۱۰ سال پیش نحوه مرمت پل خواجو توسط سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان انتقادات زیادی را به دنبال داشت و حالا هم مرمت ترک گنبد مسجد شیخ لطف الله با گذشت سه ماه هنوز هم در سرخط خبرهای میراث فرهنگی رسانه‌ها قرار دارد. افزون بر این موارد، نحوه عملکرد میراث فرهنگی در پروژه‌هایی مانند عبور مترو از چهارباغ عباسی، کف‌سازی چهارباغ توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان مورد نقد بوده است.
بسیاری از پروژه‌ها چه مرمتی و چه عمرانی صدای کارشناسان را بلند می‌کند؛ چه چیزی از نظر کارشناسان باعث آسیب و تخریب آثار تاریخی این شهر می‌شود؟ چرا برای اجرای پروژه‌های مرمتی مهم و شاخص و پروژه‌هایی که در دل آثار تاریخی اصفهان هستند نظر کارشناسان صاحب نظر اخذ نمی‌شود تا تصمیم‌های درست و بدون حاشیه گرفته شود؟! آیا برای شهری مثل اصفهان با آثار شاخص معماری صفوی، برگزاری همایش و نشست‌های تخصصی مرمت و حفاظت میراث فرهنگی از سوی متولیان پیش از اجرای پروژها ضروری نیست؟ چرا برای اجرای مرمت یکی از مهم‌ترین بناهای اصفهان و ایران، گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، از همه توان و پتانسیل کارشناسی استفاده نشده و اگر استفاده شده چرا انتقادات در خصوص مرمت این گنبد وجود دارد؟
آنچه در شورای فنی میراث فرهنگی اصفهان می‌گذرد
مرتضی فرشته نژاد یکی از اعضای سابق شورای فنی میراث فرهنگی اصفهان معتقد است تصمیمات نادرستی که برای آثار تاریخی شهر اصفهان گرفته می‌شود خیانت به آثار تاریخی و مملکت است.
این کارشناس در گفت و گو با ایرنا گفت: متاسفانه تصمیم‌گیری‌ها در شورای فنی میراث فرهنگی اصفهان براساس کمیت آرا قرار دارد و کیفیت در آن جایی ندارد، در این شورا تعدادی افرادی که گرد هم جمع می‌شوند باید متخصص مربوط باشند نه این که طرح‌ها به رای گذاشته و اعتبارات مصرف شود.
وی افزود: بارها گفته‌ایم که کسانی که می‌خواهند در مورد بناهای تاریخی به خصوص بناهای خیلی مهمی مثل مسجد شیخ لطف‌الله، پل های تاریخی و چهارباغ نظر بدهند باید کسانی باشند که از این کار صد در صد سررشته داشته و چند پروژه موفق اجرا کرده باشند نه به استناد کارمند اداره میراث بودن و یا مدرک داشتن.
فرشته نژاد در این رابطه توضیح می‌دهد: در آخرین جلسه‌ای که در شورای فنی بودم و دیگر هم نرفتم به طور رسمی لابه‌گری را دیدم، اعتراض کردم و برای رفع این مشکل هیچ کاری انجام نشد و من چون دیدم دست آخر من هم باید امضا کنم به کارم در شورا ادامه ندادم.
بسیاری از تصمیماتی که برای آثار تاریخی اصفهان گرفته شده از جمله موارد اخیر مثل چهارباغ در موضوع کف سازی و یا مرمت گنبد شیخ لطف الله طرح‌ها به تصویب شورای فنی میراث فرهنگی اصفهان رسیده و عملیاتی شده‌اند؛ شورایی که به تاکید کارشناسان باید بهترین تصمیمات را برای حفاظت از آثار تاریخی شهر بگیرد اما اینکه چرا برخی از تصمیمات با اعتراض مواجه می‌شود سوالی است که باید برای یافتن پاسخش پای صحبت کارشناسان نشست.
جای خالی کنگره نقد مرمت در اصفهان
از سویی دیگر به گفته فرشته نژاد، کنگره‌های نقد مرمت می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات این حوزه باشد. کنگره‌هایی که طرح‌های مرمتی را چه پیش از اجرا و چه پس از آن به نقد و بررسی کارشناسان بگذارد. فرشته نژاد در این رابطه افزود: پیش از انقلاب هر شش ماه یکبار کنگره‌های نقد و مرمت در استان‌های مختلف ایران برگزار می‌شد اما حالا این کنگره‌ها هر چند سال یکبار برگزار می‌شود و متاسفانه طرح‌های مرمتی اصفهان را در کنگره مرمتی رشت بررسی می‌کنند.
وی بر لزوم برگزاری کنگره نقد و مرمت در اصفهان تاکید کرد و گفت: برای بررسی طرح‌های مرمت باید بناها در دسترس باشند تا عمکرد مجریان قابل ارزیابی باشد.
این استاد دانشگاه هنر اصفهان نقبی به گذشته مسجد شیخ لطف الله و مرمت هایش زد: در دوران مشروطیت و جنگ‌های آن زمان، تیراندازی‌ها موجب از بین رفتن مقداری از کاشی‌ها شده بود که استاد حسین معارفی با روش استادانه‌ای گنبد را خیلی خوب مرمت و درست کرده بود. اما کاری که حالا روی گنبد انجام شده درست مثل این است که یک متخصص مغز و اعصاب قلابی بخواهد بر اساس آزمون و خطا مغز بیماری را عمل کند.
وی معتقد است مرمت گنبد شیخ لطف الله بر اساس آزمون و خطا انجام شده و این برای گنبدی با اهمیت ملی و جهانی جای تامل دارد.
برای کار میراث فرهنگی باید مشورت کرد
مرمت یکی از ترکهای گنبد شیخ لطف الله و انتقادات و نظرات متفاوت در مورد تایید و یا رد آن شاید اینبار تلنگری شود برای متولیان میراث فرهنگی شهر اصفهان که با حساسیت بیشتری برای آثار تاریخی و شاخص این شهر تصمیم‌گیری کنند و برای حاصل شدن نتیجه مطلوب و به نفع آثار و بناهای تاریخی بدور از حاشیه‌ها، بیشتر به خرد جمعی احترام بگذارند.
محمد حسن محبعلی یکی دیگر از کارشناسان مرمت است که پیاده شدن ترک گنبد شیخ لطف الله را برای مرمت تایید کرده اما می‌گوید برای اینکار بهتر بود مشورت می‌کردند.
وی به ایرنا گفت: میراث فرهنگی کار یک نفر نیست و باید با مشورت باشد. مرحوم مهندس شیرازی حتی یک پنجره را که می‌خواست عوض کند در شورا مطرح می‌کرد. آقای شیرازی مرشد ما بود و می‌گفت نمی‌خواهم بگویم نظر من، می‌خواهم نظر افراد دیگر را هم بگیرم. برای کار میراث فرهنگی باید مشورت کرد و بدون مشورت نباید کار انجام داد.
وی معتقد است در 10 سال اخیر کار سازمان میراث فرهنگی در سطح کشور نسبت به قبل تفاوت زیادی کرده است. سازمانی که ضعف دارد، کارشناس ندارد و بودجه هم ندارد. به گفته محبعلی ضعف در کل سازمان میراث فرهنگی کشور هست و شاید در اصفهان بیشتر هم باشد.
مرمت گنبد شیخ لطف‌الله بدون آسیب شناسی
محبعلی اشکال مرمت ترک گنبد شیخ لطف الله را اجرای مرمت بدون آسیب شناسی دانست و گفت: اشکال این است که پیش از آسیب شناسی کار مرمت به یکباره آغاز شده این در حالی است که باید اول آسیب شناسی دقیق انجام می‌شد؛ بعد آسیب‌ها می‌آمد روی کاغذ و وضعیت را در شورا مطرح می‌کردند. بعد از آنکه طرح در شورا تصویب می‌شد دیگر بحثی باقی نمی‌ماند.
به گفته این استاد مرمت برای طرح این مرمت باید گمانه زنی انجام می‌شد. وی افزود: مرمت گنبد شیخ لطف الله کاری نیست که کسی در دانشکده بشیند و طرح بدهد. باید به طور حتم در محل کار، گمانه بزنند تا اطلاع پیدا کنند که زیر کاشی‌ها چه خبر است و تا طبره (سازه اصلی گنبد) گنبد بروند شاید خدای نکرده ترکی در گنبد باشد که نیاز به مقاوم سازی داشته باشد. برای همه اینها باید اطلاعات کافی به دست بیاید ، طرح بشود و در شورا پس از تصویب به مرحله اجرا برسد.
وی اضافه می کند: داربستها را نباید جمع می‌کردند و علاوه بر این باید شاهد می‌گذاشتند تا قبل و بعد از مرمت معلوم باشد و کارشان قابل دفاع باشد.
محبعلی، مشاور عالی مرمت گنبد است وی به ایرنا گفت که اداره کل میراث فرهنگی اصفهان او را به عنوان مشاور عالی مرمت گنبد شیخ لطف الله تعیین کرده و قراراست کار مرمت گنبد را او هدایت کند.
وی افزود: برای رسیدن به ضخامت گنبد باید سه گمانه بزنیم تا ببینیم زیرسازی گنبد چه اشکالی دارد. کاشی‌ها سالم هستند اما از روی کار بلند شده اند؛ وقتی آجرها خراب شده اما کاشی سالم است معلوم می شود که زیرسازی خراب است. بعضی ها گفته اند که باید در جا تعمیر می شد؛ زیرسازی ضخامتش بیست سانتی متر است و اگر زیرسازی درست نباشد چگونه می شود در جا تعمیر کرد؟!
گنبد شیخ لطف الله گمانه زنی می شود
آن طور که محبعلی به ایرنا گفت به پیشنهاد وی بر روی ترکهای مرمت نشده داربست زده اند تا کار گمان زنی شروع شود اما کار مرمت و ادامه آن به دلیل سرد بودن هوا و احتمال یخ زدن ملات در فروردین سال آینده شروع خواهد شد. حالا به گفته محبعلی قرار است گمانه‌هایی در پای کار، در وسط و بالای گنبد زده شود و برای جلوگیری از نفوذ آب روی آن پلاستیک بکشند.
به باور این کارشناس مرمت، گنبد شیخ لطف الله مریضی ست که باید برای درمانش آسیب شناسی و لایه نگاری کرد. وی افزود: گمانه زنی شروع آسیب شناسی است و تا گمانه نزنیم آسیب را پیدا نمی کنیم. مثل مریضی که به بیمارستان می رود و به او می گویند باید برود رادیولوژی و آزمایشگاه و با نتایج آنها طبابت کنند. کار ما هم همین است. ما هم با یک مرض روبه رو هستیم و تا این کارهای اولیه را انجام ندهیم نمی توانیم نظر بدهیم.
محبعلی بر آسیب شناسی دقیق و ارائه طرح در شورای مرکزی میراث فرهنگی کشور تاکید کرد و ادامه داد: من می گویم که طرح باید در شورای مرکزی مطرح بشود چون گنبد شیخ لطف الله، گنبدی یگانه است و بالاخره در ایران حرف‌های زیادی بر روی آن است و بنابراین بهتر است طرح به شورای مرکزی برود.
پیشتر محمد حسن محبعلی به همراه گروهی از سوی وزارت میراث فرهنگی در بازدید از گنبد شیخ لطف الله به روایت روابط عمومی میراث فرهنگی اصفهان مرمت انجام شده را تایید کرده بود. محبعلی ضمن تایید مرمت انجام شده به ایرنا گفت: آنها بدون گمانه زنی و آسیب شناسی و البته مشورت کار را پیش برده اند.
تایید وزارت میراث فرهنگی نتوانست کارشناسان منتقد را راضی کند و ننشستن برف بر ترک مرمت شده گنبد تردیدها را درباره این مرمت دوچندان کرد. استفاده از روغن بزرک یا مواد نانو به عنوان پوشش بر ترک مرمت شده دلیل آبگریزی دانسته شد اما اداره میراث فرهنگی این ادعا را رد کرد و تمیزکاری و صیقلی شدن ترک مرمت شده را دلیل آن دانست. حاشیه ها اما همچنان ادامه دارد. داربستها حالا بر ترک بعدی سوار شده‌اند و میراث فرهنگی اصفهان می‌خواهد بعد از مرمت یک ترک و آسیب‌شناسی کند و با نظر مشاورعالی کار مرمت را پیش ببرد.
مشورت، مطالعات و آگاهی رسانی در خصوص تصمیمات برای آثار تاریخی شاخص همه مواردی هستند که باید پیش از اجرا انجام شود. سوال اینجاست که میراث فرهنگی با دانستن تمام ضرورت‌ها و حساسیت‌ها چرا تصمیماتش را آنهم در خصوص بناها و اماکن با اهمیتی مثل گنبد جهانی شیخ لطف الله به مشورت کارشناسان ملی نمی‌گذارد؟ چرا سازوکاری برای در میان گذاشتن طرح‌هایش با کارشناسان و نخبه‌ها در قالب نشست و یا همایش ندارد؟
چه دلیلی برای تصمیم‌های یکسویه در سطح استان آنهم برای آثار جهانی اصفهان وجود دارد؟ و سوال آخر اینکه چرا بعد از فشار رسانه‌ای و انتقاد کارشناسان باید به فکر آسیب شناسی بیفتد؟!
به گفته کارشناسان به خاطر حساسیت‌های موجود کار در حوزه میراث فرهنگی و همچنین اهمیت این آثار در سطح ملی و فرا ملی، ضروری است هر گونه اقدام مهم منجلمه مرمت در این بخش با تدبیر خاص و مشورت همه جانبه با صاحبنظران امر صورت گیرد.
استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام‌های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.
