بر اساس آمار موحود در شهر اصفهان با وسعت ۱۵ هزار و ۲۶۳ کیلومترمربع سرانه تولید پسماند حدود ۶۳۰ گرم به ازای هر فرد در روز برآورد شد که در مقایسه متوسط سرانه کشوری آن به میزان ۶۵۰ گرم ، کمتر است. تولید سالانه زباله‌های شهری در ایران بیش از ۲۰ میلیون تن است، متوسط سرانه تولید زباله‌های شهری در ایران ۲۴۰ کیلوگرم در هر سال برآورد می‌شود و بیشترین تولید سرانه زباله مربوط به پایتخت کشور است.
بنابر آمار معاونت سازمان خدمات شهری میزان پسماند روزانه شهر اصفهان حدود یکهزار تن بوده است که با توجه به مهاجرت، توسعه شهری و تغییر رفتار مصرفی، انواع پسماندها در شهر تولید می شود و این روند رو به افزایش است. به عقیده کارشناسان اگر این سرانه پسماند در اصفهان مدیریت نشود با چالش‌هایی برای مدیریت شهر روبه رو خواهیم شد.
برای دفن یک تن پسماند به گفته مسوولان امر به یک متر مربع فضای زمین نیاز داریم، همچنین به ازای یک تن پسماند ۱۰۰ تا ۱۳۰ لیتر شیرابه تولید می‌شود و یک لیتر شیرابه قادر به آلوده کردن یک هزار متر مکعب آب است.
طبق آمار موجود، روزانه حداقل ۴۰۰ تن ضایعات و مواد دورریز و پلاستیکی در اصفهان تولید و به طور نامناسب در دشت سجزی (شرق اصفهان) دفن می‌شود. به عقیده کارشناسان تحقق استراتژی سازمان مدیریت پسماند اصفهان که برای سال ١٤٠٠ کاهش دفن ضایعات و شهر بدون دفن پسماند است، بسیار دشوار باشد، که لزوم بازنگری در طرحهای مدیریت پسماند را آشکار می‌سازد.
به تاکید صاحبنظران امر راه‌اندازی کارخانه پیرولیز، پسماند سوز بیمارستانی و بازیافت پسماندهای ساختمانی باید از اولویت های اساسی مدیریت پسماند در کلانشهر اصفهان قرار گیرد.
مدیریت پسماند به مجموعه مقررات منسجم و نظام‌مند در حوزه تولید، ذخیره، جمع آوری، حمل و نقل، پردازش، بازیافت و دفع پسماند گفته می‌شود که منطبق بر اصول زیست محیطی و بهداشت عمومی است. پسماندها به پنج گروه اصلی شامل پسماندهای عادی، بیمارستانی (ویژه)، کشاورزی و صنعتی تقسیم می شوند و مسوولیت و هزینه مدیریت پسماند به عهده تولید کنندگان پسماند است.
به عقیده کارشناسان در زمینه سیستم مدیریت پسماند باید نسبت به کل سیستم نگاهی جامع داشت و از سوی دیگر در این رویکرد سه مزیت از جمله برنامه ریزی استراتژیک، محیط زیست و اقتصادی را مدنظر قرار داد.
براساس شناخت منابع تولید کننده پسماندهای شهری و تجزیه و تحلیل فیزیکی و شیمیایی آن در کلانشهر اصفهان مشخص شد که بیشترین سهم تولید پسماند را اماکن مسکونی به خود اختصاص دادند. مدیریت پسماند جامد شهری با توجه به سطح فرهنگی و اقتصادی هر منطقه با منطقه‌ای دیگر متفاوت است و نیاز به راهبرد خاص خود دارد.
نقش بازیافت در مدیریت پسماند
امروز با توجه به پیشرفته و صنعتی شدن، افزایش جمعیت، تغییر نوع مصرف، تغییر سبک زندگی و از همه مهم تر آلودگی محیط زیست و روبه اتمام بودن منابع طبیعی، صنعت بازیافت و مباحث زیست محیطی بسیار مورد توجه است.
بازیافت پسماندهای شهری و صنعتی از جنبه های گوناگون مانند کاهش منابع، جلوگیری از آلودگی محیط زیست و درآمدزایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در کشورهای توسعه یافته جز جدانشدنی از مدیریت پسماند بشمار می‌رود.
به گزارش ایرنا، حدود ۶ درصد از کشورهای جهان دارای صنعت بازیافت هستند و از مباحث بازیافتی و محیط زیستی حمایت می‌کنند و این در حالی است که این قوانین در ایران وجود ندارد، اجرای کامل قوانین مدیریت، تشکیل صندوق ملی و لزوم بازنگری قوانین برای حفظ محیط زیست لازمه های صنعت بازیافت و پسماند است.
اکنون در تعدادی از کشورهای توسعه یافته و با بالاترین شاخص‌های کیفی زیست محیطی، بخش قابل توجهی از پسماند شهری بازیافت شده و به چرخه طبیعت و یا چرخه تولید صنعتی باز می‌گردد که این موضوع در دستور کار سازمان‌های مدیریت پسماندهای کلان شهر های کشور قراردارد.
به عقیده کارشناسان، در ایران هرچند به موضوع پسماند توجه شده اما بدلیل استفاده نکردن از فناوری نوین، ناکافی بودن قوانین مرتبط و نبود سند راهبردی و نقشه راه موثر، در این صنعت توسعه زیادی نداشته ایم.
بنا به آمار مراجع رسمی روزانه یکهزار تن پسماند در کلانشهر اصفهان تولید می شود که از این میزان ۳۰ درصد آن قابلیت بازیافت دارد اما با توجه به ضعف در طرح تفکیک از مبدا پسماند، تنها ۱۵ درصد آن بازیافت می‌شود. یکی از تهدیدات در حوزه صنعت بازیافت، زباله های‌تَر است که در استان اصفهان بخشی از این زباله ها به صورت کمپوست و بخشی به صورت شیرابه دفن می‌شود.
بنا به آخرین آمار سازمان مدیریت پسماند اصفهان، در اصفهان روزانه حدود یکهزار تا یکهزار و ۲۰۰ تن پسماند شهری تولید می‌شود که از این میزان حدود ۶۱۲ تن تر ، ۱۶ تن خشک و ۳۷۵ تن غیرارگانیک دفنی (ریجک) است. از ۶۱۲ تن پسماند تر حدود ۱۵۰ تا ۱۷۰ تن کود کمپوست تولید می‌شود که معادل ۱۵ درصد وزن پسماند تولیدی است.
کود کمپوست که از قسمت آلی پسماندهایی ماننده میوه،سبزی و باقیمانده غذاها طی یک فرآیند هوازی تشکیل می شود منبع تغذیه خوبی برای درختان و فضای سبز است و این کود امروز از جمله عالی‌ترین کودهای موجود برای استفاده در زمین های کشاورزی و تولیدات باغ ها به شمار می‌رود ولی اگر در پسماند خانگی اجزای ویژه و خطرناک وجود داشته باشد، فرآیند تولید کودآلی کمپوست دچار مشکل می‌شود.
نخستین کارخانه کود آلی در ایران در سال ۱۳۴۷ در اصفهان به بهره برداری رسید و پس از آن در سال ۱۳۶۸ کارخانه فعلی در شرق اصفهان در منطقه « گردنه زینل » در زمینی به وسعت ۱۰۰ هکتار فعالیت خود را آغاز کرد؛ در زمان حاضر این کارخانه به طور متوسط ۱۵۰ تا ۱۷۰ تن کود کمپوست به منظور استفاده در فضای سبز زمین‌های کشاورزی تولید می‌کند.
علاوه بر تولید کود کمپوست حدود ۶ تا هفت درصد پسماندها در مبدا و توسط شهروندان تفکیک می‌شود و حدود پنج تا ۶ درصد توسط پیمانکاران جمع آوری، پردازش و بازیافت می شود که البته چندان تحت کنترل و مدیریت نیست.
بقیه پسماندها پس از انتقال به کارخانه کودآلی به ۲ بخش زیر سرندی و روسرندی تبدیل می شود که بخش نخست برای تولید کمپوست و به روش هوازی استفاده می شود و بخش دوم (اصطلاحا به آن ریجکت می گویند) متاسفانه سالهاست که به صورت مستقیم دفن می شوند.
به عقیده کارشناسان برای تحقق شعار شهر بدون پسماند در افق سال ۱۴۰۰ احداث کارخانه "پیرولیز" برای "ریجکت" می بایست هرچه سریع تر در اصفهان تاسیس شود و احداث این کارخانه موجب کاهش بخش قابل توجهی از دفن پسماند می شود. راه اندازی این کارخانه نیازمند بکارگیری فناوری های نوین است.
پسماند شیمیایی و بیمارستانی
پسماندها در پنج گروه تعریف شده‌اند که نظیر پسماندهای عادی، پسماندهای پزشکی(بیمارستانی)، پسماندهای کشاورزی، پسماندهای صنعتی، پسماندهای ویژه هستند.
بر اساس ماده هفت قانون مدیریت پسماند، مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه از جمله پسماندهای پزشکی به عهده تولید کننده است و در صورت تبدیل آن به پسماند عادی به عهده شهرداری‌ها، دهیاری‌ها و بخشداری ها خواهد بود.مدیریت های اجرایی می‌توانند تمام یا بخشی از عملیات مربوط به جمع آوری، جداسازی و دفع پسماندها را به اشخاص حقیقی یا حقوقی واگذار کنند.
همچنین بر اساس ماده ۶۴ ضوابط و روش های مدیریت اجرایی پسماندهای پزشکی و وابسته، بی خطرسازی پسماندهای عفونی و تیز و برنده توسط مراکز عمده تولیدکننده پسماند پزشکی ویژه (مانند بیمارستانها) و در شهرهای متوسط و بزرگ باید در محل تولید انجام شود.
پسماندهای بیمارستانی شامل پسماندهای عفونی، پسماندهای پاتولوژیک، اجسام تیز و برنده، پسماندهای دارویی و امثال آن، پسماندهای خطرناک هستند و از بین بردن آنها یکی از معضلات نگران کننده و مهمی است که توجه ویژه برنامه ریزان و مدیران شهری مسئولان مرتبط را می‌طلبد.
زباله های عفونی خطرات فراوان در بر دارند و بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه ۶ میلیون نفر در جهان به خاطر نبود مدیریت صحیح پسماندهای بیمارستانی به دلیل ابتلا به بیماریهایی از جمله ایدز جان خود را از دست می دهند.
پسماندهای پزشکی شامل پسماندهای عفونی، تیز و برنده و شیمیایی و دارویی و مراکز خدماتی و درمانی از جمله مطب ها، آزمایشگاه ها، مراکز جراحی محدود و درمانگاه ها بدون انجام عملیات بی خطرسازی و مستقیم به محل های دفن پسماندهای پزشکی انتقال می یابند.
قسمتی از پسماندهای بهداشتی، پسماندهای شیمیایی و دارویی مثل ظروف دارویی و مواد شیمیایی ضد عفونی کننده مستعمل است. روزانه ١٥ تن پسماند عفونی در اصفهان و حدود ٣٠ تن در استان دفن می شود.
و مناسب ترین گزینه امحا کامل، زباله سوزی استاندارد است.
به گزارش معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان ۳.۳ تن پسماندهای شیمیایی و دارویی استان که معادل ۲۱ درصد پسماند جمع آوری شده این استان است به صورت غیراصولی مدیریت و دفن می‌شود و ۸۰ درصد از مجموع ۱.۵۳ تن پسماندهای شیمیایی و دارویی جمع آوری شده روزانه در بیمارستان‌های استان تفکیک و در محل های مناسب نگهداری شده و به صورت اصولی مدیریت و به مراکز امحاء تحویل داده می شود.
مهدی ریاحی افزود: در زمان حاضر ۶۴ بیمارستان فعال اصفهان پسماندهای پزشکی شامل پسماندهای عفونی، تیز و برنده تولید می‌کنند که لازم است مسؤولان دانشگاه های علوم پزشکی ضمن توجه خاص به این موضوع با برنامه ریزی مناسب این معضل را حل کنند.
وی خاطرنشان کرد : این پسماندها در همه بیمارستان ها به جز یک بیمارستان ابتدا از طریق دستگاه مربوط بی خطرسازی شده و سپس به محل های دفن پسماندهای پزشکی برای دفن منتقل می شوند.
ریاحی اضافه کرد : حمل پسماندهای پزشکی خنثی نشده دارای خطراتی نظیر انتشار بیماری های عفونی در سطح شهر خواهد بود.
وی میزان کل پسماندهای پزشکی و بیمارستانی را روزانه ١٥ تن پسماند عفونی در اصفهان و ستان ۱۶ تن در روز اعلام و اضافه کرد : ۱۲.۷تن آن معادل ۷۹ درصد به صورت اصولی مدیریت می شود که ابتدا بی خطرسازی و سپس دفن می شود و ۳.۳تن آن معادل ۲۱ درصد متأسفانه بدون انجام عملیات بی خطرسازی دفن می شود.
ضرورت توجه به آموزش
آموزش در حوزه مدیریت پسماند می‌تواند نگرش شهروندان را در هر قشر و صنف تغییر دهد و به ارتقای رفتار آنها در این زمینه منجر شود. امروزه توجه به آموزش‌های زیست محیطی و توسعه رویکرد فراگیری برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی متناسب با نیازهای اقشار جامعه بیش از پیش احساس می‌شود.
به نظر کارشناسان توجه ویژه به آموزش های تخصصی در زمینه مدیریت پسماند لازم است و می‌باید به صورت مستمر برای مجموعه‌های مختلف طرح‌ها و برنامه‌های آموزشی تدوین کرد و آن را در اختیار فراگیران قرار داد و در ادامه با تأمین سخت افزارها و نرم افزارهای آموزشی مورد نیاز، برای ثمردهی این فرآیند آموزشی تلاش کرد.
لزوم آگاهی بخشی و اجرای برنامه آموزشی ویژه منجر به افزایش آگاهی‌های مردم در راستای مدیریت صحیح پسماندها و به تبع آن تغییر نگرش و بهبود رفتار در مواجهه با پسماندهاست تا از این طریق بتوان شاخص‌هایی مانند تفکیک از مبدا را افزایش داد.
به عقیده کارشناسان آموزش، مدیریت پسماند باید در حوزه آموزش به طور تخصصی وارد شود به این ترتیب که پس از اولویت‌بندی موضوعات، مخاطبان را بر اساس نقش اجتماعی طبقه بندی کرده و ابزار و تکنیک آموزشی مناسب برای آنها پیش‌بینی کند و با همین رویکرد تولیداتی تهیه و عرضه شود.
تهیه کتاب‌های آموزشی ویژه کودک، موشن گرافیک، اینفوگرافیک، فیلم کوتاه، بروشور آموزشی، پوستر، طراحی و ساخت شخصیت‌های بازیافت، می تواند به عنوان بخشی از تولیدات آموزشی در زیمنه مدیریت پسماند قلمداد شود و در اختیار مخاطبان قرار گیرد و با طراحی فرآیندهایی مانند مسابقه و نظرسنجی بازخوردهای آن نیز در طول زمان دریافت و سنجیده شود.
یک کارشناس امور شهری در اصفهان بر ضرورت برگزاری کارگاه‌های آموزشی جداسازی زباله از مبدا، تشکیل گروه‌های مشارکتی در محله‌ها برای ایجاد و توسعه فرهنگ بازیافت، برپایی دوره‌های آموزشی گروهی و فردی خانم‌های خانه‌دار، برگزاری نمایشگاه‌های آموزشی برای کودکان و استفاده از نوآوری کودکان در گسترش فرهنگ بازیافت در خانواده‌ها تاکید کرد.
مهران صمدی مقدم بیان کرد: برپایی نمایشگاه‌های عکس، نمایش محصولات تولیدی از مواد بازیافتی، برگزاری همایش‌ها، طراحی و نصب بنرها و تابلوهای تبلیغاتی در معابر عمومی نیز از دیگر راه‌های ترویج فرهنگی مدیریت پسماند در بین مردم است.
وی ادامه داد : آموزش چهره به چهره، تهیه و توزیع محصولات فرهنگی مانند بروشورها، تراکت‌ها و کتابچه‌ها، استفاده از ظرفیت رسانه‌های جمعی، توزیع کیسه‌های زباله رنگی رایگان و آموزش از سوی فعالیت‌های نمادین در جهت آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی درست زیست محیطی زیربنای فراگیر شدن بحث بازیافت به شمار می‌رود.
این کارشناس برنامه‌ریزی شهری اضافه کرد: پخش برنامه های تبلیغاتی، برنامه‌های طنز و پویانمایی با موضوع محوری محیط زیست و پسماند از سوی صدا و سیما، آشنایی دانش‌آموزان با مواد بازیافتی و توزیع جعبه‌های ویژه کاغذهای باطله در مدرسه‌ها، تمهید برنامه بازدید اقشار مختلف به ویژه کشاورزان، باغداران و صاحبان غذاخوری‌ها از روش و هدف نهایی بازیافت و تولید کمپوست از زباله‌های تر خانگی جزو دیگر راهکارهای آسان و زودبازده جهت ترغیب حساسیت جامعه نسبت به موضوع است.
رضا مهردادی فر مدرس دانشگاه آزاد استان و کارشناس امور شهری گفت : طرح تفکیک زباله از مبدا نیازمند فرهنگ سازی و آموزش همه جانبه است است و این مهم باید در همه سطوح به ویژه نظام پایه آموزشی جدی گرفته شود.
توجه به سیاست های تشویقی برای مشارکت شهروندان
به عقیده کارشناسان بکارگیری راهکارها و سیاست های تشویقی برای مشارکت شهروندان در طرح هایی مانند تفکیک از مبدا می‌تواند بسیار موثر باشد.
کارشناس ارشد مدیریت شهری در اصفهان مدیریت زباله های شهری در هر جامعه ای را از دغدغه های اصلی دولت ها دانست و اظهارداشت: کاهش زباله در مبدا، تفکیک از مبدا، استفاده مجدد و بازیافت از جمله سیاست دولت ها برای کاهش زباله است.
ثمینه ابراهیمی در گفت و گو با ایرنا ادامه داد: به علت نبود آموزش و فرهنگ سازی مناسب و کافی در ایران، اغلب خانواده ها زباله هایشان را تفکیک نمی‌کنند که باید فرهنگ سازی مناسبی در این راستا صورت بگیرد.
وی ادامه داد: همچنین مدیریت صحیح و اصولی پسماندها براساس الگوی هرم پسماند و جلوگیری از تولید، کاهش دورریز و استفاده مجدد، براساس وظایف ذاتی و قانونی شهرداری ها، باید به نحوی جدی و موثر در دستور کار قرار بگیرد که واقع بینانه راهکارهای مدیریتی عملی و طرح های اجرایی مناسبی انجام داد.
به گفته ابراهیمی اصولی ترین اقدام در راستای مدیریت پسماند اجتناب از تولید و یا کاهش حجم پسماند به حداقل ممکن است ولی در این راستا نباید از استفاده مجدد و بازیافت پسماند تولیدی غافل شد.
وی از جمله ضروریات بازیافت پسماند را با کمترین هزینه و بیشترین کارآیی دانست و اضافه کرد: لازمه این امر تفکیک از مبدا پسماندها و اجرای طرح هایی در این راستاست.
وی تصریح کرد: اختصاص سطل‌های ویژه زباله‌های کاغذی، پلاستیک، شیشه، بطری‌های فلزی، باقیمانده مواد خوراکی و غیرقابل بازیافت برای مجتمع‌های مسکونی نیز در کنار سایر موارد می‌تواند بر ترغیب شهروندان جهت جداسازی زباله‌ها در مبدا اثرگذار باشد.
وی افزود: برنامه ریزان شهری باید علت عدم موفقیت اجرای طرح های تفکیک پسماند را مورد بررسی اصولی قرار دهند و برای تحقق زودهنگام در جامعه راهکار ارایه دهند و باید توجه داشت زباله را در دنیای امروز ، طلای سیاه تعبیر می کنند و متاسفانه هنور شهروندان از مزایای طرح تفکیک زباله چندان آگاهی ندارند که باید برای آگاهی بخشی آنان از سیاست های تشویقی استفاده کرد.
وی علت موفق نبودن طرح تفکیک زباله از مبدا در کشور و اصفهان را نیازمند بررسی کارشناسی دانست و بیان کرد خرید ارزان قیمت زباله های تفکیک شده مردم توسط کیوسک های بازیافت سطح شهر، عامل بازدارنده برای مشارکت مردم در این امر مهم است.
وی به لزوم تجهیز اماکن عمومی اصفهان به زیرساخت‌های تفکیک از مبداء شامل مخازن ذخیره سازی انواع پسماندها اشاره کرد و گفت: لزوم آگاهی بخشی تشویقی در زمینه های ماهیت و انواع پسماندها، قوانین مدیریت پسماند، هرم استراتژیک مدیریت پسماند و مسئولیت اجتماعی در این زمان بیش از پیش احساس می شود.
سازمان مدیریت پسماند کلان‌نهر اصفهان ١٠٠ نیروی رسمی و ٢٥٠ نیرو تحت نظر پیمانکار دارد و در مجموع ٣٥٠ نیرو را شامل می‌شود.
