کتاب "جامعه شناسی تحولات ایران" اثر دکتر ابوالفضل دلاوری استاد دانشگاه علامه طباطبایی طی مراسم گرامیداشت هفته پژوهش در پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی با حضور نویسنده و دکتر احمد گل‌محمدی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر علی‌محمد حاضری و دکتر محمد سالار کسرایی از گروه جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی این پژوهشکده مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، دکتر ابوالفضل دلاوری نویسنده کتاب جامعه شناسی تحولات ایران در ابتدا با تشکر از پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی برای فراهم آوردن تالیف این اثر و اساتیدی که برای نقد آن حاضر شده اند گفت: این اثر یک کتاب درسی است و داعیه بیشتری ندارد نه یک کار تحقیقاتی به معنای دقیق کلمه است نه یک بررسی تاریخی و بررسی اسنادی و نه کار پژوهشی که در تلاش برای تئوریزه کردن تحولات ایران است. این اثر صرفاً تآلیفی است از داده ها و اطلاعاتی که یک متن درسی با معیارهایی که در مقدمه کتاب ذکر شده فراهم آورده است.
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی در معرفی اثر خود ادامه داد: اثر تلاش دارد تا از یک منظر جامعه شناختی از انقلاب مشروطیت تا قیام خرداد 42 را بررسی کند. تلاش کرده ام تا نقش نیروهای عمده اجتماعی در حوزه سیاست را مورد بررسی قرار دهم و ضمن نقد آثار معیارهای یک کتاب درسی را نشان دهم. فصل اول کتاب بررسی انتقادی از آثار مربوط به تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران است . در فصل دوم سعی کرده ام مبانی نظری اثر خودم را بیان کنم این که اساساً چرا جامعه شناسی به عنوان رهیافت انتخاب شده و توضیح داده ام علی‌رغم آن که سیاست موضوع جداگانه‌ای است اما به شدت تحت تاثیر سایر حوزه ها و کنش‌های نیروهای اجتماعی است.
وی افزود: نقطه تمرکز کتاب از انقلاب مشروطیت تا خرداد سال 42 بوده اما در مواردی گاه به اختصار به ایران باستان برگشته ام دلیل این بازگشت این بوده که این توجه به خوانندگان کتاب داده شود که نیروهایی که امروز بازیگر عرصه اجتماعی و سیاسی هستند چگونه در این کشور شکل گرفته‌اند و هویت پیدا کرده‌اند با این وجود محور اصلی کتاب تحولات سیاسی و حوزه اقتدار سیاسی دولت هست و نیروهای دیگر در ارتباط و تعامل با این عرصه بررسی شده‌اند شاید بهتر بود عنوان کتاب جامعه شناسی تحولات سیاسی ایران می بود اما به هرحال سایر عرصه‌ها نیز به صورت مستقل بررسی شده اند.
دکتر دلاوری در بیان چهارچوب نظری اثر خود ادامه داد: در این اثر سعی کرده‌ام از تئوریزه کردن تحولات ایران به صورت صریح خودداری کنم چرا که تئوریزه کردن خواه‌ناخواه ما را به گزینش‌هایی وا می‌دارد که ملزومات پیش‌فرض‌های نظری ماست گرچه قطعاً در پس این بحث‌ها می توان یک تئوری هم دید. البته شاید در جلد اول این کتاب نتوان تئوری برای تحولات اجتماعی تاریخ معاصر پیدا کرد اما نکته‌های اولیه این تئوری را می توان در بخش‌های آن دید و تکمیل این نکات مستلزم آن است که تحولات پس از سال 42 نیز بررسی شود که بنده نیز قصد آن را دارم.
نویسنده کتاب جامعه شناسی تحولات ایران ادامه داد: روند کلی تحولات ایران دو نقطه عطف دارد که شاید این کتاب از آن آغاز می شود نقطه عطف اولی آغاز قرن نوزدهم و نقطه عطف دوم قیام سال 42 است که از نظر من متفاوت با آن چه که در ادبیات سیاسی مطرح است باید به آن نگاه کرد. آغاز قرن نوزدهم شروع آشنایی با غرب و تاثیر غرب دیده شده است و در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد اما منابع خرداد 42 را بیشتر به عنوان یک رخداد سیاسی دیده‌اند اما برعکس من سال 42 را یک نقطه عطف فراتر از ابعاد سیاسی می دانم. یک چرخش در تحولات اجتماعی و سیاسی رخ داده است؛ اگر ابتدای قرن نوزده شروع فرآیند مدرنیزاسیون در ایران است خرداد 42 یک واگشت از این فرآیند است. ریشه های این واگشت را از دهه بیست می توان دید اما در این دوره تسری پیدا می کند و پس از فراگرفتن عرصه های ذهنی با انقلاب اسلامی در ساختارها تعیین پیدا می کند.
دکتر احمد گل‌محمدی استاد دانشگاه علامه طباطبایی در نقد این اثر گفت: کتاب جامعه شناسی تحولات ایران از چند جهت اثر ممتازی است. برخلاف بسیاری از آثار که چنین عناوینی را یدک می کشند به معنای واقعی یک تاریخ اجتماعی است و به حداکثر ممکن نویسنده به عنوان و وعده‌هایی که در مقدمه داده پایبند است. در این کتاب به مسائل مفهومی اهمیت داده شده است؛ در کار تاریخی کار مفهومی بسیار دشوار است و اکثریت قریب به اتفاق آثار از میانه کار دیگر این پایبندی را رها می‌کنند چون بسیار سخت است. فصل اول کتاب بازشناسی انتقادی بسیار جالبی از کتابهای پرمصرف در این زمینه را ارائه داده است. درست است که اثر نه داده‌ی جدیدی تولید شده و نه تفسیر جدیدی از داده های موجود ارائه شده ولی از منابع بسیار معتبر و روزآمدی استفاده شده و اثر تنوع موضوعی بالایی دارد و در تک‌تک موضوعات نویسنده به منابع اصلی و معتبر رجوع کرده است.
گل‌محمدی ادامه داد: این کتاب جای خود را در میان علاقمندان تاریخ معاصر ایران باز خواهد کرد اما در مقام ارزیابی می‌توان نکاتی را مطرح کرد. نوعی ابهام در هستی‌شناسی در این اثر دیده می شود یعنی موضوع محوری که قرار است بررسی شود به دقت تعریف نشده و امر اجتماعی و تحول اجتماعی که موضوع اصلی بحث این کتاب هستند به درستی تعریف نشده‌اند. در مورد عنوان کتاب نیز برای من سوال است که چرا نام آن جامعه شناسی تحولات ایران است چرا عنوانش جامعه شناسی تاریخی ایران یا جامعه شناسی تاریخی ایران نیست؟ در نگاه اول تشخیص موضوع اثر کمی سخت است و تنها پس از دیدن محتوای آن می توان موضوع را به درستی تشخیص داد.
دکتر علی‌محمد حاضری مدیر گروه جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی در ادامه این جلسه ضمن انتقاد از طرح جلد این کتاب گفت: در ابتدا باید بگویم این درس عملاً پس از ده سال تدریس که ناگزیر از کتاب‌ها و آثار متفرقی استفاده می‌کرد و هیچ منبعی به طور جامع انتظارات این درس را پوشش نمی‌داد الان این کتاب جامعیت لازم را دارد.
وی ادامه داد: انتظار و مسوؤلیت تألیف کتاب درسی بیشتر و سخت‌تر است. انشاء تحلیلی این اثر تبدیل به متن درسی نشده و بسیاری جاها استدلال‌ها به صورت انشایی در یک پاراگراف آمده است در یک پاراگراف از چهار دلیل سخن گفته‌اند ولی اشاره نکرده‌اند که این چهار موضوع است و خواننده می‌ماند که اینها در راستای هم و مترادف هم هستند یا مولفه‌های جدا از هم. یکی از ویژگی‌های اصلی کتاب درسی طبقه بندی بحث و محورها و موضوعات است. نویسنده در تیتربندی طبقه بندی خوبی دارند اما در زیر این عناوین مطالب طبقه‌بندی نشده است.
دکتر محمد سالار کسرایی استاد گروه جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی نیز در ارزیابی این اثر گفت: نویسنده تلاش بسیار خوبی برای گردآوری اطلاعات کرده است و دسته‌بندی ها بسیار خوب انجام شده است. با وجود تلاشی که نویسنده پرداخته برخی از بخش‌های آن تنها به کلی‌گویی پرداخته و وارد برهه‌ها و نقاط و گلوگاه‌های مهم تاریخی نشده یکی از مسئل مهم در این دوره تاریخی ورود ایران به عصر مدرن و ورود تکنولوژی و صنعت و دانش و ارزش‌های جدید است که ساخت زندگی اجتماعی را در ایران تغییر داده است و به این سادگی نمی توان از کنار این مسائل گذشت.
وی افزود: عدم پرداختن به جایگاه نظامیان در سیاست و زندگی اجتماعی یکی دیگر از نقاط ضعف این اثر است حداقل دو کودتا را نظامیان در یک صدسال اخیر رقم زده‌اند. نقش زنان نیز در این اثر مغفول مانده است. یک کتاب درسی باید بتواند در ذهن دانشجو سوال ایجاد کند اگر شما بخواهید به دانشجو یا خواننده تان همه چیز را بگویید و هیچ ابهامی برای فکر کردن او باقی نگذارید کتاب از وجه درسی بودن خارج خواهد شد و به همین علت بهتر بود که کتاب می توانست سوالاتی را در ذهن خواننده ایجاد کند و یا حتی طرح می کرد.
