عشق و علاقه قلبی مردم این دیار به اهل بیت و به خصوص به پرچمدار بی نظیر مبارزه با ظلم و نمونه بی بدیل آزادگی و مردانگی حضرت امام حسین (ع) و برادر باوفای او ماه منیر بنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس (ع) در رسوم مذهبی و به خصوص عزاداری های محرم و صفر که از پیشینه دیرینه برخوردار است جلوه می یابد.
برای عزاداری های اهل بیت (ع) در اردبیل نمی توان آغاز و پایانی تعیین کرد چرا که در اکثر روزهای سال در این منطقه محافل و مجالس سوگواری به مناسبتهای گوناگون برقرار است و در روزهای پنجشنبه ؛ سه شنبه و جمعه هر هفته نیز مجالسی موسوم به هفته خوانی که در منازل شخصی برپا می شوند عزاداری ها را به ماه محرم سال دیگر پیوند می دهند.
عزاداری های محرم در اردبیل به شکل معمول از روز هشتم ماه ذی الحجه آغاز می شوند روزی که حسین بن علی (ع) به لحاظ وضعیتی که بر مکه حاکم بود و به مقتضای رسیدن به اهداف خود و خودداری از بیعت با یزید ملعون از ادامه حج خودداری کرد و همراه اهل بیت خویش رهسپار سرزیمین موسوم به کربلا در عراق شد.
طشت گذاری ؛ آغاز رسمی عزاداری های اردبیل
****************************************
این مراسم ها در روز 27 ماه ذی الحجه به مراسمی موسوم به طشت گذاری پیوند می خورد که می توان از آن به عنوان آغاز رسمی عزاداری های واقعه عظیم عاشورا یاد نمود.
طشت گذاری یکی از مراسم سنتی ویژه منطقه اردبیل می باشد که به لحاظ پیشینه تاریخی و مذهبی خود به دارالارشاد ؛ دارالامان ؛ دارالایمان و دارالعرفان شهرت یافته است.
دسته های سینه زنی و زنجیرزنی با پیمودن مسیرهایی خود را به مساجد و تکایا محله خویش رسانده و به یاد لب تشنگان نهر فرات مشکی را پر از آب نموده و آن را همراه با طشتی از جنس مس که بطور معمول بر دوش ریش سفیدان محله حمل می شود ، چند دور در فضای مسجد می گردانند.
عزاداران با زنجیرزنی و سینه زنی طشت را در مکان خاصی در داخل مسجد که با شمع های روشن و تصاویر . نام های ائمه معصومان (ع) جلوه داده شده است قرار می دهند و آب مشکها را درون آنها می ریزند.
مراسم طشت گذاری خاطره تشنگی امام حسین (ع) و یاران باوفایش را در اذهان زنده می کند و این مراسم که از علاقه و ارادت زیاد مردم منطقه اردبیل به سیدالشهدا و قمر بنی هاشم (ع) حکایت دارد تا آخرین روز ماه ذیحجه به نوبت در تمام مساجد و تکایای اردبیل انجام می گیرد.
در این مراسم نوحه خوانان اغلب از احوالات حضرت اباالفضل (ع) مراثی و اشعاری را با الحان سوزناک خوانده و مردم حاضر را متاثر می کنند.
آب این طشت ها نزد مردم منطقه از تقدس خاصی برخوردار بوده و بیماران و دردمندان برای شفای خود اندکی از آن را می نوشند.
به گزارش خبرنگار ایرنا مراسم طشت گذاری طبق معمول از مسجد حسینیه اردبیل شروع می شود و این مراسم تا اولین روز ماه محرم در تمام مساجد و تکایای شهر و بخش ها و روستاهای تابعه ادامه می یابد.
آیین طشت گذاری باتوجه به پیشینه و عمق نفوذ اجتماعی و فرهنگی آن در سال 1391 ازسوی سازمان میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی به عنوان اثر معنوی ملی به ثبت رسمی رسید .
عزاداری های شبانه نیز که همزمان با طشت گذاری و از اواخر ماه ذی الحجه در اردبیل آغازمی شوند تا تاسوعا بطور مرتب در مساجد و تکایای منطقه ادامه می یابند و عزاداران هر محله به عنوان میهمان برای زنجیرزنی و یا سینه زنی به مساجد دیگر نقاط شهر می روند.
بازارهای سنتی اردبیل ؛ تجلی گاه عشق به سالار شهیدان
**********************************************
بازار و کوچه و پس کوچه های اردبیل که عشق به سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش از گذشته های دور در قلوب پاک مردم آن ریشه دوانده است با نمایان شدن هلال غم انگیز محرم در آسمان منطقه حال و هوای معنوی به خود می گیرد.
نقاط گوناگون شهر اردبیل از گذشته های دور به شش محله اصلی شامل اونچی میدان (گازران) ، سرچشمه ، عالی قاپو ، پیرعبدالملک ، اوچ دکان و طوی تقسیم شده اند که به ترتیب با مساجد و تکایای تابعه خود عازم بازار می شوند.
براساس یک سنت دیرینه همه ساله از روز دوم تا هشتم محرم به غیر از روز جمعه ساکنان نقاط مختلف این شهر به نوبت برای عزاداری به سوی بازار ، خیابان های مرکزی و تعدادی از مساجد محله های واقع در بافت قدیمی شهر روانه می شوند.
عزاداران درحالیکه ریش سفیدان محله همراه با پرچم ها و بیرق های سبز ، سرخ و سیاه در پیشاپیش آنان حرکت می کنند در طول مسیر خود به زنجیرزنی و سینه زنی می پردازند.
دسته های عزاداری در مقابل مسجد جامع شهر که در بازار اصلی واقع شده است و نیز در داخل مساجد و تکایای مسیر حرکتشان توقف کرده و به شیوه خاصی با نوحه خوانی مداحان به زنجیرزنی و سینه زنی می پردازند. اصناف و کسبه با باز گذاشتن مغازه های خود از سوگواران با چایی ، خرما ، حلوا ، کلوچه ، فطیر سنتی و مانند آن پذیرایی می کنند.
علاوه بر مداحی و نوحه خوانی ، تعدادی از شاعران مرثیه سرای اردبیلی نیز در مقابل مساجد به ویژه مسجد جامع اردبیل تازه ترین سروده های خود را در زمینه وقایع کربلا و قیام حسینی به جمعیت حاضر در این مکان ها که اغلب با استقبال پرشور عاشقان سرور شهیدان روبرو می شوند قرائت می کنند.
از گذشته های دور چنین بوده است که هم به لحاظ نزدیک شدن به تاسوعا و هم باتوجه به اینکه محله هایی که در آخرین نوبت برای رفتن به بازار قرار گرفته اند دارای مساجد و شاخه های فرعی زیادی هستند جمعیت عزاداران در روزهای پایانی دههء اول محرم در خیابان های شهر اردبیل به اوج خود می رسد.
همچنین از روز هفتم محرم که به اعتقاد مردم عزادار راه رود فرات بر تشنگان اهل بیت سومین امام شیعیان (ع) بسته شده است حرکت این دستجات در بافت سنتی شهر شامل پیرعبدالملک ؛ بازار ؛ سی متری ؛ تازه میدان ؛ سرچشمه ؛ جمعه مسجد ؛ چهارراه امام ؛ میدان قیام ؛ عالی قاپو و شیخ صفی گسترده تر می شود.
روز هشتم محرم با ورود عزاداران مسجد طوی به عنوان آخرین محله اصلی از محله های ششگانه اردبیل به راسته بازار و سایر بازارهای سنتی اردبیل بازاریان اردبیلی که مغازه های آنان در تیمچه و راسته های قدیمی شهر واقع شده است پس از استفاده از مراسم عزاداری این محله اقدام به بستن واحدهای تجاری خود می کنند و تا سومین روز از سالروز شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش این مکان ها همچنان بسته می مانند.
عزاداری های شبانه در مساجد
**************************
ازجمله رسوم مردم اردبیل عزاداری شبانه در مساجد و تکایای شهر است که ازط اواخر ذی الحجه تا آخرین شب دههء اول محرم ادامه می یابد.
این عزاداری ها تا روز تاسوعا بطور مرتب در مساجد و تکایای منطقه اردبیل ادامه می یابند و عزاداران هر محله هر شب به عنوان میهمان به مساجد دیگر نقاط شهر می روند.و در آۀنها اقدام به زنجیرزنی و یا سینه زنی می نمایند.
تاسوعا ؛ تجلیگاه عشق مردم اردبیل به ابالفضل العباس (ع)
***********************************************
روز تاسوعا صحنه های بی نظیری از وفاداری و عشق بی پایان مردم اردبیل به امام حسین (ع) و اهل بیت او خلق می شوند و باتوجه به اینکه این روز به قمر منیر بنی هاشم ابالفضل العباس (ع) مختص است بیشترین نوحه ها و اشک ها برای این برادر باوفای امام حسین (ع) است. از صبح تاسوعا عزاداران در قالب دسته های عزاداری و در یک آیین سنتی شمع به دست گرفته و آن را در دست کم 41 مسجد روشن می نمایند.
گفته می شود روشن کردن شمع در این تعداد مسجد به یاد شهادت سرور شهیدان و اسارت اهل بیت وی انجام می شود .
قبل از ظهر تاسوعا دسته های عزاداری در قالب دهها هزار عزادار در میدان عالی قاپوی اردبیل تجمع کرده و لحظه ها و تصاویر نابی از ارادت خود به امام حسین(ع) را به نمایش می گذارند .
همچنین در عصر این روز دسته های عزاداری در خیابان های شهر به راه افتاده و با سرودن اشعار و مرثیه ها و نیز شبیه خوانی قسمتی از واقعه کربلا را در کوچه و برزن به نمایش می گذارند.
عاشورا ؛ اوج دلدادگی مردم اردبیل به سرور آزادگان
********************************************
در عاشورا همه چیز در اردبیل شکل و شمایلی دیگر می گیرد ، همه حسینی می شوند ، در عاشورا کلمه حسین (ع) بر ذره ذره وجود انسان ها و حتی ذره ذره هستی جاری می شود و همه نام او را در این دیار فریاد می نمایند .
برگزاری آیین های شبیه خوانی و تعزیه ، سینه زنی و زنجیرزنی ؛ برپایی نماز ظهر عاشورا و اجتماع بزرگ عاشوراییان ازجمله برنامه های عاشورا در اردبیل است .
احسان ؛ نذری و اطعام مردم و به خصوص عزاداران که در ایاام محرم و صفر در اردبیل معمول است در این روز به اوج خود می رسد و با خوراکی ها و آشامیدنی های مختلف از افراد پذیرایی می شود.
شام غریبان نیز یک مراسم بسیار غم انگیز و حزن انگیز در اردبیل است که پس از غروب آفتاب عاشورا در مساجد و تکایای اردبیل و به یاد فرزندان ؛ کودکان و اهل بیت سرور آزادگان امام حسین (ع) برگزار می شوند.
عزاداران در این مراسم درحالیکه چراغ های مساجد را خاموش نموده و با سر دادن رجزها و شعارهای مذهبی زنجیرو یا سینه می زنند دور تا دور مسجد را می گردند و بر ماتم اهل بیت آن امام همام اشک می ریزند .
ادامه رونق عزاداری ها تا پایان صفر
*************************************
آیین های عزاداری در اردبیل به نوعی تا پایان ماه صفر به تناوب و در قالب هیات ها و روضه خوانی ها در مساجد و منازل مسکونی ادامه می یابد.
زنان با عفت اردبیلی نیز برای خودشان مراسم های به خصوص دارند که در منطقه به مجالس روضه خوانی مشهور هستند و در این محافل که اغلب در قبل و یا پس از ظهر برپا می شوند بطورمعمول یک و یا دو نوحه خوان که در منطقه به آنان روضه خوان گفته می شود به ذکر مصایب اهل بیت (ع) می پردازند و در بعضی از این مجالس یک نفر روحانی نیز به سخنرانی می پردازد.
در این مجالس اغلب با چای ؛ خرما ؛ حلوا ؛ شیرکاکائو و مانند آن از زنان سوگوار پذیرایی می شود و اغلب تعداد روزهای برگزاری آن هم با تعداد اهل بیت (ع) مناسبت دارد به گونه ای که پنج روز به نام پنج تن آل عبا ؛ 12 روز به نام دوازده امام و 14 روز به نام چهارده معصوم (ع) برگزار می شوند.
' بر کشتگان نینوا اربعین آمد ' ؛ نوای حزن انگیز مردم اردبیل در چهلم امام
***************************************************************
در روز اربعین دسته های عزاداری بار دیگر روانه کوچه و برزن شده و نام حسین (ع) و زینب (س) بر منطقه طنین انداز می شود .
در این روز در میادین شهرها و روستاها دهها گروه هنری اقدام به اجرای تعزیه و شبیه خوانی کرده و احوال اسرای کربلا را به واسطه هنر نمایش روایت نموده و به تصویر می کشند.
دهه آخر صفر آیین های عزاداری در اردبیل ادامه می یابد و اوج این عزاداری ها به 28 صفر پیوند می خورد و مردم با عزا و نوحه به عزاداری دو ماهه خود پایان می دهند .
آثار معنوی ، فرهنگی و اجتماعی عزاداری ها در اردبیل
.......................................................................
عزاداری های محرم و صفر تنها تشکلی است که با سپری شدن بیش از 14 قرن جنبه های اجتماعی ؛ فرهنگی و سیاسی آن در کنار جنبه اصلی یعنی دین و مذهب هنوز به شکل خودجوش و بدون دخالت سایر ارگانها و تشکل ها و بدون آنکه به آن شکل رسمی داده شود همه ساله بزرگترین اجتماعات مذهبی را در اردبیل تشکیل می دهد چراکه این مراسم ها از باور قلبی مردم منطقه سرچشمه می گیرند.
هرچند همزمان با آغاز ماه محرم الحرام جای جای سرزمین پهناور ایران به شکل خودجوش ازسوی مردم مملو از جلوه های زیبای عزاداری های حسینی می شود ولی باید گفت که این جلوه های ظاهری نیستند که در دل عاشقان اباعبدالله الحسین (ع) شور و شوق ایجاد می کنند بلکه گرمای عشق مولاست که در سینه آنان می جوشد.
از شاعران مرثیه پرداز اردبیلی در این باره قطعه زیبایی را سروده است و می گوید : محرمده قان گلر جوشه - دوشر یاده قبر شش گوشه - یعنی (در ماه محرم خون انسانها به جوش و خروش می افتد و آنان به یاد قبر شش گوشه امام می افتدند).
یک بانوی سالخورده اردبیلی می گوید : سالهاست که برایم تجربه شده است از چند روز مانده به ماه محرم نوعی احساس معنوی به ما مسلمانان دست می دهد که این حس را در کودکان و نوجوانان این دیار به آسانی می توان دریافت.
خوشقدم ساجدی بر این باور است که افزایش مهر و محبت در دل افراد ، تمایل بیشتر برای قرار گرفتن در حال و هوای معنوی ، استقرار صفا و صمیمیت زیاد در خانواده ها ، افزایش تمایل به شکل ناخودآگاه برای رفتن به عزاداری ها و گریه بر امام حسین (ع) و یاران باوفایش و دهها نمونه دیگر از این حالات که در مجموع باعث ایجاد آرامش بیشتر در انسان ها می شوند ازجمله تاثیرهای این ماه هستند.
شهر اردبیل که به لحاظ محوریت اش در گسترش فرهنگ تشیع و سابقه مذهبی و تاریخی خود به عنوان پایتخت نیکبخت عشق به خاندان نبوی (ع) و پایتخت حسینیت شناخته شده و لقب گرفته است جلوه های باشکوهی از عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت (ع) را با انجام عزاداری هایی به شیوه سنتی به تماشا می گذارد.
خلوص نیت و پاکی نوجوانان ، جوانان ، پیرمردان و حتی کودکانی که در این مراسم ها حضور می یابند و یا برای ساعت ها در کنار تکایا ، کوچه ها و بازار شهر ایستاده و بی ریا در مظلومیت حسین بن علی و اهل بیت پاک اش عاشقانه سرشک بر گونه هایشان جاری می شود با هیچ قلم و زبانی قابل توصیف نیست.
اشک ریختن به مظلومیت سرور شهیدان نه برای آن است که این بزرگ مرد تاریخ ؛ خوار و ذلیل در برابر دشمنان بوده است بلکه به خاطر آن می باشد که وی با یک قوم ظالم روبرو بوده است که باوجود سعی و زحمات فراوان ، این قوم ظالم هدایت پذیر نشدند و این امام بزرگوار تا آخرین لحظه در مقابل ظلم ایستاد و سرانجام با شهادت خویش پایه های دین مبین اسلام را استوار گردانید.
عزاداری برای اهل بیت (ع) نعمت بسیار بزرگی برای مردم ایران اسلامی و منطقه اردبیل بوده و هست و در طول قرنها ساکنان این نقاط بهره های سیاسی ؛ اجتماعی و فرهنگی فراوانی از این موهبت برده اند.
وقوع انقلاب اسلامی و بیمه شدن کشور ایران در برابر انواع هجمه های نظامی و فرهنگی از کارکردهای ارزشمند فرهنگ عاشورا و عزاداری برای سیدالشهداء (ع) است.
مروری گذرا بر وضعیت امنیت و آمارهای مربوط به جرایم خشن و نظایر آن در کشور نشان می دهد که اردبیل در بسیاری از این جرایم و در برخورداری از امنیت رتبه اول را در ایران دارد.
بسیاری از جامعه شناسان بر این باورند که علت پایین بودن آمار جرم و جنایت در اردبیل به لحاظ عمیق بودن باورهای مذهبی به خصوص عشق و علاقه به امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و این موضوع نیازی به گفتن و بررسی آمار رسمی ندارد و ساکنان منطقه به عینه شاهدند که در ایام به خصوص سال که به نوعی با مذهب و اهل بیت (ع) مربوط هستند مانند ماه مبارک رمضان ؛ ماه های محرم و صفر و سایر روزهای وفات اهل بیت (ع) میزان جرم و جنایت به شکل موثری پایین می آید و رفتارهای ظاهری و باطنی مردم نیز در انظار عمومی جلوه های ملایم و مثبتی به خود می گیرند.
همین که در روز و شب های به خصوص سال مانند دهه اول محرم و ایام تاسوعا و عاشورا مردم در هیات ها و مساجد به شکل جمعی حضور می یابند و به عزاداری می پردازند علاوه بر کارکردهای مذهبی و اعتقادی تاثیرهای مثبت دیگری در زندگی روزمره اجتماعی دارد که صله رحم ؛ با خبر شدن از احوال همدیگر ؛ مطرح شدن مسایل اجتماعی و سیاسی روزمره جامعه و مانند آنها از جمله آنهاست.
عاشورا مکتب بزرگی است که فرهنگ و ادب بی نظیری را نیز در میان مسلمانان به ارمغان آورده است که از جمله آنها علاوه بر نوشته شدن و تالیف چندین هزار عنوان کتاب مربوط به این واقعه می توان به مرثیه سرایی شاعران اهل بیت (ع) و آیینی اشاره کرد.
مرثیه و مداحی و نقش عزاداری حسینی در بسط و توسعه آن
...........................................................................
بیان وقایعی که طی قرنهای گذشته شاکله تاریخ پرافتخار مذهب و فرهنگ مسلمانان محسوب میشود با زبان احساسی و ذوق لطیف هنرمندانه نقش مهمی در ماندگاری و تاثیرگذاری این رویدادها دارد.
مرثیه سرایی به عنوان یکی از این هنرها در ایران اسلامی و به ویژه در خطه اردبیل رواج دهنده فرهنگ مذهبی است.
در تاریخ کشورمان به ویژه منطقه آذربایجان ، مرثیه سرایان اردبیلی بی شک نقش ارزنده و گرانسنگی در روایت حماسه بزرگ عاشورا و انتقال آن به نسلهای امروزی داشته اند و شاعران و مداحان این دیار قرنهاست که با سروده ها و نوای توحیدی خود پیام و خاطره نهضت عاشورا را در اذهان زنده نگهداشتهاند.
در مرثیه های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه های گوناگون پرداخت شده و در آنها حماسه دشت نینوا ، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام تر عرضه شده است.
اردبیل از چندین سده قبل یکی از کانونهای مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می شود و بعضی صاحبنظران معتقدند: تنوع آب و هوایی ، طبیعی و شرایط ویژه اقلیمی در پرورش ذوق و قریحه انسان برای سرودن اشعار زیبا و دل انگیز تاثیر زیادی دارند و از سرزمین اردبیل نیز که دارای این ویژگی است شاعران توانمند و خوش ذوق فراوانی برخاسته اند که با الهام از جلوه های زیبای طبیعت بکر و آب و هوای متنوع اشعار نغز و پرمحتوایی به ویژه در زمینه مصایب و مناقب اهل بیت (ع) را با استفاده از ادبیات فارسی و ترکی به نظم کشیدهاند.
اما باید اذعان کرد که عامل اصلی ترویج مرثیه سرایی در منطقه اردبیل عشق و علاقه قلبی مردم این سرزمین به خاندان نبوی است که در قالب هنر تجلی یافته و شکوفا شده است. این هنر در اردبیل به همین دلیل در دوره صفویه در ادبیات منطقه مطرح شد و به اوج درخشش خود رسید. از آن هنگام بود که ده ها نفر از عندلیبان دیار شیخ صفی با نظمی روان و دلنشین به توصیف حماسه حسینی و مدح و منقبت و ذکر مصائب ائمه معصومین (ع) پرداختند.
هر چند که سایه زندگی پیچیده شهری بر سر این هنر طی چند سال اخیر سنگینی کرده و مانع آن شده است که صاحبان طبع های لطیف در این خطه شاعر خیز در خلوت و آرامش آثار بدیعی همچون شاعران اعصار گذشته خلق نمایند اما با این اوصاف شعر و شاعری در اردبیل هنوز هم جایگاه ویژه ای دارد.
به دلیل از بین رفتن اسناد و مدارک ، اولین شاعرمرثیه سرای اردبیلی را نمی توان شناسایی کرد اما به نوشته برخی تذکره نامه ها در عصر صفویه شاعران مرثیه پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده اند.
شهر اردبیل نزدیک به 200 سال مرکز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد لقب گرفته و مرکزیت این شهر به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حکومت صفویه گرایش شاعران و عندلیبان را به پرداختن به مسایل اهل بیت (ع) سبب شده است.
به نوشته مورخان معتبر ، مردم اردبیل به عنوان یکی از پیشگامان پذیرش دین اسلام به خاندان عصمت و طهارت عشق ورزیده و ادیبان خوش قریحه منطقه از آن زمان مدح و منقبت چهارده معصوم (ع) را به نظم و نثر کشیده اند.
تعداد زیادی از بنیانگذاران و پادشاهان سلسله صفویه ازجمله خود شیخ صفی الدین و نیز شاه اسماعیل اول شاعر بودند که از آنان دیوانهایی به یادگار مانده است.
کارشناسان معتقدند : سروده های حماسی برخی از مرثیه سرایان معاصر اردبیلی به عنوان شاهکارهایی از فرهنگ تشیع در نوع خود کم نظیر می باشند. به اعتقاد آنان زبان ترکی دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه های عاشورایی است که سایر زبانها فاقد این قابلیت می باشند.
شاعران نوحه پرداز متوفی اردبیلی از شنیده های خود در منابر علما و نیز مطالعه کتاب هایی چون مقاتل ، تاریخ اسلام و وقایع کربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می کرده اند و در زمان حاضر نیز از آنها بهره می برند.
اردبیل مهد شاعران عاشورایی
..................................
مرثیه سرایان فراوانی ازجمله بیضا ، دلخون ، ثابت ، ناصر ، عاصم ، بهجت خامه یار ، میرزا فضلعلی صدرالممالکی ، مختار نخستین ، میرزا محمد صادق کاتب اردبیلی ، میرزا محمد علی ناطق ، میرزا جلال الدین مطلع ، روح الله حامد ؛ علی شایق ، ستار ذاکر اردبیلی ، رحمان نیک نژاد ، نادر جلیلی وند ، انور ، غمگین ، سید حکاک ، بختیاری ، معنوی ، یحیوی ؛ صالح عاصم کفاش اردبیلی و منزوی در این شهر می زیسته اند که اکنون نقابی از خاک بر رخ کشیده اند و فقط آثار ارزشمندی از آنان به یادگار مانده است.
شمار دقیق آثار و کتب مرثیه شاعران متوفی و در حال زندگی در اردبیل مشخص نیست اما شاید از چند صد عنوان فراتر رود.
از شاعران پرآوازه اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است که قلم توانایش 65 سال درباره حماسه عاشورا نوشته است. از این شاعر ملقب به تاج الشعرا ده ها اثر ارزشمند ازجمله بساط کربلا ، اسرار عاشورا ، پرچم عزا و آخرین آثار به یادگار مانده است. ادیبان صاحب نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر کشیدن وقایع کربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می کنند.
اغلب منظومه های تاج الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند بطوریکه خوانندگان و یا شنوندگان خود را در قلب واقعه احساس می کنند.
مرحوم منزوی و مرحوم انور دو چهره ارزنده دیگر مرثیه اردبیل هستند که پس از گذشت سالها هنوز اشعار آنها مورد استفاده اغلب مداحان اهل بیت (ع) می باشند.
گذر زمان و نفوذ فرهنگهای بیگانه نتوانسته است قلمهای مرثیه پردازان اردبیلی را از نوشتن باز دارد و یا نوای روحبخش عندلیبان را در حنجره های آنان حبس کند.
عسکر شاهی ، منعم ، محمد تقایی ، هادی ، غفاری ، معزی ، شفیع تفاخری ، صبا ، صنعا ، حسین بختیاری ، ، میرعلی عابدیان ، یوسف معماری ، شفیع خلیل زاده ، آذر اوغلی ، مجرد ، راثی ، رسول ناصر آزاد ، ایلچی ، سید تقی سیفی اردبیلی و ده ها شاعر نوجوان و جوان اردبیلی در این زمینه قلم فرسایی میکنند.
صاحبنظر موضوع های فرهنگی استان اردبیل می گوید : شاعران عاشورایی با سروده های خویش ظلم و تزویر را رسوا کرده اند و آبروی عشق را با قلم و شعر خودشان پاس داشته اند.
اصغر تقی زاده شکیبا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : در میان سخن سرایان آذری و پارسی گوی افراد فراوانی در وصف عالی ترین مضامین معرفتی و ارزش های انسانی لب به سخن گشوده اند و با عرفان حق ، هدایت حقیقت جویان را فراهم کرده اند.
وی معتقد است : واقعه بی نظیر کربلا الهام بخش ، حرکت آفرین و تحول ساز جوامع انسانی و رمز دل شاعران شعورمند و عاشقان ثارالله است.
در دوران کنونی پرداختن به مرثیه و نوحه سنتی و ترغیب نوجوانان در این زمینه به پیشگیری از نفوذ و گسترش فرهنگ مسموم بیگانه در جامعه کمک موثری خواهد کرد.
نوحه خوانان و مداحان به نام اردبیلی
..........................................
امروز نیز اشعار مرثیه سرایان به نام اردبیلی که با هنرنمایی مداحان اهل بیت (ع) به شکلی دلپذیر و تاثیرگذار ارایه می گردد نقش به سزایی در رونق عزاداری های محرم در مناطق آذری نشین و سایر نقاط ایران دارد.
یکی از این مداحان استاد سلیم موذن زاده اردبیلی است که نغمه های دلنشین اش بیش از 70 سال ؛ مصائب و مناقب خاندان نبوی را در اذهان مسلمانان به تصویر کشید.
نوای توحیدی ؛ روحبخش ؛ سوزناک و اعجاب انگیز زنده یاد استاد سلیم موذن زاده اردبیلی که از ارتعاش تارهای حنجرهء او بر می خاست اکنون به یادگار مانده و پس از درگذشت اش هنوز گوش و دل علاقه مندان را نوازش می دهد.
اعجاب و توانایی بی وصف دراجرای برنامه های گوناگون مداحی ، نوحه خوانی ، مولود خوانی ، اذان و قرائت قرآن مجید از دوران نوجوانی وی را در ردیف یکی از مطرح ترین افراد جهان در این رشته ها قرارداده است.
بطور متوسط روزانه پنج ساعت از عمر خود را صرف مداحی کرد و بیش از دو هزارعنوان نوار کاست مربوط به برنامه های او از زمان پیدایش ضبط صوت تاکنون به زبان های عربی ، فارسی و ترکی موجود است.
مرحوم استاد سلیم موذن زاده خود را به عنوان نوکر پیرآستان مقدس اهل بیت (ع) معرفی می کرد و می گفت : حنجره من یک موهبت الهی و وقف سید الشهدا (ع) است و استفاده از آن در زمینه های غیر از این جایز نیست.
از زمان حاکمیت دین مبین اسلام افراد زیادی از دیار اردبیل تاکنون به حرفه موذنی و مداحی پرداختند که تا قبل از5/1 قرن اخیراطلاعات کافی ازآنان در دست نمی باشد.
شیخ فرج ، پدربزرگ سلیم موذن زاده اردبیلی ، قدیمی ترین موذن کشوراست که اطلاعات مختصری از وی موجود می باشد.
به گفته سال خوردگان ، صدای اذان وی را ساکنان روستاهای واقع در حاشیه سه فرسنگی شهر اردبیل سحرگاهان از بام مسجد زینال در مرکز شهر می شنیده اند.
شیخ عبدالکریم ، فرزند شیخ فرج هم نخستین موذن در ایران است که نوای اذان دلنشین او شهرت جهانی دارد. او درسال 1273 شمسی در محلهء تازه شهر اردبیل دیده به جهان گشود و تا سال 1321 شمسی نوای توحیدی اش از مناره ی مسجد میرزا علی اکبر این شهر به گوش می رسید.
نعیم ؛ سلیم ؛ رحیم ؛ محمود و داود پنج فرزند او نیز از مداحان اهل بیت (ع) و موذنان مشهور جهان اسلام هستند که همه وعده حق را لبیک گفته اند.
/60166019
گزارش : مسعود وسیله** انتشار دهنده : سیفعلی موسی زاده
انتهای پیام برای عزاداری های اهل بیت (ع) در اردبیل نمی توان آغاز و پایانی تعیین کرد چرا که در اکثر روزهای سال در این منطقه محافل و مجالس سوگواری به مناسبتهای گوناگون برقرار است و در روزهای پنجشنبه ؛ سه شنبه و جمعه هر هفته نیز مجالسی موسوم به هفته خوانی که در منازل شخصی برپا می شوند عزاداری ها را به ماه محرم سال دیگر پیوند می دهند.
عزاداری های محرم در اردبیل به شکل معمول از روز هشتم ماه ذی الحجه آغاز می شوند روزی که حسین بن علی (ع) به لحاظ وضعیتی که بر مکه حاکم بود و به مقتضای رسیدن به اهداف خود و خودداری از بیعت با یزید ملعون از ادامه حج خودداری کرد و همراه اهل بیت خویش رهسپار سرزیمین موسوم به کربلا در عراق شد.
طشت گذاری ؛ آغاز رسمی عزاداری های اردبیل
****************************************
این مراسم ها در روز 27 ماه ذی الحجه به مراسمی موسوم به طشت گذاری پیوند می خورد که می توان از آن به عنوان آغاز رسمی عزاداری های واقعه عظیم عاشورا یاد نمود.
طشت گذاری یکی از مراسم سنتی ویژه منطقه اردبیل می باشد که به لحاظ پیشینه تاریخی و مذهبی خود به دارالارشاد ؛ دارالامان ؛ دارالایمان و دارالعرفان شهرت یافته است.
دسته های سینه زنی و زنجیرزنی با پیمودن مسیرهایی خود را به مساجد و تکایا محله خویش رسانده و به یاد لب تشنگان نهر فرات مشکی را پر از آب نموده و آن را همراه با طشتی از جنس مس که بطور معمول بر دوش ریش سفیدان محله حمل می شود ، چند دور در فضای مسجد می گردانند.
عزاداران با زنجیرزنی و سینه زنی طشت را در مکان خاصی در داخل مسجد که با شمع های روشن و تصاویر . نام های ائمه معصومان (ع) جلوه داده شده است قرار می دهند و آب مشکها را درون آنها می ریزند.
مراسم طشت گذاری خاطره تشنگی امام حسین (ع) و یاران باوفایش را در اذهان زنده می کند و این مراسم که از علاقه و ارادت زیاد مردم منطقه اردبیل به سیدالشهدا و قمر بنی هاشم (ع) حکایت دارد تا آخرین روز ماه ذیحجه به نوبت در تمام مساجد و تکایای اردبیل انجام می گیرد.
در این مراسم نوحه خوانان اغلب از احوالات حضرت اباالفضل (ع) مراثی و اشعاری را با الحان سوزناک خوانده و مردم حاضر را متاثر می کنند.
آب این طشت ها نزد مردم منطقه از تقدس خاصی برخوردار بوده و بیماران و دردمندان برای شفای خود اندکی از آن را می نوشند.
به گزارش خبرنگار ایرنا مراسم طشت گذاری طبق معمول از مسجد حسینیه اردبیل شروع می شود و این مراسم تا اولین روز ماه محرم در تمام مساجد و تکایای شهر و بخش ها و روستاهای تابعه ادامه می یابد.
آیین طشت گذاری باتوجه به پیشینه و عمق نفوذ اجتماعی و فرهنگی آن در سال 1391 ازسوی سازمان میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی به عنوان اثر معنوی ملی به ثبت رسمی رسید .
عزاداری های شبانه نیز که همزمان با طشت گذاری و از اواخر ماه ذی الحجه در اردبیل آغازمی شوند تا تاسوعا بطور مرتب در مساجد و تکایای منطقه ادامه می یابند و عزاداران هر محله به عنوان میهمان برای زنجیرزنی و یا سینه زنی به مساجد دیگر نقاط شهر می روند.
بازارهای سنتی اردبیل ؛ تجلی گاه عشق به سالار شهیدان
**********************************************
بازار و کوچه و پس کوچه های اردبیل که عشق به سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش از گذشته های دور در قلوب پاک مردم آن ریشه دوانده است با نمایان شدن هلال غم انگیز محرم در آسمان منطقه حال و هوای معنوی به خود می گیرد.
نقاط گوناگون شهر اردبیل از گذشته های دور به شش محله اصلی شامل اونچی میدان (گازران) ، سرچشمه ، عالی قاپو ، پیرعبدالملک ، اوچ دکان و طوی تقسیم شده اند که به ترتیب با مساجد و تکایای تابعه خود عازم بازار می شوند.
براساس یک سنت دیرینه همه ساله از روز دوم تا هشتم محرم به غیر از روز جمعه ساکنان نقاط مختلف این شهر به نوبت برای عزاداری به سوی بازار ، خیابان های مرکزی و تعدادی از مساجد محله های واقع در بافت قدیمی شهر روانه می شوند.
عزاداران درحالیکه ریش سفیدان محله همراه با پرچم ها و بیرق های سبز ، سرخ و سیاه در پیشاپیش آنان حرکت می کنند در طول مسیر خود به زنجیرزنی و سینه زنی می پردازند.
دسته های عزاداری در مقابل مسجد جامع شهر که در بازار اصلی واقع شده است و نیز در داخل مساجد و تکایای مسیر حرکتشان توقف کرده و به شیوه خاصی با نوحه خوانی مداحان به زنجیرزنی و سینه زنی می پردازند. اصناف و کسبه با باز گذاشتن مغازه های خود از سوگواران با چایی ، خرما ، حلوا ، کلوچه ، فطیر سنتی و مانند آن پذیرایی می کنند.
علاوه بر مداحی و نوحه خوانی ، تعدادی از شاعران مرثیه سرای اردبیلی نیز در مقابل مساجد به ویژه مسجد جامع اردبیل تازه ترین سروده های خود را در زمینه وقایع کربلا و قیام حسینی به جمعیت حاضر در این مکان ها که اغلب با استقبال پرشور عاشقان سرور شهیدان روبرو می شوند قرائت می کنند.
از گذشته های دور چنین بوده است که هم به لحاظ نزدیک شدن به تاسوعا و هم باتوجه به اینکه محله هایی که در آخرین نوبت برای رفتن به بازار قرار گرفته اند دارای مساجد و شاخه های فرعی زیادی هستند جمعیت عزاداران در روزهای پایانی دههء اول محرم در خیابان های شهر اردبیل به اوج خود می رسد.
همچنین از روز هفتم محرم که به اعتقاد مردم عزادار راه رود فرات بر تشنگان اهل بیت سومین امام شیعیان (ع) بسته شده است حرکت این دستجات در بافت سنتی شهر شامل پیرعبدالملک ؛ بازار ؛ سی متری ؛ تازه میدان ؛ سرچشمه ؛ جمعه مسجد ؛ چهارراه امام ؛ میدان قیام ؛ عالی قاپو و شیخ صفی گسترده تر می شود.
روز هشتم محرم با ورود عزاداران مسجد طوی به عنوان آخرین محله اصلی از محله های ششگانه اردبیل به راسته بازار و سایر بازارهای سنتی اردبیل بازاریان اردبیلی که مغازه های آنان در تیمچه و راسته های قدیمی شهر واقع شده است پس از استفاده از مراسم عزاداری این محله اقدام به بستن واحدهای تجاری خود می کنند و تا سومین روز از سالروز شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش این مکان ها همچنان بسته می مانند.
عزاداری های شبانه در مساجد
**************************
ازجمله رسوم مردم اردبیل عزاداری شبانه در مساجد و تکایای شهر است که ازط اواخر ذی الحجه تا آخرین شب دههء اول محرم ادامه می یابد.
این عزاداری ها تا روز تاسوعا بطور مرتب در مساجد و تکایای منطقه اردبیل ادامه می یابند و عزاداران هر محله هر شب به عنوان میهمان به مساجد دیگر نقاط شهر می روند.و در آۀنها اقدام به زنجیرزنی و یا سینه زنی می نمایند.
تاسوعا ؛ تجلیگاه عشق مردم اردبیل به ابالفضل العباس (ع)
***********************************************
روز تاسوعا صحنه های بی نظیری از وفاداری و عشق بی پایان مردم اردبیل به امام حسین (ع) و اهل بیت او خلق می شوند و باتوجه به اینکه این روز به قمر منیر بنی هاشم ابالفضل العباس (ع) مختص است بیشترین نوحه ها و اشک ها برای این برادر باوفای امام حسین (ع) است. از صبح تاسوعا عزاداران در قالب دسته های عزاداری و در یک آیین سنتی شمع به دست گرفته و آن را در دست کم 41 مسجد روشن می نمایند.
گفته می شود روشن کردن شمع در این تعداد مسجد به یاد شهادت سرور شهیدان و اسارت اهل بیت وی انجام می شود .
قبل از ظهر تاسوعا دسته های عزاداری در قالب دهها هزار عزادار در میدان عالی قاپوی اردبیل تجمع کرده و لحظه ها و تصاویر نابی از ارادت خود به امام حسین(ع) را به نمایش می گذارند .
همچنین در عصر این روز دسته های عزاداری در خیابان های شهر به راه افتاده و با سرودن اشعار و مرثیه ها و نیز شبیه خوانی قسمتی از واقعه کربلا را در کوچه و برزن به نمایش می گذارند.
عاشورا ؛ اوج دلدادگی مردم اردبیل به سرور آزادگان
********************************************
در عاشورا همه چیز در اردبیل شکل و شمایلی دیگر می گیرد ، همه حسینی می شوند ، در عاشورا کلمه حسین (ع) بر ذره ذره وجود انسان ها و حتی ذره ذره هستی جاری می شود و همه نام او را در این دیار فریاد می نمایند .
برگزاری آیین های شبیه خوانی و تعزیه ، سینه زنی و زنجیرزنی ؛ برپایی نماز ظهر عاشورا و اجتماع بزرگ عاشوراییان ازجمله برنامه های عاشورا در اردبیل است .
احسان ؛ نذری و اطعام مردم و به خصوص عزاداران که در ایاام محرم و صفر در اردبیل معمول است در این روز به اوج خود می رسد و با خوراکی ها و آشامیدنی های مختلف از افراد پذیرایی می شود.
شام غریبان نیز یک مراسم بسیار غم انگیز و حزن انگیز در اردبیل است که پس از غروب آفتاب عاشورا در مساجد و تکایای اردبیل و به یاد فرزندان ؛ کودکان و اهل بیت سرور آزادگان امام حسین (ع) برگزار می شوند.
عزاداران در این مراسم درحالیکه چراغ های مساجد را خاموش نموده و با سر دادن رجزها و شعارهای مذهبی زنجیرو یا سینه می زنند دور تا دور مسجد را می گردند و بر ماتم اهل بیت آن امام همام اشک می ریزند .
ادامه رونق عزاداری ها تا پایان صفر
*************************************
آیین های عزاداری در اردبیل به نوعی تا پایان ماه صفر به تناوب و در قالب هیات ها و روضه خوانی ها در مساجد و منازل مسکونی ادامه می یابد.
زنان با عفت اردبیلی نیز برای خودشان مراسم های به خصوص دارند که در منطقه به مجالس روضه خوانی مشهور هستند و در این محافل که اغلب در قبل و یا پس از ظهر برپا می شوند بطورمعمول یک و یا دو نوحه خوان که در منطقه به آنان روضه خوان گفته می شود به ذکر مصایب اهل بیت (ع) می پردازند و در بعضی از این مجالس یک نفر روحانی نیز به سخنرانی می پردازد.
در این مجالس اغلب با چای ؛ خرما ؛ حلوا ؛ شیرکاکائو و مانند آن از زنان سوگوار پذیرایی می شود و اغلب تعداد روزهای برگزاری آن هم با تعداد اهل بیت (ع) مناسبت دارد به گونه ای که پنج روز به نام پنج تن آل عبا ؛ 12 روز به نام دوازده امام و 14 روز به نام چهارده معصوم (ع) برگزار می شوند.
' بر کشتگان نینوا اربعین آمد ' ؛ نوای حزن انگیز مردم اردبیل در چهلم امام
***************************************************************
در روز اربعین دسته های عزاداری بار دیگر روانه کوچه و برزن شده و نام حسین (ع) و زینب (س) بر منطقه طنین انداز می شود .
در این روز در میادین شهرها و روستاها دهها گروه هنری اقدام به اجرای تعزیه و شبیه خوانی کرده و احوال اسرای کربلا را به واسطه هنر نمایش روایت نموده و به تصویر می کشند.
دهه آخر صفر آیین های عزاداری در اردبیل ادامه می یابد و اوج این عزاداری ها به 28 صفر پیوند می خورد و مردم با عزا و نوحه به عزاداری دو ماهه خود پایان می دهند .
آثار معنوی ، فرهنگی و اجتماعی عزاداری ها در اردبیل
.......................................................................
عزاداری های محرم و صفر تنها تشکلی است که با سپری شدن بیش از 14 قرن جنبه های اجتماعی ؛ فرهنگی و سیاسی آن در کنار جنبه اصلی یعنی دین و مذهب هنوز به شکل خودجوش و بدون دخالت سایر ارگانها و تشکل ها و بدون آنکه به آن شکل رسمی داده شود همه ساله بزرگترین اجتماعات مذهبی را در اردبیل تشکیل می دهد چراکه این مراسم ها از باور قلبی مردم منطقه سرچشمه می گیرند.
هرچند همزمان با آغاز ماه محرم الحرام جای جای سرزمین پهناور ایران به شکل خودجوش ازسوی مردم مملو از جلوه های زیبای عزاداری های حسینی می شود ولی باید گفت که این جلوه های ظاهری نیستند که در دل عاشقان اباعبدالله الحسین (ع) شور و شوق ایجاد می کنند بلکه گرمای عشق مولاست که در سینه آنان می جوشد.
از شاعران مرثیه پرداز اردبیلی در این باره قطعه زیبایی را سروده است و می گوید : محرمده قان گلر جوشه - دوشر یاده قبر شش گوشه - یعنی (در ماه محرم خون انسانها به جوش و خروش می افتد و آنان به یاد قبر شش گوشه امام می افتدند).
یک بانوی سالخورده اردبیلی می گوید : سالهاست که برایم تجربه شده است از چند روز مانده به ماه محرم نوعی احساس معنوی به ما مسلمانان دست می دهد که این حس را در کودکان و نوجوانان این دیار به آسانی می توان دریافت.
خوشقدم ساجدی بر این باور است که افزایش مهر و محبت در دل افراد ، تمایل بیشتر برای قرار گرفتن در حال و هوای معنوی ، استقرار صفا و صمیمیت زیاد در خانواده ها ، افزایش تمایل به شکل ناخودآگاه برای رفتن به عزاداری ها و گریه بر امام حسین (ع) و یاران باوفایش و دهها نمونه دیگر از این حالات که در مجموع باعث ایجاد آرامش بیشتر در انسان ها می شوند ازجمله تاثیرهای این ماه هستند.
شهر اردبیل که به لحاظ محوریت اش در گسترش فرهنگ تشیع و سابقه مذهبی و تاریخی خود به عنوان پایتخت نیکبخت عشق به خاندان نبوی (ع) و پایتخت حسینیت شناخته شده و لقب گرفته است جلوه های باشکوهی از عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت (ع) را با انجام عزاداری هایی به شیوه سنتی به تماشا می گذارد.
خلوص نیت و پاکی نوجوانان ، جوانان ، پیرمردان و حتی کودکانی که در این مراسم ها حضور می یابند و یا برای ساعت ها در کنار تکایا ، کوچه ها و بازار شهر ایستاده و بی ریا در مظلومیت حسین بن علی و اهل بیت پاک اش عاشقانه سرشک بر گونه هایشان جاری می شود با هیچ قلم و زبانی قابل توصیف نیست.
اشک ریختن به مظلومیت سرور شهیدان نه برای آن است که این بزرگ مرد تاریخ ؛ خوار و ذلیل در برابر دشمنان بوده است بلکه به خاطر آن می باشد که وی با یک قوم ظالم روبرو بوده است که باوجود سعی و زحمات فراوان ، این قوم ظالم هدایت پذیر نشدند و این امام بزرگوار تا آخرین لحظه در مقابل ظلم ایستاد و سرانجام با شهادت خویش پایه های دین مبین اسلام را استوار گردانید.
عزاداری برای اهل بیت (ع) نعمت بسیار بزرگی برای مردم ایران اسلامی و منطقه اردبیل بوده و هست و در طول قرنها ساکنان این نقاط بهره های سیاسی ؛ اجتماعی و فرهنگی فراوانی از این موهبت برده اند.
وقوع انقلاب اسلامی و بیمه شدن کشور ایران در برابر انواع هجمه های نظامی و فرهنگی از کارکردهای ارزشمند فرهنگ عاشورا و عزاداری برای سیدالشهداء (ع) است.
مروری گذرا بر وضعیت امنیت و آمارهای مربوط به جرایم خشن و نظایر آن در کشور نشان می دهد که اردبیل در بسیاری از این جرایم و در برخورداری از امنیت رتبه اول را در ایران دارد.
بسیاری از جامعه شناسان بر این باورند که علت پایین بودن آمار جرم و جنایت در اردبیل به لحاظ عمیق بودن باورهای مذهبی به خصوص عشق و علاقه به امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و این موضوع نیازی به گفتن و بررسی آمار رسمی ندارد و ساکنان منطقه به عینه شاهدند که در ایام به خصوص سال که به نوعی با مذهب و اهل بیت (ع) مربوط هستند مانند ماه مبارک رمضان ؛ ماه های محرم و صفر و سایر روزهای وفات اهل بیت (ع) میزان جرم و جنایت به شکل موثری پایین می آید و رفتارهای ظاهری و باطنی مردم نیز در انظار عمومی جلوه های ملایم و مثبتی به خود می گیرند.
همین که در روز و شب های به خصوص سال مانند دهه اول محرم و ایام تاسوعا و عاشورا مردم در هیات ها و مساجد به شکل جمعی حضور می یابند و به عزاداری می پردازند علاوه بر کارکردهای مذهبی و اعتقادی تاثیرهای مثبت دیگری در زندگی روزمره اجتماعی دارد که صله رحم ؛ با خبر شدن از احوال همدیگر ؛ مطرح شدن مسایل اجتماعی و سیاسی روزمره جامعه و مانند آنها از جمله آنهاست.
عاشورا مکتب بزرگی است که فرهنگ و ادب بی نظیری را نیز در میان مسلمانان به ارمغان آورده است که از جمله آنها علاوه بر نوشته شدن و تالیف چندین هزار عنوان کتاب مربوط به این واقعه می توان به مرثیه سرایی شاعران اهل بیت (ع) و آیینی اشاره کرد.
مرثیه و مداحی و نقش عزاداری حسینی در بسط و توسعه آن
...........................................................................
بیان وقایعی که طی قرنهای گذشته شاکله تاریخ پرافتخار مذهب و فرهنگ مسلمانان محسوب میشود با زبان احساسی و ذوق لطیف هنرمندانه نقش مهمی در ماندگاری و تاثیرگذاری این رویدادها دارد.
مرثیه سرایی به عنوان یکی از این هنرها در ایران اسلامی و به ویژه در خطه اردبیل رواج دهنده فرهنگ مذهبی است.
در تاریخ کشورمان به ویژه منطقه آذربایجان ، مرثیه سرایان اردبیلی بی شک نقش ارزنده و گرانسنگی در روایت حماسه بزرگ عاشورا و انتقال آن به نسلهای امروزی داشته اند و شاعران و مداحان این دیار قرنهاست که با سروده ها و نوای توحیدی خود پیام و خاطره نهضت عاشورا را در اذهان زنده نگهداشتهاند.
در مرثیه های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه های گوناگون پرداخت شده و در آنها حماسه دشت نینوا ، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام تر عرضه شده است.
اردبیل از چندین سده قبل یکی از کانونهای مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می شود و بعضی صاحبنظران معتقدند: تنوع آب و هوایی ، طبیعی و شرایط ویژه اقلیمی در پرورش ذوق و قریحه انسان برای سرودن اشعار زیبا و دل انگیز تاثیر زیادی دارند و از سرزمین اردبیل نیز که دارای این ویژگی است شاعران توانمند و خوش ذوق فراوانی برخاسته اند که با الهام از جلوه های زیبای طبیعت بکر و آب و هوای متنوع اشعار نغز و پرمحتوایی به ویژه در زمینه مصایب و مناقب اهل بیت (ع) را با استفاده از ادبیات فارسی و ترکی به نظم کشیدهاند.
اما باید اذعان کرد که عامل اصلی ترویج مرثیه سرایی در منطقه اردبیل عشق و علاقه قلبی مردم این سرزمین به خاندان نبوی است که در قالب هنر تجلی یافته و شکوفا شده است. این هنر در اردبیل به همین دلیل در دوره صفویه در ادبیات منطقه مطرح شد و به اوج درخشش خود رسید. از آن هنگام بود که ده ها نفر از عندلیبان دیار شیخ صفی با نظمی روان و دلنشین به توصیف حماسه حسینی و مدح و منقبت و ذکر مصائب ائمه معصومین (ع) پرداختند.
هر چند که سایه زندگی پیچیده شهری بر سر این هنر طی چند سال اخیر سنگینی کرده و مانع آن شده است که صاحبان طبع های لطیف در این خطه شاعر خیز در خلوت و آرامش آثار بدیعی همچون شاعران اعصار گذشته خلق نمایند اما با این اوصاف شعر و شاعری در اردبیل هنوز هم جایگاه ویژه ای دارد.
به دلیل از بین رفتن اسناد و مدارک ، اولین شاعرمرثیه سرای اردبیلی را نمی توان شناسایی کرد اما به نوشته برخی تذکره نامه ها در عصر صفویه شاعران مرثیه پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده اند.
شهر اردبیل نزدیک به 200 سال مرکز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد لقب گرفته و مرکزیت این شهر به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حکومت صفویه گرایش شاعران و عندلیبان را به پرداختن به مسایل اهل بیت (ع) سبب شده است.
به نوشته مورخان معتبر ، مردم اردبیل به عنوان یکی از پیشگامان پذیرش دین اسلام به خاندان عصمت و طهارت عشق ورزیده و ادیبان خوش قریحه منطقه از آن زمان مدح و منقبت چهارده معصوم (ع) را به نظم و نثر کشیده اند.
تعداد زیادی از بنیانگذاران و پادشاهان سلسله صفویه ازجمله خود شیخ صفی الدین و نیز شاه اسماعیل اول شاعر بودند که از آنان دیوانهایی به یادگار مانده است.
کارشناسان معتقدند : سروده های حماسی برخی از مرثیه سرایان معاصر اردبیلی به عنوان شاهکارهایی از فرهنگ تشیع در نوع خود کم نظیر می باشند. به اعتقاد آنان زبان ترکی دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه های عاشورایی است که سایر زبانها فاقد این قابلیت می باشند.
شاعران نوحه پرداز متوفی اردبیلی از شنیده های خود در منابر علما و نیز مطالعه کتاب هایی چون مقاتل ، تاریخ اسلام و وقایع کربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می کرده اند و در زمان حاضر نیز از آنها بهره می برند.
اردبیل مهد شاعران عاشورایی
..................................
مرثیه سرایان فراوانی ازجمله بیضا ، دلخون ، ثابت ، ناصر ، عاصم ، بهجت خامه یار ، میرزا فضلعلی صدرالممالکی ، مختار نخستین ، میرزا محمد صادق کاتب اردبیلی ، میرزا محمد علی ناطق ، میرزا جلال الدین مطلع ، روح الله حامد ؛ علی شایق ، ستار ذاکر اردبیلی ، رحمان نیک نژاد ، نادر جلیلی وند ، انور ، غمگین ، سید حکاک ، بختیاری ، معنوی ، یحیوی ؛ صالح عاصم کفاش اردبیلی و منزوی در این شهر می زیسته اند که اکنون نقابی از خاک بر رخ کشیده اند و فقط آثار ارزشمندی از آنان به یادگار مانده است.
شمار دقیق آثار و کتب مرثیه شاعران متوفی و در حال زندگی در اردبیل مشخص نیست اما شاید از چند صد عنوان فراتر رود.
از شاعران پرآوازه اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است که قلم توانایش 65 سال درباره حماسه عاشورا نوشته است. از این شاعر ملقب به تاج الشعرا ده ها اثر ارزشمند ازجمله بساط کربلا ، اسرار عاشورا ، پرچم عزا و آخرین آثار به یادگار مانده است. ادیبان صاحب نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر کشیدن وقایع کربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می کنند.
اغلب منظومه های تاج الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند بطوریکه خوانندگان و یا شنوندگان خود را در قلب واقعه احساس می کنند.
مرحوم منزوی و مرحوم انور دو چهره ارزنده دیگر مرثیه اردبیل هستند که پس از گذشت سالها هنوز اشعار آنها مورد استفاده اغلب مداحان اهل بیت (ع) می باشند.
گذر زمان و نفوذ فرهنگهای بیگانه نتوانسته است قلمهای مرثیه پردازان اردبیلی را از نوشتن باز دارد و یا نوای روحبخش عندلیبان را در حنجره های آنان حبس کند.
عسکر شاهی ، منعم ، محمد تقایی ، هادی ، غفاری ، معزی ، شفیع تفاخری ، صبا ، صنعا ، حسین بختیاری ، ، میرعلی عابدیان ، یوسف معماری ، شفیع خلیل زاده ، آذر اوغلی ، مجرد ، راثی ، رسول ناصر آزاد ، ایلچی ، سید تقی سیفی اردبیلی و ده ها شاعر نوجوان و جوان اردبیلی در این زمینه قلم فرسایی میکنند.
صاحبنظر موضوع های فرهنگی استان اردبیل می گوید : شاعران عاشورایی با سروده های خویش ظلم و تزویر را رسوا کرده اند و آبروی عشق را با قلم و شعر خودشان پاس داشته اند.
اصغر تقی زاده شکیبا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : در میان سخن سرایان آذری و پارسی گوی افراد فراوانی در وصف عالی ترین مضامین معرفتی و ارزش های انسانی لب به سخن گشوده اند و با عرفان حق ، هدایت حقیقت جویان را فراهم کرده اند.
وی معتقد است : واقعه بی نظیر کربلا الهام بخش ، حرکت آفرین و تحول ساز جوامع انسانی و رمز دل شاعران شعورمند و عاشقان ثارالله است.
در دوران کنونی پرداختن به مرثیه و نوحه سنتی و ترغیب نوجوانان در این زمینه به پیشگیری از نفوذ و گسترش فرهنگ مسموم بیگانه در جامعه کمک موثری خواهد کرد.
نوحه خوانان و مداحان به نام اردبیلی
..........................................
امروز نیز اشعار مرثیه سرایان به نام اردبیلی که با هنرنمایی مداحان اهل بیت (ع) به شکلی دلپذیر و تاثیرگذار ارایه می گردد نقش به سزایی در رونق عزاداری های محرم در مناطق آذری نشین و سایر نقاط ایران دارد.
یکی از این مداحان استاد سلیم موذن زاده اردبیلی است که نغمه های دلنشین اش بیش از 70 سال ؛ مصائب و مناقب خاندان نبوی را در اذهان مسلمانان به تصویر کشید.
نوای توحیدی ؛ روحبخش ؛ سوزناک و اعجاب انگیز زنده یاد استاد سلیم موذن زاده اردبیلی که از ارتعاش تارهای حنجرهء او بر می خاست اکنون به یادگار مانده و پس از درگذشت اش هنوز گوش و دل علاقه مندان را نوازش می دهد.
اعجاب و توانایی بی وصف دراجرای برنامه های گوناگون مداحی ، نوحه خوانی ، مولود خوانی ، اذان و قرائت قرآن مجید از دوران نوجوانی وی را در ردیف یکی از مطرح ترین افراد جهان در این رشته ها قرارداده است.
بطور متوسط روزانه پنج ساعت از عمر خود را صرف مداحی کرد و بیش از دو هزارعنوان نوار کاست مربوط به برنامه های او از زمان پیدایش ضبط صوت تاکنون به زبان های عربی ، فارسی و ترکی موجود است.
مرحوم استاد سلیم موذن زاده خود را به عنوان نوکر پیرآستان مقدس اهل بیت (ع) معرفی می کرد و می گفت : حنجره من یک موهبت الهی و وقف سید الشهدا (ع) است و استفاده از آن در زمینه های غیر از این جایز نیست.
از زمان حاکمیت دین مبین اسلام افراد زیادی از دیار اردبیل تاکنون به حرفه موذنی و مداحی پرداختند که تا قبل از5/1 قرن اخیراطلاعات کافی ازآنان در دست نمی باشد.
شیخ فرج ، پدربزرگ سلیم موذن زاده اردبیلی ، قدیمی ترین موذن کشوراست که اطلاعات مختصری از وی موجود می باشد.
به گفته سال خوردگان ، صدای اذان وی را ساکنان روستاهای واقع در حاشیه سه فرسنگی شهر اردبیل سحرگاهان از بام مسجد زینال در مرکز شهر می شنیده اند.
شیخ عبدالکریم ، فرزند شیخ فرج هم نخستین موذن در ایران است که نوای اذان دلنشین او شهرت جهانی دارد. او درسال 1273 شمسی در محلهء تازه شهر اردبیل دیده به جهان گشود و تا سال 1321 شمسی نوای توحیدی اش از مناره ی مسجد میرزا علی اکبر این شهر به گوش می رسید.
نعیم ؛ سلیم ؛ رحیم ؛ محمود و داود پنج فرزند او نیز از مداحان اهل بیت (ع) و موذنان مشهور جهان اسلام هستند که همه وعده حق را لبیک گفته اند.
/60166019
گزارش : مسعود وسیله** انتشار دهنده : سیفعلی موسی زاده
کپی شد
