را در میان همه هتل‌های خاورمیانه، نگین انگشتری می‌خواند؛ مساله‌ای که تا حدودی ایده‌ی وجود یک میدان معاصر و امروزی را در سوی دیگر خیابان، درست روبروی هتل، توضیح می‌دهد.
جعفری با اشاره به وضعیت نامساعد میدانگاه عباسی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: ارزش‌های زیبایی‌شناسی و اهمیت تاریخی بافت ابتدای خیابان آمادگاه، خوانش دقیق و دوباره این گنجینه شهری را می‌طلبد. مدرسه چهارباغ، ساختمان شرکت بیمه ایران، هتل عباسی و میدانگاه عباسی مجموعه‌ای بی‌مانند از چهار قرن خلق فضای شهری را پدید آورده‌اند و مجموعه عباسی در این میان، بخشی از حافطه‌ی جمعی ساکنین شهر را شکل می‌دهد که در پایان پنجمین دهه از عمرش، وضعیت قابل دفاعی ندارد.
این مستند ساز تغییرات مجموعه عباسی در طول زمان نسبت به طرح و ایده اصلی را به خوبی نشان می‌دهد. جعفری در این باره گفت: واقعیت این است که از مجموعه عباسی به خوبی نگهداری نشده. وضع موجود اثر، در کنار روایت خلق آن، قدری تاسف برانگیز است. البته با تمام کاستی‌ها ، بی‌توجهی‌ها و بعضا کج‌سلیقگی‌ها، هنوز اگر اراده‌ای برای اتخاذ تصمیمات درست وجود داشته باشد، میدانگاه عباسی امکان این را دارد که به یکی از موفق‌ترین نمونه‌های بازآفرینی شهری تبدیل شود.
وی همچنین احیا و بازآفرینی میدانگاه عباسی را مستلزم روندی شفاف، اصولی و حرفه‌ای می‌داند: مجموعه عباسی به احتمال در مالکیت عمده شهرداری است و شاید بعضی واحدها به صورت سرقفلی واگذار شده باشند اما به ظاهر مسئولیت نگهداری و مرمت بنا با شهرداری است.
جعفری در ادامه افزود: به هر حال فضای باز میدان، پلکان، رواق و ایوان متعلق به شهرداری است! مجموعه در زمان حاضر از نظر کالبد به شدت نیازمند مرمت است. سیما و منظر آشفته، مبلمان شهری نامناسب، طراحی محوطه دستکاری شده و ابتر در کنار کاربری‌های نامناسب و بهره‌برداری ضعیف از ایرادات اساسی به شمار می‌روند.
سوال جدی که مطرح است این که چه کسی مسئول رسیدگی به این میدانگاه شهری است؟! آینده برای میدانگاهی معاصر که جایگاه ویژه‌ای در فضاهای عمومی شهر اصفهان داشته چه خواهد بود؟ مدیران شهری در کنار مطالعات آسیب شناسی آیا می‌توانند در عمل، بدون دخل و تصرف‌هایی که مسبوق به سابقه است رونق را به مجموعه عباسی برگردانند؟!آیا ثبت ملی این میدانگاه فرهنگی می‌تواند نسخه‌ای برای حفاظت آن بپیچد؟ یا فقط اثری به آثار ثبت ملی شده اصفهان می‌افزاید!
استان اصفهان با پنج میلیون نفر جمعیت به‌عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یک‌هزار و ۹۳۴ روستاست و بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی شناسایی شده دارد که از میان آنها افزون بر یک‌هزار و ۸۰۰ اثر ثبت ملی شده‌اند.
