سخن از کاشان با پیشینه تاریخی پر افتخار و فرهنگ غنی و پویای آن و شناخت و آگاهی از آثار و بناهای تاریخی و تمدنی این خطه کویری است.
«آثار تاریخی کاشان» کتابی جامع نوشته «علی اصغر شاطری» است که ۲۳۲ اثر و بنای این منطقه شامل: تیمچه ها، خانه‌ها، مسجدها، امامزاده ها، بقاع متبرکه، آتشکده، آب انبارها، آرامگاه‌ها، گذرها و حمام‌ها را شرح داده و معرفی کرده است.
ملک الشعرای بهار که اصالتاً کاشانی است و می‌سراید:
باد آباد مهین خطه کاشان که مدام/ مهد هوش و خرد و صنعت و بینایی بود/ لفظ کاشانه و کاشان به لغت های قدیم/ معبد و جایگه جشن و دل آسایی بود
دکتر عباس بهنیا به نقل از زبان شناسان نام کاشان را برگرفته از «گاثه ها» کهن‌ترین اثر منظوم اوستای زرتشت می داند. قاشان، قاسان، چهل حصاران، کاسیان، کاشیان و کی آشیان نیز نام های دیگر کاشان بوده‌اند.
نویسنده کتاب تاریخ کاشان اما نام ولایت کاشان را «چهل حصاران» می‌داند. سیاحان غربی همچون پیتر دلاواله و توماس هربرت درباره کاشان گرم و دارای انار همچون شهرهای اشرافی مانند بورک و توریچ انگلستان سخن رانده‌اند.
«ژان شاردن» هم می‌نویسد: در هیچ کجای ایران به اندازه کاشان، ساتن، مخمل، بافته سطحی و ابریشم گلدوزی شده یا ابریشم طلا و نقره دوزی شده ساخته نمی شود.
فصل اول مربوط به باغ فین، بازار و تپه های سیلک است که ۶ دوره کاوش های ایرانیان و فرانسوی ها را بازخوانی کرده و از وجود ظروف سفالین، لوله دار و نقش های هندسی نوشته است.
باغ فین در جنوب این شهر واقع شده و «کنت دوگبینو» در کتاب سه سال در ایران می گوید: نظیر این باغ مصفا را در کمتر جایی دیده ام، نهرهای آب صاف و شفاف آن در حوض و جدول های لاجوردی موج می زند و با منظره فریبنده جریان دارد... در ظلع مقابل عمارت اندرونی و حرمسرا واقع است. در همین جاست که اخیرا یک فاجعه خونین و اندوه بار روی داده که در تاریخ ملل جهان و مخصوصا اقوام آسیایی بی نظیر است.
دوران شکوفایی و اوج این باغ در دوره پادشاهان امپراطوری صفویه است که در سال ۹۰۹ قمری هنگام ورود شاه اسماعیل به کاشان بزرگترین جشن های سلطنتی در آنجا برپا می شده است.
علاوه بر قتل تلخ امیر کبیر، تاج گذاری شاه اسماعیل و شاه عباس دوم نیز در این محل روی می دهد.
مولف کتاب «زینت المجالس» هم درباره بازار این شهر می گوید: مثل راسته بازار کاشان در تمام جهان نیست و طول آن بازار تقریبا دوهزار قدم می باشد.
سال ۱۱۹۲ هجری قمری زلزله ای کاشان و بناهای تاریخی اش را می لرزاند و سخت آسیب می زند اما سه سال بعد در دوران زندیه و قاجاریه برخی از آنها بازسازی می شوند.
پیر لوتی فرانسوی کاشان را «شهر مسگرها» می نامد. امین الدوله، ملک التُّجار، وکیل الرعایا، صباغ و تاج الدین برقی نیز نام تعدادی از تیمچه های کهن این وادی هستند.
مسجد جمعه(بنا شده در سال ۴۶۶ قمری دوره سلجوقیان)، عمادی، امام خمینی(ره)، وزیر و آقا بزرگ از جمله مسجدهای کاشانند. بقاع متبرکه در مشهد اردهال و مراسم معروف قالی شویان این شهر، امامزاده آقا علی عباس و هلال ابن علی از بقیه معروف تر هستند اما در صفحه ۸۱ درباره بقعه چهل دختران نوشته اند: شکل خارجی گنبد آن به سبک و سیاق مغولی، نظیر گنبد خانقاه شیخ علاءالدوله سمنانی است.
خانه های تاریخی از زیباترین و ماندگارترین آثار و بناهای ماندگار کاشان هستند که توماس هربرت معاصر با دوره شاه عباس اول در وصف آنها گفته است: «خانه های شهر کاشان بزرگ، عالی و با نقش و نگارهای دلپذیر تزیین شده اند.»
متاسفانه معماری های کنونی توجهی به اصول اسلامی ندارد و رعایت اصول سابق در آنها بسیار نادر است. تا درب خانه باز می شود حریم خانه در یک دید پیدا و آشکار می گردد و رمز خانه هویدا و آشکار می گردد.
از آن جمله اند: خانه بروجردی ها، طباطبایی ها(بنا شده در سال ۱۲۸۰ قمری)، عامری ها، تاج(امروزه خانه هنرمندان و موزه مردم شناسی است)
۱۰۰ آب انبار در کاشان وجود داشته که ویژگی های آنها را می توانید در صفحه ۱۲۳ کتاب بخوانید. در شرح آب انبار حکیم هارون نوشته اند که دارای دو شیر جداگانه است. یکی برای یهودیان محل و دیگری برای مسلمانان. جالب اینکه حکیم هارون یهودی، این بنا را نذر امام حسین(ع) کرده است!
در فصل آرامگاه بزرگان وعالمان از مزار شیخان که محل دفن عالمان و شاعران و دانشمندان بوده و امروز مخروبه شده نام برده اند. آرامگاه های فیض، محتشم و ملا عبدالرزاق کاشانی نیز از مهمترین های این بخش هستند.
جهانگرد فرانسوی شاردن در کتاب «سیاحت نامه» خود درباره گرمابه ها می نگارد: گرمابه های کاشان فوق العاده عالی، خوب و تمیز و خوش ساخت است.
نویسنده از ۴۱ منبع شامل ماهنامه، کتاب، زندگی نامه و تذکره بهره برده و اوراق پایانی کتاب را به تصاویر بناهای تاریخی و معماری این شهر از «احمد مزرعتی» اختصاص داده است.
کتاب آثار تاریخی کاشان در ۲۰۴ صفحه توسط انتشارات مرسل و متن آن به همت کتابخانه کاشان شناسی(فریبا محبی نسب) آماده سازی و چندین نوبت تجدید چاپ شده است.
