پانزدهمین حق / «حق سپاس، غرور مانع از شکرگزاری»

اشاره: آیین دیگری در راه است، آیینی بی نظیر و پرفروغ، آیین رمضان، آیینی که برای یک ماه جهان اسلام را در فضای معرفتی و روحانی عمیقی فرو می برد. زمینیان پای بر محمل رمضان می نهند تا آفاق و انفس را سیر می کنند و آسمانیان پای بر بال‌های نور می گذارند تا "انسان" را به معراج برسانند. زیبندگی و زیبایی ضیافت رمضان را نمی‌توان، به سادگی سرود. سرایش این "شهر رازآلود" آیه و روایت و درایت می خواهد. تنها با تکیه بر دانش ائمه و بزرگان می توان پرده ازچهره فوائد افسانه وار رمضان برکشید. تنها شاعرانی می توانند شکوه معراج را بسرایند که بر عروه الوثقی دست یازند. بازخوانی میراث معنوی و ثمره مادی رمضان، ضرورتی انکارناپذیر است. این مهم، سال گذشته با انتشار سلسله یادداشت های روزانه حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی با عنوان "دلیل راه" در پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران پی گرفته شد. امسال نیز، یادگار گرانقدر امام راحل، در سلسله یادداشت های دیگری با عنوان" آیین مسلمانی حقوق انسانها در کلام رسول اکرم (ص)" به بازخوانی معارف رمضانی اسلام می پردازد. یادداشت های یادگار امام با این عبارات آغاز می شود: "ماه مبارک رمضان در پیش است و همه باید خویشتن را برای استفاده از آن آماده کنیم. ماهی که ابواب رحمت الهی در آن گشوده می شود و طالبان معرفت بیش از هر زمان دیگر امید دارند تا با اجابت دعوت خداوند، به مطلوب خویش رهنمون شوند. امسال نیز نگارنده بر آن است که از خرمن معارف اسلامی، هر روز چند سطری را تقدیم دوستان کند. باشد که از نفحات قدسیه ای که در این ماه می وزد، شمیمی نیز نصیب ما شود و از مطالعه آن چه می نویسیم، اثری در جان خسته بنشیند."تا آخرین روزماه مبارک رمضان ، هر روز، یادداشتی به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی در پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران منتشر می شود که بخش پانزدهم آن در ذیل می آید.

پانزدهمین حقی که در کلام مبارک رسول الله صلی الله علیه و آله برای یک مسلمان مورد اشاره قرار گرفته، آن است که در مقابل نعمت هایی که به دیگران می دهد، از او سپاسگذاری کنند. شکر نعمت که در قرآن نیز مورد اشاره قرار گرفته، تا آن جا که خداوند می فرماید: «لئن شکرتم لأزیدنّکم: اگر شکر نعمت را به جای آورید، نعمت را بر شما زیاد می کنم.» [1] از صفات پسندیده انسانی است و از آثار آن، پربار شدن نعمت ها و محبت های مردم نسبت به کسی است که قدر آن محبت ها را می داند و از برادرش که آن لطف و محبت را به جای آورده است، تشکر می کند و طبعاً اجتناب از آن، به کم شدن تدریجی محبت ها و کرامت ها می انجامد و در درجه اول کسی که در مقابل محبت از زبان «تشکر» بی بهره است و در مرحله بعد جامعه، از تداوم بزرگواری و کرامت، بی نصیب می ماند. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند: «خداوند لعنت کند آن کس را که راه خوبی را در جامعه مسدود می کند.» در جواب این که چه کسی راه خوبی را می بندد؟ پاسخ فرمودند: «کسی که به او خوبی می شود و کفران نعمت کرده و از او تشکر نمی کند و باعث می شود که طرف مقابل به انسان های دیگر محبت نکند.»[2] پس باید شکرگزار خوبی ها باشیم تا نعمت ها به سوی ما و جامعه ما سرازیر شود.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «هر کس دعا کند، اجابت می شود؛ و به هر که شکر کند، بیشتر داده می شود؛ و هر کس توکل کند، به او صفت کفایت داده می شود.» [3]
شایان ذکر است که این امر به قدری از وضوح و در عین حال از اهمیت برخوردار است که در همه ادیان و فرهنگ ها شایع بوده و مطرح است. چنانکه امام صادق علیه السلام درباره این نکته به گفته تورات اشاره نموده و می فرمایند: «در تورات نوشته شده است: از کسی که به تو نعمتی می دهد تشکر کن و به کسی که از تو سپاسگزاری می کند، نعمت عطا کن؛ زیرا با وجود سپاسگزاری، نعمت ها زوال پیدا نیابند و با وجود ناسپاسی، نعمت ها پایدار نمانند. سپاسگزاری موجب افزایش نعمت ها و جلوگیری از زوال آنهاست.»[4] و امیرالمؤمنین علیه السلام در کلامی گران سنگ می فرمایند: «چونان کسی مباش که ... از سپاسگزاری نعمتی که به او داده شده، ناتوان است و (با این حال) خواهان افزایش نعمت باقیمانده است.»[5] و در عین حال شکر را حتی به آن اندازه که در قلب خود از برادرمان تشکر می کنیم، دارای اثر بر می شمارد. ایشان می فرمایند: «هر که در دل خود از نعمت ها سپاسگزاری کند، پیش از آن که به زبان آورد، مستحقّ افزایش (نعمت) گردد.»[6] شایسته است به این نکته توجه کنیم که شکر گاهی قلبی است به این که نعمت و نعمت دهنده را از یاد نبریم و گاهی زبانی است و گاهی نیز در عمل و رفتار متجلی می شود به این که آدمی در رفتار خود سپاس و تشکر خویش را از «نعمت دهنده» نشان دهد.
نکته: از یاد نبریم که «تشکر نکردن» می تواند ناشی از صفات نفسانی مختلفی باشد که یکی از آن ها «غرور» است. کسی که نمی تواند پا روی نفس بگذارد و از «غرور خیالی» خویش تهی گردد، توان «شکر کردن» ندارد و حتی ممکن است این غرور باعث شود که در مقابل خدای سبحان نیز از «شکر و سپاس» عاجز شود. امام سجاد علیه السلام در روایتی اشاره کرده اند که: «خداوند در روز قیامت به بنده ای از بندگانش می فرماید: آیا از فلان کس تشکر کردی؟ او جواب می دهد: ای پروردگار تو را شکر کردم! پس خداوند می گوید: چگونه مرا شکر کردی در حالی که از او تشکر نکردی؟ سپس می گوید: شکرگزارترین انسان ها نسبت به خدا، کسی است که از مردم سپاسگزاری بیشتری می کند.» [7] پس کسی که در مقابل «لطف برادرش» سر تعظیم و سپاسگزاری فرود می آورد، می تواند از منیّت و غرور خالی شود و در نتیجه می تواند در مقابل حق تعالی، خاضع گردد و در نتیجه بنا به فرموده نبی اکرم صلی الله علیه و آله از نعمت های فراوان بهره مند شود.
از یاد نبریم که یکی از مشکلات روحی ما، غرور و خود بزرگ بینی است. این که تصور کنیم برادر و خواهر ما ـ که در حق ما محبتی را روا داشته اند ـ وظیفه اش را انجام داده، نشانگر بیماری نفس ماست. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «هر کس مغرور شود و نسبت به وضعیتِ خویش، خودشیفتگی پیدا کند، در چاره اندیشی برای کارهای خویش کوتاهی خواهد کرد.» [8]
پس فراموش نکنیم که اگر مردم نسبت به ما محبت می کنند، از آن ها تشکر کنیم. و حتی اگر محبت آن ها بسیار کم باشد، باز نسبت به آن بی تفاوت نباشیم. این کار جدای از آن که آن ها را تشویق می کند که به کارهای خوب روی آورند و روحیه کمک را در آن ها بارور می کند، ما را نیز یک گام به کشتن نفس امّاره نزدیک می کند. نکته ای که در این جا لازم است به آن اشاره کنیم آن است که تشکر کردن از مردم، می تواند به صورت های مختلفی ابراز شود که کمترین آن ها، یک لبخند و کلماتی کوتاه است و چه بهتر که این امر در حضور دیگران و به صورت علنی باشد تا آن ها را نیز به این فرهنگ ترغیب کند.
و آخرین نکته آن که اگرچه همه ما از این حق برخورداریم که دیگران خوبی ها و محبت های ما را سپاس گویند ولی به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام انجام دهنده کار خوب نباید این کار را برای «تشکر دیگران» انجام دهد. حضرت در این باره می فرمایند: «اگر به کسی خوبی کنی، در واقع با این کار، خودت را گرامی داشته ای، و به خودت آبرو داده ای، پس به خودت خوبی کرده ای و به خاطر «خوبی به خود» نباید از دیگران انتظار تشکر داشته باشی.» [9] و حقیقت آن است که همه باید برای خدا گام برداریم و از او اجر و مزد بطلبیم و در عین حال خوبی های دیگران را سپاسگزار باشیم و به هر نوع که مصلحت می بینیم از آن ها تشکر کنیم و اگر هم کسی از ما تشکر نکرد به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام عمل کنیم که فرمود: «مبادا کسی که از تو تشکر نمی کند تو را از کار خوب بازدارد.» [10]

[1] . سوره ابراهیم، آیه7.
[2] . وسائل الشیعه، ج16، ص309.
[3] . کافی، مرحوم مجلسی، ج2، ص66.
[4] . کافی، مرحوم مجلسی، ج2، ص94 / میزان الحکمه، ج6، ص2821.
[5] . نهج البلاغه، حکمت 150.
[6] . غرر الحکم، ح9102.
[7] . کافی، مرحوم مجلسی، ج2، ص99.
[8] . غرر الحکم، ح8678.
[9] . غرر الحکم، ح3542.
[10] . نهج البلاغه، حکمت204.