به گزارش ایرنا، یافته های مورخان نشان می دهد از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسرا های بعدی دردوره اسلامی قرار گرفته است.
کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که در روزگاران کهن بارانداز و استراحتگاه کاروان ها و کاروانیان به شمار می آمدند به گفته کارشناسان تاریخ محل تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده که بی تردید این تماس و تلاقی انسانها و اندیشه گوناگون، تاثیر شگرف بر زندگی مردمان داشته است.
اهمیت کاروانسراها به اندازه ای است که بسیاری از صاحبنظران احداث و ایجاد آنها در ایران را پیروزی بزرگ معماری ایران می دانند و بر این باورند در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی های خاص معماری این بناها را نمی توان دید.
در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متحول شد به طوری که علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد، در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد که بیشتر از نوع چهار ایوانی بودند و در ساخت آنان بیشتر از خشت استفاده شده است.
منابع تاریخی و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد کاروانسراهای اوایل اسلام بدست می دهند از جمله در سفر نامه ناصر خسرو می خوانیم : به هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر 200 صرافی و 50 کاروانسرا بوده است.
در گوشه و کنار اصفهان این کهن تمدن پرریشه نیز کاروانسراهایی بسیاری وجود دارد که هر یک نماد فرهنگ و سنن مردمانی است که همواره در سفر بوده اند و راه های دشوار را برای رسیدن به مقصد می پیمودند.
**کاروانسرای سفیدآب
این کاروانسرا در حدود 400 سال پیش در عصر حکومت شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه بزرگ نمک ساخته شده و جزو چهار کاروانسرای واقع در پارک ملی کویر(عین‌الرشید- قصربهرام-لکاب) است، در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تامین می‌‌شده است.
نزدیک ترین و معروف ترین راه دسترسی به این بنا راه آران و بیدگل- مرنجاب - سفیدآب است، کاوانسرا در فاصله 60 کیلومتری شرق مرنجاب و در 110 کیلومتری جنوب کاروانسرای قصر بهرام ، جنوب غربی پارک ملی کویر و در نزدیکی سرمحیط بانی سفیدآب قرار دارد.
این بنا که از کاروانسراهای تاریخی حاشیه پارک ملی کویر ایران است تا صد سال پیش استراحتگاه کاروان هایی بوده که عازم راه ابریشم بوده‌اند.
به گفته مورخان شاه عباس برای سفر از اصفهان به ساری از این کاروانسراها استفاده می‌‌کرده است، نمای ظاهری این کاروانسرا آجری و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است، این کاروانسرای بزرگ در سه طبقه بنا شده است.
**کاروانسرای گبر آباد
کاروانسرای تاریخی گبرآباد یکی از بناهای کاروانی بین راهی دوره صفویه در مسیر تاریخی اصفهان- ری و در فاصله پنج کیلومتر شهر قمصر واقع شده که در تاریخ 15 شهریور 1354 با شماره 1095 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیوارهای این بنا از آجر ساخته شده است، سرسرای ورودی مستطیل و پوشش آن به صورت یک گنبد کم خیز بر روی چهار پخ بر چهار زاویه فضای میان هشتی استقرار یافته است.
بر فراز ساختمان اصلی کاروانسرا یک نیمه گنبد قرار دارد که داخل آن با رنگهای سیاه ، زرد ، آبی قاب سازی و زینت داده شد، برج های دو سمت نمای شمال دروازه را با همان ارتفاع متصل و ادامه داده اند، برجی که در طرف مغرب است و از یکی از سطوح پخ یک سرپوشیده پنج ضلعی راه گرفته دارای یک محل چهار گوش است، برجی که در سمت مشرق جای دارد و ترتیب ورود آن مشابه با برج اولی است ولی محدوده چهارگوش آن با سه دهنه باریک که در آنجا تعبیه شده چشم اندازی به روی دره دارد.
**کاروانسرای کوهاب نطنز
کاروانسرای 'میرابوالمعالی برزرودی' یا همان قلعه کوهاب نطنز به شماره 1489 در تاریخ 20 دی 1355 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، این بنا در دوره شاه عباس اول توسط 'میرابولمعالی برزرودی' از امرای مقرب دربار، مشهور به 'آقا میر' که سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را داشته، بنا شد، دارای 23 اتاق بوده که در چهار سمت حیاط قرار دارند، سنگ عصارخانه بزرگی در داخل کاروانسرا وجود دارد که نشان از وجود عصارخانه در این محل به منظور تهیه روغن برای تامین روشنایی کاروانیان درشب دارد، این بنا متشکل از ایوانهای چهارگانه بوده که شاید هر کدام از ایوانها متعلق به اشخاص بزرگ و اعیان و اشرافی بوده که به هنگام مسافرت به این کاروانسرا وارد می‌شدند.
**کاروانسرای مادرشاه(عباسی)
این کاروانسرا در 20 کیلومتری شمال شاهین شهر در تقاطع اتوبان کاشان اصفهان و بزرگراه دلیجان اصفهان واقع شده که به دلیل برخورداری از وسعت، استحکام، زیبایی و کیفیت ساخت به نام زیباترین کاروانسرای بین راهی شناخته شده است، موقعیت مکان این بنا گواه تشریفاتی و سلطنتی بودن آن است، به طوری که در فاصله کمتر از یک منزلی کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.
این بنای تاریخی که دارای 28 متر طول و 93 متر عرض است و 140 اتاق در دو طبقه است در زمان سلطنت شاه حسین صفوی همزمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شد تا درآمد و عواید آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد، بیشتر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی میدانند که به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم، نامگذاری این کاروانسرا هم به این دلیل بوده است.
این کاروانسرا دردوره قاجار مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و بالاخره بوسیله این شاهزاده حاکم بفروش رسید، در سال1343 شمسی مقرر شد کاروانسرای مادر شاه با حفظ جنبه های هنری و ارزشهای معماری دوران صفویه به یک مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد، این مهمانسرا که امروز به نام 'مهمانسرای عباسی' نامیده می شود با نقاشی ها و تزئینات نقاشی و گچبریهای بسیار زیبا و آثار چوبی نفیس یکی از جاذبه های بسیار زیبای اصفهان به شمار می رود.
**کاروانسرای بهجت آباد
کاروانسرا در بهجت آباد واقع در60 کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد و نام محلی آن 'گله کوه' است.نمای خارجی کاروانسرا مستطیل شکل بوده و در نمای خارجی آن هفت برج نیم دایره دیده میشود که شامل چهار برج در گوشهها و سه برج در وسط دیوارها است.
حیاط مستطیل شکل داخلی به سبک چهار ایوانی بوده است و دور تا دور آن را چهارده اتاق با ایوانهای در جلو احاطه کرده است. اصطبلهای سراسری پشت اتاقها قرار گرفتهاند و دارای چهار ورودی در دو انتهای اضلاع طویل حیاط هستند.
کنار هر یک از ورودیها اتاق بزرگی وجود دارد که چهارپاداران و قافله داران در آنها اقامت کرده اند، مصالح اصلی بنا آجر است و از سنگ در پیها استفاده شده است، بنا دارای کتیبهای بوده که حاکی از ساخت آن در زمان شاه عباس اول صفوی است. چشمه ای در نزدیکی کاروانسرا وجود دارد که به نظر میرسد در گذشته آب آشامیدنی کاروانسرا را تامین می‌‌کرده است.
**کاروانسرای دمبی
این بنا در جنوب شرقی روستای کوچک دمبی در50 کیلومتری شمال شرقی اصفهان واقع شده است. ' آدام اولئاریوس' جهانگرد آلمانی در زمان شاه صفی در سفر به ایران در این کاروانسرا اقامت داشته است. سردر ورودی کاروانسرای دمبی شباهت زیادی با سردر کاروانسرای سین و کاروانسرای سرچم دارد که هر دو مربوط به دوره ایلخانی هستند.
سنگ، مصالح اصلی بکار رفته در بناست و این کیفیتی است که این بنا را از سایر کاروانسراهای منطقه مجزا میکند، بهرهگیری گسترده از سنگ با توجه به وجود منابع غنی در کوهستانهای این محل توجیهپذی راست و از آجر بیشتر در روکار بنا بهره گرفته شده است.
دور تا دور این کاروانسرا برج هایی وجود دارد، فضای داخلی،حیاط مربع شکل و به سبک چهار ایوانی است، دور تا دور آن 12 اتاق به همراه ایوانهایی در جلو وجود دارد.این اتاقها و ایوانها فاقد طاقچه و بخاری هستند، پشت اتاقها اصطبل های کاروانسرا قرار گرفتند، کنار ورودی اصطبل ها در گوشه های بنا اتاقی وجود دارد که محل اقامت قافله داران بوده است.
**کاروانسرای مورچه خورت
این کاروانسرا سمت چپ جاده اصفهان-تهران در روستای مورچه خورت در فاصله 54 کیلومتری شمال غربی اصفهان قرار دارد. حیاط داخلی مربع شکل به سبک چهارایوانیست و دور تا دور آن24 اتاق وجود دارد که جلوی هر کدام ایوانی قرار گرفتهاست، پشت ایوان بزرگ غربی بر محور ورودی بنا اتاق بزرگی قرار دارد که به نظر می رسد از آن به عنوان تالاری جهت سکونت افراد شاخص و یا پادشاه استفاده می شده است.
در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج مدور قرار گرفته است که دو برج توپرو دوبرجی که در طرفین ورودی قرار دارند تو خالی هستند.درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی کوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقک و بالا خانهای وجود دارد که مورد استفاده کاروانسرادار و نگهبانان بوده است.
ویژگیهای ساختمانی بنا نشان از دوران صفوی دارد. 36 کتیبه بنا که در فضای داخلی سردر قرار دارد مربوط به دوره قاجار بوده که نشاندهنده انجام تعمیراتی در سال 1251 ه.ق است.
'شاردن ' که در عهد چند پادشاه صفوی به ایران سفر کرده است در سفرنامه خود از مورچه خورت به صورت 'موچاکن' یاد میکند و در مورد آن می گوید: در ساعت نه شب به موچاکن رسیدیم،این آبادی قریه بزرگی است که دارای پانصد باب خانه، باغچه و کاروانسرا های متعدد و باغات و بساتین بسیار و آبهای روان است.'
**کاروانسرای گز
این بنا در گز سمت راست اتوبان اصفهان-تهران در فاصله 17 کیلومتری شمال اصفهان واقع شده است. بیشتر جهانگردان آن را به زمان شاه عباس اول نسبت دادهاند. درزمان حاضر چند سالی است که این کاروانسرا به صورت یک پادگان نظامی درآمده و به همین دلیل امکان بازدید بنا وجود ندارد.
کاروانسرای گز یکی از بزرگترین کاروانسراهای منطقه است. در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد که برفراز برج شمال شرقی چراغ راهنمایی وجود دارد که قابل مقایسه با چراغ راهنمایی کاروانسرای دمبی است.
دورتادور دیوارهای خارجی بنا صفه های عمیق و محلهای بستن چهارپایان دیده میشود.این امکانات جهت ایجاد تسهیلات بیشتر برای مسافران و امکان بارگیری بهتر چهارپایان بوده است.
آجر مهمترین ماده بکار رفته در بناست و از سنگ در پی و ازاره های بنا استفاده گردیده است، نمای داخلی حیاط به سبک چهار ایوانی بوده و در اطراف ایوانهای چهارگانه ایوانهای کوچکتری وجود دارد که هر کدام به یک اتاق منتهی میشوند.
در گوشهها چهار ایوان وجود دارد که هر کدام به سه اتاق منفصل میشوند، پشت ایوانها و اتاقها اصطبلهای بزرگ و انبارها وسیع موجود است، این اصطبلها هشت ورودی دارند که در انتهای هر ضلع حیاط واقع شدهاند.
**کاروانسرای شیخ علیخان
این کاروانسرا داخل روستای چاله سیاه(جهاد آباد) در 45 کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع است. کتیبه های بنا در قسمت داخلی سردر ورودی قرار دارد و همگی به خط نستعلیق نوشته شدند و حاکی از ساخت کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه در زمان شاه سلیمان صفوی در سال 1098 ه.ق است. طبق گفته جهانگردان از این کاروانسرا بعنوان محلی برای پذیرایی و اقامت مهمان خارجی استفاده می شده است.
این بنا یکی از بهترین نمونههای کاروانسراهای صفوی است، تمام وسایل و امکانات رفاهی به وفور در قسمتهای مختلف به کار رفته که نشان دهنده اوج پیشرفت در طراحی این کاروانسراست.
قسمتهایی همچون حیاطهای مخصوص بانوان، تالارهای هشت ضلعی، دو تالار پذیرایی واقع در پشت ایوان شمالی، اتاقهای متعدد برای اقامت نگهبانان و قافله داران،مکانهایی جهت انجام خدماتی از قبیل نانوایی،خوار و بارفروشی،آشپزخانه که با وجود طاقچهها، رفها و بخاریهای متعدد به همراه هواکشها از حداکثر امکانات رفاهی برخوردار بوده‌اند.
چنین امکانات و اجزایی در کمتر کاروانسرایی دیده میشود و ثابت میکند این کاروانسرا جزو کاروانسراهای سلطنتی محسوب می شده که پادشاهان صفوی برای اقامت خود از آنها استفاده می‌کرده‌اند.
به گفته جهانگردان از این کاروانسرا به عنوان محلی برای استقبال از سفیران خارجی قبل از ورود به اصفهان نیز استفاده می شد.
**کاروانسرای بلاباد
کاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته دارای طراحی همانند کاروانسراهای این عهد است . شاه‌نشینان این بنا به سوی چشم‌انداز زیبای روستای بلاباد گشوده شده است. این کاروانسرا در روستای بلاباد، در کنار جاده اصفهان نایین قرار گرفته و از جمله کاروانسراهای دوران صفویه است. در شهرستان نایین کاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقیمانده‌اند.این کاروانسرا رو به ویرانی بود که با همت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است.
**کاروانسرای ملک
کاروانسرای ملک، در شمال شهرستان شهرضا در جوار امامزاده شاهرضا در مسیر اصفهان - شیراز بنا گردیده است. این کاروانسرا همانند دیگر بناهای عصر عباسی در زمین مستطیل شکل و به صورت چهار ایوانه ساخته شده است. این مکان در طول زمان شاهد حضور بزرگانی بوده است که به قصد عبادت در این محل برای مدتی اقامت می‌کرده‌اند.
سبک معماری این بنا همان گونه که گفته شد چهار ایوانه بوده که ایوان های شمالی وجنوبی و غربی آن با اطاق‌های بزرگی به صورت شاه نشین و ایوان شرقی آن به عنوان درب ورودی بوده است. در وسط این کاروانسرا حوض آب بزرگی وجود داشته که آب آن به مصرف کاروانیان و زائران حاضر در کاروانسرا می رسیده است. این آب از زاویه جنوب شرقی کاروانسرا با معابر تنگ و طولانی با پیچ وخم به کاروانسرا وارد می شده است و از سمت شمالی کاروانسرا خارج می گردیده است.
**کاروانسرای نیستانک
در روستای نیستانک در 30 کیلومتری جاده نایین به اردستان قراردارد که به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای دوره قاجار محسوب می گردد.
بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک به صورت چهارایوانی بوده و گوشه حیاط ورودی هایی جهت رسیدن به فضاهای مخصوص استراحت مسافران و اسطبل احشام دیده می شود که به صورت حجره – حجره بوده و درداخل هر حجره بخاری دیواری دیده می شود.
دریک قسمت از این بنا در دو سمت ورودی اصلی و محوطه ای اختصاصی جهت بزرگان و حاکمان تعبیه شده است که به طور کامل خصوصی بوده و دارای چندین اتاق و بادگیر بوده و از بخشهای تابستانی و زمستانی ساخته شده است.
گنبد راهرو با تزیینات آجری نمای زیبایی یافته است این کاروانسرا به صورت چهارضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط است.
**کاروانسرای مرنجاب
مرنجاب از توابع شهرستان آران و بیدگل و در 5٠ کیلومتری شمال شرق مرکز این شهرستان قرار دارد. کاروانسرای مرنجاب در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است. جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستکن یکی از راههای ارتباطی بوده که اصفهان را به شهرهای کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می ساخته است.
ین کاروانسرا از لحاظ معماری و طبیعت رویایی کویر و دریاچه نمک، همچون نگینی در دل کویر می درخشد.
کاروانسرای مرنجاب از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که این بنا در مسیر یکی از مسیرهای جاده معروف ابریشم قرار گرفته است. با توجه به وجود مزرعه مرنجاب و وجود رشته قنات آب در این منطقه، دستور احداث کاروانسرای مرنجاب در کنار مزرعه و مجاورت دریاچه نمک صادر و به همت و کارگزاری ˈ آقا خضر نهاوندیˈ حاکم کاشان در زمان شاه عباس اول در سال 1012 هجری قمری، این کاروانسرا به منظور اقامت مسافران، تجار و مستقر شدن تعدادی نیروی نظامی برای تامین امنیت از این کاروانسرا به عنوان یک پایگاه ساخته شد.
در این کاروانسرا علاوه بر احداث چهار برج دیده بانی در چهار گوشه کاروانسرا، قسمت بام و دیوارهای اطراف آن به صورت سنگر ساخته شده است که محافظان راه تجاری مرنجاب قادر باشند در مواقع احتمالی از جان و مال کاروانیان به خوبی دفاع کنند. در سال های اخیر و به تناسب توسعه برنامه های گردشگری در طرح پردیسان قرار گرفت و تعمیر و مرمت شد تا به عنوان یک اقامتگاه گردشگری کویری مورد استفاده قرار گیرد.
6026/9861
انتهای پیام کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که در روزگاران کهن بارانداز و استراحتگاه کاروان ها و کاروانیان به شمار می آمدند به گفته کارشناسان تاریخ محل تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده که بی تردید این تماس و تلاقی انسانها و اندیشه گوناگون، تاثیر شگرف بر زندگی مردمان داشته است.
اهمیت کاروانسراها به اندازه ای است که بسیاری از صاحبنظران احداث و ایجاد آنها در ایران را پیروزی بزرگ معماری ایران می دانند و بر این باورند در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی های خاص معماری این بناها را نمی توان دید.
در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متحول شد به طوری که علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد، در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد که بیشتر از نوع چهار ایوانی بودند و در ساخت آنان بیشتر از خشت استفاده شده است.
منابع تاریخی و سفر نامه ها آگاهی مختصری در مورد کاروانسراهای اوایل اسلام بدست می دهند از جمله در سفر نامه ناصر خسرو می خوانیم : به هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر 200 صرافی و 50 کاروانسرا بوده است.
در گوشه و کنار اصفهان این کهن تمدن پرریشه نیز کاروانسراهایی بسیاری وجود دارد که هر یک نماد فرهنگ و سنن مردمانی است که همواره در سفر بوده اند و راه های دشوار را برای رسیدن به مقصد می پیمودند.
**کاروانسرای سفیدآب
این کاروانسرا در حدود 400 سال پیش در عصر حکومت شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه بزرگ نمک ساخته شده و جزو چهار کاروانسرای واقع در پارک ملی کویر(عین‌الرشید- قصربهرام-لکاب) است، در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تامین می‌‌شده است.
نزدیک ترین و معروف ترین راه دسترسی به این بنا راه آران و بیدگل- مرنجاب - سفیدآب است، کاوانسرا در فاصله 60 کیلومتری شرق مرنجاب و در 110 کیلومتری جنوب کاروانسرای قصر بهرام ، جنوب غربی پارک ملی کویر و در نزدیکی سرمحیط بانی سفیدآب قرار دارد.
این بنا که از کاروانسراهای تاریخی حاشیه پارک ملی کویر ایران است تا صد سال پیش استراحتگاه کاروان هایی بوده که عازم راه ابریشم بوده‌اند.
به گفته مورخان شاه عباس برای سفر از اصفهان به ساری از این کاروانسراها استفاده می‌‌کرده است، نمای ظاهری این کاروانسرا آجری و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است، این کاروانسرای بزرگ در سه طبقه بنا شده است.
**کاروانسرای گبر آباد
کاروانسرای تاریخی گبرآباد یکی از بناهای کاروانی بین راهی دوره صفویه در مسیر تاریخی اصفهان- ری و در فاصله پنج کیلومتر شهر قمصر واقع شده که در تاریخ 15 شهریور 1354 با شماره 1095 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیوارهای این بنا از آجر ساخته شده است، سرسرای ورودی مستطیل و پوشش آن به صورت یک گنبد کم خیز بر روی چهار پخ بر چهار زاویه فضای میان هشتی استقرار یافته است.
بر فراز ساختمان اصلی کاروانسرا یک نیمه گنبد قرار دارد که داخل آن با رنگهای سیاه ، زرد ، آبی قاب سازی و زینت داده شد، برج های دو سمت نمای شمال دروازه را با همان ارتفاع متصل و ادامه داده اند، برجی که در طرف مغرب است و از یکی از سطوح پخ یک سرپوشیده پنج ضلعی راه گرفته دارای یک محل چهار گوش است، برجی که در سمت مشرق جای دارد و ترتیب ورود آن مشابه با برج اولی است ولی محدوده چهارگوش آن با سه دهنه باریک که در آنجا تعبیه شده چشم اندازی به روی دره دارد.
**کاروانسرای کوهاب نطنز
کاروانسرای 'میرابوالمعالی برزرودی' یا همان قلعه کوهاب نطنز به شماره 1489 در تاریخ 20 دی 1355 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، این بنا در دوره شاه عباس اول توسط 'میرابولمعالی برزرودی' از امرای مقرب دربار، مشهور به 'آقا میر' که سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را داشته، بنا شد، دارای 23 اتاق بوده که در چهار سمت حیاط قرار دارند، سنگ عصارخانه بزرگی در داخل کاروانسرا وجود دارد که نشان از وجود عصارخانه در این محل به منظور تهیه روغن برای تامین روشنایی کاروانیان درشب دارد، این بنا متشکل از ایوانهای چهارگانه بوده که شاید هر کدام از ایوانها متعلق به اشخاص بزرگ و اعیان و اشرافی بوده که به هنگام مسافرت به این کاروانسرا وارد می‌شدند.
**کاروانسرای مادرشاه(عباسی)
این کاروانسرا در 20 کیلومتری شمال شاهین شهر در تقاطع اتوبان کاشان اصفهان و بزرگراه دلیجان اصفهان واقع شده که به دلیل برخورداری از وسعت، استحکام، زیبایی و کیفیت ساخت به نام زیباترین کاروانسرای بین راهی شناخته شده است، موقعیت مکان این بنا گواه تشریفاتی و سلطنتی بودن آن است، به طوری که در فاصله کمتر از یک منزلی کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.
این بنای تاریخی که دارای 28 متر طول و 93 متر عرض است و 140 اتاق در دو طبقه است در زمان سلطنت شاه حسین صفوی همزمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شد تا درآمد و عواید آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد، بیشتر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی میدانند که به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم، نامگذاری این کاروانسرا هم به این دلیل بوده است.
این کاروانسرا دردوره قاجار مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و بالاخره بوسیله این شاهزاده حاکم بفروش رسید، در سال1343 شمسی مقرر شد کاروانسرای مادر شاه با حفظ جنبه های هنری و ارزشهای معماری دوران صفویه به یک مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد، این مهمانسرا که امروز به نام 'مهمانسرای عباسی' نامیده می شود با نقاشی ها و تزئینات نقاشی و گچبریهای بسیار زیبا و آثار چوبی نفیس یکی از جاذبه های بسیار زیبای اصفهان به شمار می رود.
**کاروانسرای بهجت آباد
کاروانسرا در بهجت آباد واقع در60 کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد و نام محلی آن 'گله کوه' است.نمای خارجی کاروانسرا مستطیل شکل بوده و در نمای خارجی آن هفت برج نیم دایره دیده میشود که شامل چهار برج در گوشهها و سه برج در وسط دیوارها است.
حیاط مستطیل شکل داخلی به سبک چهار ایوانی بوده است و دور تا دور آن را چهارده اتاق با ایوانهای در جلو احاطه کرده است. اصطبلهای سراسری پشت اتاقها قرار گرفتهاند و دارای چهار ورودی در دو انتهای اضلاع طویل حیاط هستند.
کنار هر یک از ورودیها اتاق بزرگی وجود دارد که چهارپاداران و قافله داران در آنها اقامت کرده اند، مصالح اصلی بنا آجر است و از سنگ در پیها استفاده شده است، بنا دارای کتیبهای بوده که حاکی از ساخت آن در زمان شاه عباس اول صفوی است. چشمه ای در نزدیکی کاروانسرا وجود دارد که به نظر میرسد در گذشته آب آشامیدنی کاروانسرا را تامین می‌‌کرده است.
**کاروانسرای دمبی
این بنا در جنوب شرقی روستای کوچک دمبی در50 کیلومتری شمال شرقی اصفهان واقع شده است. ' آدام اولئاریوس' جهانگرد آلمانی در زمان شاه صفی در سفر به ایران در این کاروانسرا اقامت داشته است. سردر ورودی کاروانسرای دمبی شباهت زیادی با سردر کاروانسرای سین و کاروانسرای سرچم دارد که هر دو مربوط به دوره ایلخانی هستند.
سنگ، مصالح اصلی بکار رفته در بناست و این کیفیتی است که این بنا را از سایر کاروانسراهای منطقه مجزا میکند، بهرهگیری گسترده از سنگ با توجه به وجود منابع غنی در کوهستانهای این محل توجیهپذی راست و از آجر بیشتر در روکار بنا بهره گرفته شده است.
دور تا دور این کاروانسرا برج هایی وجود دارد، فضای داخلی،حیاط مربع شکل و به سبک چهار ایوانی است، دور تا دور آن 12 اتاق به همراه ایوانهایی در جلو وجود دارد.این اتاقها و ایوانها فاقد طاقچه و بخاری هستند، پشت اتاقها اصطبل های کاروانسرا قرار گرفتند، کنار ورودی اصطبل ها در گوشه های بنا اتاقی وجود دارد که محل اقامت قافله داران بوده است.
**کاروانسرای مورچه خورت
این کاروانسرا سمت چپ جاده اصفهان-تهران در روستای مورچه خورت در فاصله 54 کیلومتری شمال غربی اصفهان قرار دارد. حیاط داخلی مربع شکل به سبک چهارایوانیست و دور تا دور آن24 اتاق وجود دارد که جلوی هر کدام ایوانی قرار گرفتهاست، پشت ایوان بزرگ غربی بر محور ورودی بنا اتاق بزرگی قرار دارد که به نظر می رسد از آن به عنوان تالاری جهت سکونت افراد شاخص و یا پادشاه استفاده می شده است.
در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج مدور قرار گرفته است که دو برج توپرو دوبرجی که در طرفین ورودی قرار دارند تو خالی هستند.درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی کوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقک و بالا خانهای وجود دارد که مورد استفاده کاروانسرادار و نگهبانان بوده است.
ویژگیهای ساختمانی بنا نشان از دوران صفوی دارد. 36 کتیبه بنا که در فضای داخلی سردر قرار دارد مربوط به دوره قاجار بوده که نشاندهنده انجام تعمیراتی در سال 1251 ه.ق است.
'شاردن ' که در عهد چند پادشاه صفوی به ایران سفر کرده است در سفرنامه خود از مورچه خورت به صورت 'موچاکن' یاد میکند و در مورد آن می گوید: در ساعت نه شب به موچاکن رسیدیم،این آبادی قریه بزرگی است که دارای پانصد باب خانه، باغچه و کاروانسرا های متعدد و باغات و بساتین بسیار و آبهای روان است.'
**کاروانسرای گز
این بنا در گز سمت راست اتوبان اصفهان-تهران در فاصله 17 کیلومتری شمال اصفهان واقع شده است. بیشتر جهانگردان آن را به زمان شاه عباس اول نسبت دادهاند. درزمان حاضر چند سالی است که این کاروانسرا به صورت یک پادگان نظامی درآمده و به همین دلیل امکان بازدید بنا وجود ندارد.
کاروانسرای گز یکی از بزرگترین کاروانسراهای منطقه است. در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد که برفراز برج شمال شرقی چراغ راهنمایی وجود دارد که قابل مقایسه با چراغ راهنمایی کاروانسرای دمبی است.
دورتادور دیوارهای خارجی بنا صفه های عمیق و محلهای بستن چهارپایان دیده میشود.این امکانات جهت ایجاد تسهیلات بیشتر برای مسافران و امکان بارگیری بهتر چهارپایان بوده است.
آجر مهمترین ماده بکار رفته در بناست و از سنگ در پی و ازاره های بنا استفاده گردیده است، نمای داخلی حیاط به سبک چهار ایوانی بوده و در اطراف ایوانهای چهارگانه ایوانهای کوچکتری وجود دارد که هر کدام به یک اتاق منتهی میشوند.
در گوشهها چهار ایوان وجود دارد که هر کدام به سه اتاق منفصل میشوند، پشت ایوانها و اتاقها اصطبلهای بزرگ و انبارها وسیع موجود است، این اصطبلها هشت ورودی دارند که در انتهای هر ضلع حیاط واقع شدهاند.
**کاروانسرای شیخ علیخان
این کاروانسرا داخل روستای چاله سیاه(جهاد آباد) در 45 کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع است. کتیبه های بنا در قسمت داخلی سردر ورودی قرار دارد و همگی به خط نستعلیق نوشته شدند و حاکی از ساخت کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه در زمان شاه سلیمان صفوی در سال 1098 ه.ق است. طبق گفته جهانگردان از این کاروانسرا بعنوان محلی برای پذیرایی و اقامت مهمان خارجی استفاده می شده است.
این بنا یکی از بهترین نمونههای کاروانسراهای صفوی است، تمام وسایل و امکانات رفاهی به وفور در قسمتهای مختلف به کار رفته که نشان دهنده اوج پیشرفت در طراحی این کاروانسراست.
قسمتهایی همچون حیاطهای مخصوص بانوان، تالارهای هشت ضلعی، دو تالار پذیرایی واقع در پشت ایوان شمالی، اتاقهای متعدد برای اقامت نگهبانان و قافله داران،مکانهایی جهت انجام خدماتی از قبیل نانوایی،خوار و بارفروشی،آشپزخانه که با وجود طاقچهها، رفها و بخاریهای متعدد به همراه هواکشها از حداکثر امکانات رفاهی برخوردار بوده‌اند.
چنین امکانات و اجزایی در کمتر کاروانسرایی دیده میشود و ثابت میکند این کاروانسرا جزو کاروانسراهای سلطنتی محسوب می شده که پادشاهان صفوی برای اقامت خود از آنها استفاده می‌کرده‌اند.
به گفته جهانگردان از این کاروانسرا به عنوان محلی برای استقبال از سفیران خارجی قبل از ورود به اصفهان نیز استفاده می شد.
**کاروانسرای بلاباد
کاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته دارای طراحی همانند کاروانسراهای این عهد است . شاه‌نشینان این بنا به سوی چشم‌انداز زیبای روستای بلاباد گشوده شده است. این کاروانسرا در روستای بلاباد، در کنار جاده اصفهان نایین قرار گرفته و از جمله کاروانسراهای دوران صفویه است. در شهرستان نایین کاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقیمانده‌اند.این کاروانسرا رو به ویرانی بود که با همت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است.
**کاروانسرای ملک
کاروانسرای ملک، در شمال شهرستان شهرضا در جوار امامزاده شاهرضا در مسیر اصفهان - شیراز بنا گردیده است. این کاروانسرا همانند دیگر بناهای عصر عباسی در زمین مستطیل شکل و به صورت چهار ایوانه ساخته شده است. این مکان در طول زمان شاهد حضور بزرگانی بوده است که به قصد عبادت در این محل برای مدتی اقامت می‌کرده‌اند.
سبک معماری این بنا همان گونه که گفته شد چهار ایوانه بوده که ایوان های شمالی وجنوبی و غربی آن با اطاق‌های بزرگی به صورت شاه نشین و ایوان شرقی آن به عنوان درب ورودی بوده است. در وسط این کاروانسرا حوض آب بزرگی وجود داشته که آب آن به مصرف کاروانیان و زائران حاضر در کاروانسرا می رسیده است. این آب از زاویه جنوب شرقی کاروانسرا با معابر تنگ و طولانی با پیچ وخم به کاروانسرا وارد می شده است و از سمت شمالی کاروانسرا خارج می گردیده است.
**کاروانسرای نیستانک
در روستای نیستانک در 30 کیلومتری جاده نایین به اردستان قراردارد که به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای دوره قاجار محسوب می گردد.
بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک به صورت چهارایوانی بوده و گوشه حیاط ورودی هایی جهت رسیدن به فضاهای مخصوص استراحت مسافران و اسطبل احشام دیده می شود که به صورت حجره – حجره بوده و درداخل هر حجره بخاری دیواری دیده می شود.
دریک قسمت از این بنا در دو سمت ورودی اصلی و محوطه ای اختصاصی جهت بزرگان و حاکمان تعبیه شده است که به طور کامل خصوصی بوده و دارای چندین اتاق و بادگیر بوده و از بخشهای تابستانی و زمستانی ساخته شده است.
گنبد راهرو با تزیینات آجری نمای زیبایی یافته است این کاروانسرا به صورت چهارضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط است.
**کاروانسرای مرنجاب
مرنجاب از توابع شهرستان آران و بیدگل و در 5٠ کیلومتری شمال شرق مرکز این شهرستان قرار دارد. کاروانسرای مرنجاب در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است. جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستکن یکی از راههای ارتباطی بوده که اصفهان را به شهرهای کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می ساخته است.
ین کاروانسرا از لحاظ معماری و طبیعت رویایی کویر و دریاچه نمک، همچون نگینی در دل کویر می درخشد.
کاروانسرای مرنجاب از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که این بنا در مسیر یکی از مسیرهای جاده معروف ابریشم قرار گرفته است. با توجه به وجود مزرعه مرنجاب و وجود رشته قنات آب در این منطقه، دستور احداث کاروانسرای مرنجاب در کنار مزرعه و مجاورت دریاچه نمک صادر و به همت و کارگزاری ˈ آقا خضر نهاوندیˈ حاکم کاشان در زمان شاه عباس اول در سال 1012 هجری قمری، این کاروانسرا به منظور اقامت مسافران، تجار و مستقر شدن تعدادی نیروی نظامی برای تامین امنیت از این کاروانسرا به عنوان یک پایگاه ساخته شد.
در این کاروانسرا علاوه بر احداث چهار برج دیده بانی در چهار گوشه کاروانسرا، قسمت بام و دیوارهای اطراف آن به صورت سنگر ساخته شده است که محافظان راه تجاری مرنجاب قادر باشند در مواقع احتمالی از جان و مال کاروانیان به خوبی دفاع کنند. در سال های اخیر و به تناسب توسعه برنامه های گردشگری در طرح پردیسان قرار گرفت و تعمیر و مرمت شد تا به عنوان یک اقامتگاه گردشگری کویری مورد استفاده قرار گیرد.
6026/9861
کپی شد
