شهرستان‌های کاشان و آران‌وبیدگل به عنوان مهد تمدن هفت هزار و ۵۰۰ ساله سیلک، در شمالی‌ترین نقطه استان اصفهان با جمعیت بیش از ۴۷۰ هزار نفری، به وجود ۹۲۰ هیات مذهبی در قالب دسته‌های سقایی، سینه‌زنی، زنجیر زنی و سنج‌زنی مفتخر هستند و انسجام در برگزاری آیین‌های عزاداری جزو نکات قابل توجه فعالیت این کانون‌های پاسداری از تاریخ تشیع و غیرت دینی به شمار می‌رود.
هر چه به روزهای پایانی دهه نخست محرم نزدیک‌تر می‌شویم، شور و هیجان عزاداری‌ها بیشتر می‌شود و آیین‌ها جذاب‌تر؛ چنان‌که امامزادگان شاخص این شهرستان‌ها به عنوان یکی از نقطه‌های پایان عزاداری هیات‌های مذهبی، به ویژه در تاسوعا و عاشورای حسینی هزاران نفر از سوگواران را میزبانی می‌کنند.
شمال استان اصفهان البته هم‌چون سایر نقاط ایران اسلامی برای سده‌ها میزبان آستان مقدس امامزادگان معصومی بوده که با نیت ترویج دین مبین اسلام یا فرار از دست حاکم ستمگر زمان خود، گوشه‌ای از این کهن دیار را به وجود مبارکشان مزین کردند اما دو نگین بیش از همه بر تارک تاریخ منطقه درخشیده‌اند.
یکی از آنها محمد اوسط مشهور به هلال علی یا محمد هلال نام دارد که بر اساس برخی اسناد، در شب نخست رمضان سال ۱۴ هجری قمری در مدینه به دنیا آمد و فرزند بلافصل حضرت امام علی ابن ابیطالب (ع) و امامه است.
وی که نسبش از طرف مادری با دو واسطه به پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) می‌رسد، ۲۸ رمضان سال ۶۴ ه.ق در آران‌وبیدگل درگذشت و مضجع شریفش پس از آن به پناهگاهی برای دل‌شکستگان و مجاوران تبدیل شد.
آستان این امامزاده والامقام به ویژه در سال‌های گذشته مورد توجه بسیاری از جمله گردشگران خارجی قرار گرفته و مجله فرانسوی نیز 'تراول' چند سال پیش آن را به عنوان چهل و هشتمین مکان با ارزش و دیدنی دنیا معرفی کرد.
همچنین امامزاده علی ابن محمد باقر (ع) برادر حضرت امام صادق (ع) در سال ۱۱۳ هجری قمری با دعوت مردم فین برای ترویج دین اسلام از سوی پدر بزرگوارشان به ایران ماموریت یافت که پس از سه سال تلاش، سرانجام در جنگی نابرابر به همراه جمعی از یارانش در خطه اردهال کاشان شهید شد.
شهادت فرزند حضرت امام محمد باقر (ع) در روز ۲۷ جمادی‌الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری همزمان با ماه مهر حدود ۵۵ سال پس از واقعه کربلا رخ داد و آیین سنتی مذهبی قالیشویان فین کاشان که به عنوان میراث ناملموس ایرانی ثبت جهانی شده، سالانه در دومین جمعه مهرماه به میزبانی مشهد اردهال، محل شهادت آن بزرگوار برگزار می‌شود.
چاووش عزا، آغازی برای دسته‌های سینه‌زنی
سوگواری‌های ماه محرم در شمال استان اصفهان اما به مجاوران و زائران این امامزادگان والامقام ختم نشده و سالانه با حضور ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت (ع)، آیین‌های شاخص بسیاری بدین مناسبت در سایر نقاط کاشان و آران‌وبیدگل به اجرا درمی‌آید.
آیین‌های ماه محرم در کاشان و برخی شهرهای همجوار با نصب پرچم‌ها در معابر عمومی به تدریج نمایان شده و با حضور دسته چاووش عزا در بازار قدیمی شهر به عنوان نخستین دسته عزاداری جهت آگاه کردن مردم از فرا رسیدن ماه عزا آغاز می‌شود.
در این آیین که پیش از آمدن محرم برپا می‌شود، فردی پرچم به دست در جلوی کاروان حرکت می‌کند و آمدن محرم را با ذکر اشعاری حزین به مردم خبر می‌دهد.
با آغاز ماه محرم اما هر محله دسته عزاداری ویژه خود را برپا کرده و به طور معمول نام محل یا یکی از ائمه اطهار (ع) را روی آن می‌گذارند؛ شب‌ها دسته‌ها به محله‌های دیگر می‌روند و به طور مشترک با سینه‌زن‌های دسته میزبان مراسم عزاداری را برپا می‌کنند که البته در صف نخست بزرگان محل، پشت سر آنها زنجیرزن‌ها و در انتهای صف سینه‌زن‌ها حرکت می‌کنند.
سقایی و پیش‌خوانی
افرادی که به طور معمول در عنفوان جوانی به سقایی می‌رسند، در قالب چهار دسته در دهه نخست محرم با بستن لنگی به کمر، انداختن مشک سقایی بر دوش و جام های فلزی به دست در بازار کاشان بین عزاداران حضور یافته و سوگواران را به یاد لب تشنه علمدار کربلا سیراب می‌کنند.
تشرف به مسلک سقایی در سنین نوجوانی بر اساس نیت پدر و مادر مبنی بر اینکه فرزندشان همیشه سالم و تندرست بماند، طی مراسمی و با انجام تشریفات خاص انجام می‌شده است.
پیش‌خوانی نیز جزو آیین‌های روستاهای کوهستانی کاشان و برخی مناطق مجاور می‌باشد که البته شکل اجرای آن شبیه سقاخوانی است، اما محتوای شعرها تفاوت دارد و گاه در این آیین، شخص پیش‌خوان به طبیعت از سوگ حضرت امام حسین (ع) گلایه می‌کند.
روستاهای کوهستانی وش، ابیانه، هنجن و تعداد دیگری از روستاهای کوهستانی کاشان و البته نطنز این نوع اشعار را می‌خوانند.
تعزیه، خیمه‌کوبی و وداع‌خوانی
تعزیه‌خوانی از دیگر آیین‌های محرم در اصفهان است؛ در گذشته یک نفر از گروه تعزیه‌خوان‌ها با کوفتن بر طبل آغازش را به اطلاع مردم می‌رساند و سپس مرثیه‌ها در سوگ امام شهدا به اجرا درمی‌آمد.
برخی پژوهشگران بر این باروند که این آیین‌ها در برخی نقاط استان از جمله در دوره آل‌بویه نیز مرسوم بوده اما زمان قاجار با برپا کردن تکیه‌ها، تعزیه رونق بیشتری گرفت؛ مشهورترین آنها تعزیه قاسم‌آباد آران‌وبیدگل است که در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
خیمه‌کوبی هم از آن دست آیین‌های نمایشی سوگواره‌ای است که از روز هشتم محرم در نوش‌آباد به اجرا درمی‌آید و پیشینه آن به نزدیک یک سده بازمی‌گردد.
لشکرهای اشقیا و انبیا در قالب این آیین دور هم جمع می‌شوند و خیمه‌های نذری که از سوی بچه‌ها حمل می‌شوند، پس برپایی در مکانی از پیش تعیین شده، رجزخوانی و برپا کردن خیمه‌ها آغاز می‌شود.
وداع‌خوانی هم یکی از سوزناک‌ترین قسمت‌های تعزیه است که به صورت گروه‌خوانی در برخی نقاط کاشان و اطراف آن در رثای مظلومیت حضرت امام حسین (ع) و برادر بزرگوارشان ابوالفضل العباس (ع) به اجرا در می‌آید.
شمع‌زنی، سنج‌زنی و ذاکری
چند گام مانده به غروب روز تاسوعا، آیین شمع‌زنی با روشن کردن ۷۲ شمع به تعداد یاران با وفای حضرت امام حسین (ع) در ۴۰ باب مسجد و زیارتگاه به یاد ۴۰ منزل اسرای کربلا با حضور جمع قابل توجهی از پیروان فرهنگ عاشورایی به ویژه با استقبال بانوان کاشانی برگزار می‌شود.
آیین سنج‌زنی شهرستان آران‌وبیدگل که با شماره ۱۲۰۵ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده، هر سال در شب تاسوعای حسینی اجرا می‌شود و عزاداران از مرکز هیات به سمت امامزادگان حرکت کرده و همزمان با خواندن شعرهای مخصوصی با گویش محلی به سنج‌زنی می‌پردازند.
این آیین در واقع نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه ملعون شمر به قصد تازاندن اسبان خود بر پیکر بی جان یاران حسین ابن علی (ع) است.
کربلا غوغا
هر سال شب عاشورا آیین سنتی “کربلا غوغا ” از مرکز هیات فاطمیه سرکوچه آران آغاز می‌شود و با عزاداری در آستان امامزاده هلال بن علی (ع) پایان می‌یابد.
در این آیین عزاداران با برپایی دسته‌های عزا، در کوچه پس کوچه‌های شهر به راه می‌افتند و با فریاد”کربلا غوغاست امشب، بی پسر لیلاست امشب” بر سر و سینه می‌زنند و بر اساس سنتی دیرینه، به سوگواری شهدای کربلا می‌پردازند.
آیین کربلا غوغا نمادی از عزای زنان و کودکان حماسه‌ساز دشت کربلا در شب عاشورا است و عزاداران شمع های روشن در دست خود دارند، به یاد غربت زنان و کودکان مظلوم امام حسین(ع)، عزاداری می‌کنند.
کتل‌برداری، نخل‌گردانی و طوق‌گردانی
کتل‌برداری هم به عنوان یکی از باشکوه‌ترین آیین‌های عاشورایی ثبت ملی شده است که در آن کودک را روز عاشورا بر اسبی می‌نشانند و در جلوی هیات عزادار حرکت می‌دهند.
کتل که در برخی منابع نیز به معنای اسب تزیین هم آمده و اما مبدا تاریخی دقیقش مشخص نیست، بر این اساس استوار است که کودکی را بر اسبی می‌نشانند و در جلو هیات عزادار حرکت می‌دهند.
نخل در واقع تابوت و نخل‌گردانی نماد تشییع جنازه حضرت سید الشهدا (ع) و ۷۲ تن از یاران با وفای ایشان است که به تدریج با ساخت حسینیه‌ها و ایجاد صفه نخل، اجرای آیین نخل‌بندی و نخل‌گردانی منظم‌تر شد.
برگزاری آیین نخل‌برداری که نمادی از تشییع پیکر پاک حضرت سید الشهدا (ع) می باشد، در روز عاشورا با پنج نخل سرپره، فین، باغ، کلهر و باباشرف به طور ویژه با حضور پرشور و اعتقاد خاص خیل عزاداران در کاشان و برخی دیگر از نقاط شمالی استان اصفهان برگزار می‌شود.
مردم شهر ابوزیدآباد از توابع آران‌وبیدگل نیز پس از یک دهه عزاداری و سوگواری در حسینیه‌ها و تکایا، صبح روز عاشورا به برگزاری آیین طوق‌گردانی و نخل‌برداری می‌پردازند.
بزرگ‌ترین میدان‌گاه کهن ابوزیدآباد به نام میدان اعتمادی روز دهم ماه محرم هر ساله میزبان آیین نخل‌برداری، طوق‌گردانی و ذوالجناح گردانی است و هنگام اجرای هر پرده از رویدادهای روز عاشورا به صورت نواخوانی جمعی و سنتی در میانه میدان برگزار می‌شود.
عزاداری عصر عاشورای سفیدشهر نیز که در گذر سال‌ها بی‌تکلف و دست نخورده مانده، دارای پیشینه‌ای چند صد ساله است و از ظهر عاشورا در محل حسینیه اعظم این شهر آغاز می‌شود.
ابتدا نخل چند صد ساله سفیدشهر در وسط حسینیه قرار داده شده و مردم و سادات مزین به شال سبز، با ذکر حسین حسین گویان دور نخل می‌گردند و تنها سینه می‌زنند.
از جمله نکات منحصر به فرد این آیین قربانی کردن گوسفندان در مسیر نخل است که پول گوسفندها خرج مراسم عزاداری محرم و صفر در حسینیه اعظم سفیدشهر می‌شود.
شام غریبان
این آیین هر ساله در شامگاه عاشورای حسینی برگزار می‌شود و عزاداران با راه‌اندازی دسته‌های سوگواری همنوا با اسرای بزرگوار دشت کربلا، در اندوه شهادت سرور و سالار شهیدان بر سر و سینه می‌زنند.
کودکان با پوشیدن لباس‌های عربی و در دست گرفتن شمع، با کودکان دشت کربلا همنوا شده، مظلومیت و حقانیت قیام عاشورا را با معصومیت کودکانه خود به تصویر می‌کشند.
نمایش آتش زدن خیمه‌ها، تعزیه‌خوانی و ادای احترام به شهدای آرمیده در آستان مقدس امامزاده هلال بن علی (ع) از دیگر برنامه‌های این مناسبت است.
خیل عرب
خیل عرب نوش‌آباد که با بیش از یک سده پیشینه تاریخی به شماره ۵۹۸ در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده، در روزهای ۱۱ و ۱۲ محرم برگزار می‌شود و نماد حرکت طایفه بنی اسد برای خاکسپاری پیکرهای بر زمین مانده شهدا در صحرای کربلا است.
این آیین در سه بخش به اجرا درمی‌آید؛ بخش نخست شامل تعزیه شهادت حضرت اباعبدالله (ع) و برخی از یارانشان براساس مستندات تاریخی است.
بخش دوم این آیین سنتی مذهبی تاخت و تاز لشکریان عمر ابن سعد به خیمه‌های حسینی و اسارت اهل حرم را به نمایش می‌گذارد و در پرده سوم، خیمه‌برداری زنانی که سر و روی خود را پوشاندند با نی‌هایی که از بالای سر برهم می‌زنند و اشعار خاصی زمزمه می‌کنند که در واقع بازآفرینی اقدام زنان طایفه بنی اسد در تشییع و خاکسپاری شهدای کربلا است.
توزیع نذری
نذری هم پای ثابت آیین‌های محرم است که با پریایی ایستگاه‌های صلواتی در منطقه جان می‌گیرد اما از توزیع انواع شربت و چای با طمع عرقیات گیاهی گوناگون که بگذریم، این منطقه اثر ثبت ملی خوشمزه‌ای هم دارد؛ حلوا شیره و نان عباسعلی.
مراسم پخت حلوای سنتی در آران‌وبیدگل از گذشته‌های بسیار دور رواج داشته که ترکیبی از آرد، روغن و شیره طبیعی انگور است و به ویژه برای ادای نذر در روز نهم محرم پخته می‌شود.
حاجت‌مندان شب تاسوعا دیگ‌های نذری حلوا شیره را بار می‌گذارند و صبحگاه این حلوا را با نانی که روز تاسوعا به نام حضرت ابوالفضل العباس (ع) با عنوان نان عباسعلی می‌پزند، در میان مردم توزیع می‌کنند.
در کنار این غذاهای ثبتی آران‌وبیدگل اما پخت گوشت لوبیا پای ثابت هیات‌های کاشانی است و در روزها و شب‌های محرم از عزاداران حسینی با این خوراک پذیرایی می‌شود.
نذر شیر هم که در بسیاری از شهرهای ایران رواج دارد، در کاشان با باور خاصی صبح روز عاشورا به یاد کودک ۶ ماهه کربلا بین سوگواران پخش می‌کنند.
سوگواری گرچه در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی به اوج خود می‌رسد اما پس از دهم محرم، محفل‌ها در کاشان هم‌چنان تا شب شانزدهم ادامه می‌یابد که به شب شش امام حسین (ع) معروف است.
۷۴۷۲/۸۱۲۳
