پایگاه خبری جماران- در ایام ماه مبارک رمضان امسال، یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی طی سلسله یادداشت هایی، به اختصار به شرح دعای مکارم الاخلاق می پردازد.
امروز بخش ششم این یادداشت ها تحت عنوان « اصلاح ناپسندی ها»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:
حضرت سید الساجدین در ادامه دعای مکارم الاخلاق از درگاه الهی چنین طلب می کند: «اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَةً تُعَابُ مِنِّی إِلَّا أَصْلَحْتَهَا، وَ لَا عَائِبَةً أُوَنَّبُ بِهَا إِلَّا حَسَّنْتَهَا، وَ لَا أُکْرُومَةً فِیَّ نَاقِصَةً إِلَّا أَتْمَمْتَهَا»
پروردگارا! هیچ صفتی که موجب عیب جویی مردم از من می شود، در من باقی مگذار، مگر آنکه آن را اصلاح نمایی؛ هیچ چیز ناپسند و زشتی که موجب سرزنشم می شود، در من وامگذار؛ جز آنکه آن را به نیکویی و زیبایی مبدّل سازی، و هیچ کرامتی را در من ناقص باقی مگذار، مگر آنکه آن را کامل و تمام کنی.
«لَا تَدَعْ» به معنای رها نکردن و واننهادن است (ریاض السالکین، ج3، ص314)، و «خصلت» خوی و حالت نفسانی معنا شده است. «تعاب» فعلی از مصدر عیب جویی است و «عَائِبَةً» به امر ناپسند و آنچه دارای عیب و نقص است ترجمه می شود (ریاض السالکین، ج3، ص315).
«أُوَنَّبُ» به معنای سرزنش شدن است و «أُکْرُومَةً» نیز اسم از ریشه «کرم» است و به کار نیکو و فعل پسندیده گفته می شود (القاموس/ ج4/ ص170).
از الطاف خدای تعالی آن است که انسان بتواند عیوب خود را ببیند و در پی اصلاح آن برآید. امام سجاد (علیه السلام) نیز در این فرازِ دعا، از خدای سبحان می خواهد که عیوبش را اصلاح و به نیکی مبدّل سازد. در حقیقت آشنایی انسان با عیوب و نواقص خود «خیر کثیری» است که ذات مقدس حق به بنده اش اعطا می کند. چنان که حضرت صادق (علیه السلام) فرموده اند: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً زَهَّدَهُ فِی الدُّنْیَا وَ فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ وَ بَصَّرَهُ عُیُوبَهَا وَ مَنْ أُوتِیَهُنَّ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة»؛ آن هنگام که خدا خیر بنده اش را بخواهد، وی را دین شناس می کند و او را نسبت به امور مادی و دنیوی بی اعتنا می دارد و وی را به عیوب و نواقصش بینا می سازد. (الکافی، ج2، ص130)
با اصلاح نفس و برطرف ساختن عیوب ظاهری و باطنی، انسان توان طی کردن درجات و مراحل کمال را به دست می آورد و در مسیر رشد و سعادت قرار می یابد. امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلَى عُیُوبِهِ وَ أَحَاطَ بِذُنُوبِهِ وَ اسْتَقَالَ الذُّنُوبَ وَ أَصْلَحَ الْعُیُوبَ»؛ آن که نفس خود را در حساب آورد، بر عیوب خویش آگاهی می یابد و گناهانش را می شناسد، و از آنان فاصله می گیرد و عیب هایش را برطرف می کند.(غرر الحکم و درر الکلم، ص648)
محاسبه و مراقبه انسان را توانمند می سازد تا کژی ها و کاستی هایش را پالایش کند؛ در حقیقت مراقبه و محاسبه نفس، مهم ترین گام و مؤثرترین روش در مراحل سلوکی است که انسان سالک، با اراده قوی در آن گام می نهد. امام خمینی در شرح حدیث بیست و هفتم از کتاب اربعین حدیث می فرماید: «در هر حال ای عزیز، قدری از حال غفلت بیدار شو و در امر خود تفکر کن و صفحه اعمال خود را نگاه کن؛ بترس از آنکه اعمالی را که به خیال خودت عمل صالح است، از قبیل نماز و روزه و حج و غیر آن، خود اینها اسباب گرفتاری و ذلتت شوند در آن عالم؛ پس حساب خودت را در این عالم تا فرصت داری بکش و خودت میزان اعمالت را برپا کن و در میزان شریعت و ولایت اهل بیت، اعمال خودت را بسنج، و صحت و فساد و کمال و نقص آن را معلوم کن و آنها را جبران کن تا فرصت هست و مهلت داری، و اگر در اینجا خود را محاسبه نکنی و حساب خودت را درست نکنی، در آنجا که به حسابت رسیدگی می شود و میزان اعمال برپا می شود، مبتلا به مصیبت های بزرگ می شوی؛ بترس از میزان عدل الهی، و به هیچ چیز مغرور مباش و جدّ و جهد از دست مده. قدری به صحیفه اعمال اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم که معصوم از گناه و خطا بودند، مراجعه کن و تفکر در آنها کن؛ ببین چقدر کار سخت است و راه تاریک و باریک. (شرح چهل حدیث/ ص441)
راه دیگر اصلاح نفس و برطرف کردن عیوب آن است که خدای رحمان به لطف خود، دوستی فاضل و همنشینی عالم به انسان عطا کند که آن دوست شفیق، عیوب وی را به او بشناساند و در اصلاح و رفع عیوب راهنما و یاور وی باشد. آدمی باید چنین دوستانی را رفیق و قرین خود قرار دهد و محضرشان را قدر بداند که امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: «أَحَبُ إِخْوَانِی إِلَیَّ مَنْ أَهْدَى إِلَیَّ عُیُوبِی»: بهترینِ برادران نزدِ من کسی است که عیوبم را به من هدیه بدهد (الکافی، ج2، ص639)، چنان که در توصیه های امیر مؤمنان (علیه السلام) آمده است، دوستانی که بر عیوب شما انگشت می نهند، گرامی تر بدارید و آنها را به خود نزدیک تر گردانید: «لِیَکُنْ آثَرُ النَّاسِ عِنْدَکَ [إِلَیْکَ] مَنْ أَهْدَى إِلَیْکَ عَیْبَکَ [مَرْشَدَکَ] وَ أَعَانَکَ عَلَى نَفْسِک». (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص415)
توجه به این نکته لازم است که میان گفتن عیب برادر مسلمان به قصد اصلاح و عیب جویی و بدنام کردن انسان مؤمن تفاوت بسیار است. بیان کاستی ها و عیوب فرد، به قصد رفع و اصلاح آن، باید با حفظ حرمت و شأن او و البته به صورت مخفیانه باشد و هتک حرمت و حیثیت وی را موجب نشود که این خود گناهی عظیم و بلیه ای خانمان سوز است؛ افزون بر این بیان عیوب و نواقص فرد، نباید با ملامت و سرزنش وی همراه گردد که از این امر نیز در شرع مقدس به شدت نهی شده است. چنان که حضرت صادق (علیه السلام) می فرماید: «مَنْ أَنَّبَ مُؤْمِناً أَنَّبَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة»؛ کسی که مومنی را ملامت کند، خدای تعالی او را در دنیا و آخرت به ملامت و سرزنش دیگران مبتلا می سازد. (کافی/ ج2/ ص356)
حاصل سخن اینکه اصلاح امور و تکمیل افعال و اعمال انسانی به دست خدای تعالی است و تنها اوست که می تواند مددرسان و یاور بندگانش باشد و البته از طرف مؤمن هم باید خواهش و حرکتی باشد. از این روست که حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در این فراز دعا، سه چیز را از ذات مقدس حق درخواست می کند: نخست آنکه اگر خصلتی در من وجود دارد که باعث عیب جویی است، اصلاح گردان؛ دیگر آنکه اگر ناپسندی و زشتی ای در من به چشم می آید، به نیکی و خیر مبدّل ساز و سوم آنکه اگر کرامتی در من ناقص است، کامل گردان. آمین یا رب العالمین!
