حاجی فیروز شناخته شده‌ترین چهره نمایشی است که در ایران پیام‌آور نوروز است. نوروز امسال که به سختی در حال عبور از پیچ تند کرونا هستیم، حاجی فیروزها هم کمتر ظاهر شدند و خبری از نمایش‌های خیابانی هرساله نبود. نمایش‌های که در پس و پیش گذرها و گاهی میدان‌ها، بداهه و بی هیچ مقدمه‌ای تنها با چهره‌های سیاه و لباس‌های سرخ، آمدن بهار را بشارت می‌دادند.
دیروز هفتم فروردین گرامی‌داشت هنرهای نمایشی بوده است. چهره‌های نمایشی نوروزی، مهمان‌های دیرینه بهاری هستند که همین روزها در عرصه عمومی ظاهر می‌شوند و مژده آمدن نوروز را می دهند. نوروز امسال اما با هر سال توفیر زیادی داشت؛ چهره‌های نمایشی و قدیمی نوروز هم با مهمان ناخوانده غافلگیر شدند. پیام آوران نوروز که سالی یک بار با دایره زنگی و آواز، بهانه‌ای برای شادی و بذله‌گویی داشتند امسال از ترس کرونا کمتر در خیابان‌ها و گذرها دیده می‌شدند.
کارکترهای کهن نمایش‌های نوروزی
روز هنرهای نمایشی در آستانه بهار فرصتی برای گرامی‌داشت چهرهای نمایشی نوروزی به دست داده است. چهره‌هایی چون حاجی فیروز و میرنوروزی که پیوندی ناگسستنی با نوروز و آمدن بهار دارند.
طلاییه رویایی، دانش آموخته پژوهش هنر و عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی در گفت و گو با ایرنا بیشتر از کارکترهای کهن نمایش‌های نوروزی می‌گوید: چهرهای نمایشی‌ای که پیک نوروزی‌اند و هنوز هم وجود دارند حاجی فیروزها هستند. حاجی فیروز و عروسک مبارک در خیمه شب بازی تغییر شکل یافته همان«سیاه»در نمایش‌های سیاه بازی هستند.
اشاره رویایی به سیاه بازی همان نمایش های کمیک ایرانی معروف به «روحوضی» ست که درآن ارباب و غلامی با آواز و موسیقی و با مایه هایی ازطنز به موضوعات اجتماعی و سیاسی می پردازند.
رویایی در ادامه با اشاره به چهره سیاه و لباس قرمز حاجی فیروز این شخصیت نمایشی را در پیوند با نمایش سیاه بازی،پیام آور صلح و شادی خواند و گفت: در نمایش‌های سیاه بازی شخصیت «سیاه» یک شخیت معترض و بذله گوست که بسیار باهوش، زیرک و هوشمند است.
این پژوهشگر هنر می‌گوید چه مبارک در خیمه شب بازی و چه سیاه در در سیاه بازی موجودات هوشمند و درعین حال انگار وجدان بیداری هستند که همه چیز را می‌دانند و می‌بینند و با طنز آنها را آشکار می کنند.رویایی، حاجی فیروز را هم در پیوند با «سیاه»و «مبارک » می‌داند که در آستانه بهار پیام آور نوروز است وبا رقص و آواز در محله ها و روستاها بشارت سال نو را می‌دهد. شخصیت دوست داشتنی‌ای که از نگاه او برای اینکه بار مسئولیت این پیام شادی را برساند به درستی انتخاب شده است.
نمودی دیگر از کارناوال باختینی در میرنوروزی
این عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی با اشاره به آیین کهن «کوسه برنشین »در آستانه بهار از میرنوروزی به عنوان نمایشی دیگر از آیین‌های نوروزی یاد کرد و افزود: نمایش دیگر که در مورد نوروز وجود دارد جشن میر نوروزی است که به اشکال مختلف و در جاهای مختلف برگزار شده است. میرنوروزی یک جشن باستانی ست و به شکلی همتاهایی در تاریخ و در سراسر دنیا دارد. جشنی است که درآن برای دوره ای کوتاه همه چیز به هم می ریزد و جابه جا می شود.
وی با اشاره به میرنوروزی، به عنوان یکی از آیین های درحال فراموشی افزود: در میرنوروزی مثل همه نمایش‌های از این دست، یک جور در هم ریختگی طبقاتی و جایگاه اجتماعی وجود دارد؛ یعنی یک آدم عامی که به طور معمول هم از اقشار محروم جامعه بوده را چند روز به عنوان پادشاه و امیر یک منطقه انتخاب می کنند و او هر حکمی را در این چند روز بدهد باید اجرا شود.
رویایی این شعر حافظ که «چو گل از غنچه بیرون آی، که بیش از چند روزی نیست حکم میر نوروزی» را یکی از استنادهایی می داند که به قدمت برگزاری میرنوروزی در ایران اشاره می کند.
وی در ادامه از تحلیل های دیگری می‌گوید که درباره میرنوروزی مطرح است: حکم کردن‌های میرنوروزی به طور معمول بر اساس این بوده که شادی و خنده باشد و بیشتر کسانی هم که به عنوان دست‌یاران میر انتخاب می‌شدند آدم‌های بذله گویی بودند اما تحلیل های دیگر هم وجود دارد.این در هم ریختگی به شکلی گفتگوی «کارناوال باختینی» را نشان می دهد که در ایران هم بوده است.
رویایی در این باره افزود: در این جشن‌ها تمام قوانین از پیش تعیین شده به هم می‌ریخت و از این به هم ریختگی یک آنارشی و اقتدارگریزی بوجود می‌آمد که برای مردم در نوروز مفرح بوده است.
وی پیام شادی‌بخش نوروز و بهار با روایت حاجی فیروز و میر نوروزی را در گستره فرهنگی ایران بزرگ بیشتر مختص ایران می بیند که در کمتر جایی در کشورهای گستره نوروز تا این حد جدی گرفته شده باشند. اما بر این باور است که وقتی از نوروز صحبت می کنیم در واقع از یک ایران بزرگ صحبت می کنیم که بنا به شرایطی که در تاریخ بوجود آمده تکه تکه شده است و نوروز می تواند عامل وحدت ایران با کشورهایی مثل تاجیکستان و افغانستان باشد.
نوروزخوانی و هنرهای نمایشی خیابانی
شاهین سپنتا پژوهشگر جشن‌هایی ایرانی بر این باور است که نوروزخوانی به سبک حاجی فیروزیکی از نمونه‌های جذاب هنرهای نمایشی خیابانی در ایران است که نیازمند توجه و بازآفرینی بیشتر است.
وی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: حاجی فیروز چهرهای نمادین و پیک نوروز است که هر سال در آستانه نوروز مردم را با ترانه‌هایش شاد می‌کند. پیک نوروزی «حاجی فیروز»در اصل همان «تموز» و یا «رپیتوین» در فرهنگ ایران کهن است که با دیو سرما ستیز می‌کند و بر او چیره می‌شود، از این روی او را «پیروز» می‌نامند.
وی در ادامه افزود: «پیروز» از دیرباز صفت نوروز و به معنی خوش و خرم وکامیاب بوده است و از این روی پیک بهار را نیز ایرانیان «پیروز»یا «فیروز» نامیده‌اند.حاجی فیروز با چهره سیاه، تن‌پوش سرخ، سازی در دست و ترانه‌های شادمانه بر لب، همچون توز یا دوموزی نویدبخش گرم شدن زمین و بهار است و مردم در کوی و برزن به پیشواز حاجی فیروز و ترانه‌های شادمانه‌اش می‌روند و به پاس شادی‌افزایی، به او «شادباش» و «نورروزانه» می دهند.
