«وسیله النجاه مع تعالیق الامام الخمینی»؛ اولین نوشته فقه فتوائی امام

پایگاه خبری جماران: حضرت آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی(قدس سره) یکی از فقهای بزرگ شیعه و مرجع بزرگ شیعیان عصر خود بوده است. او در سال 1284ق در روستای مدیسه از توابع لنجان اصفهان متولد شد و البته پدرش سیدمحمد متولد کربلا و مدفون در خوانسار است و اجداد او از سادات موسوی بهبهان بوده اند و نسب به موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم(ع) می رسانند.(وجیزه در زندگانی آیت الله اصفهانی، ص 12-13)

جد آیت الله اصفهانی سیدعبدالصاحب نام داشت که در بهبهان متولد و در اصفهان مدفون گردید؛ او از شاگردان صاحب جواهر و شیخ موسی کاشف الغطاء بوده و علاوه بر تقریر مباحث فقهی استادش کاشف الغطاء، شرحی بر شرایع محقق حلی نوشته است.(اعیان الشیعه)

سیدابوالحسن تحصیلات خود را از قریه مدیسه آغاز کرد و بعد از آن در حوزه علمیه اصفهان تحصیلات خود را ادامه داد و در آن مرکز علمی از اساتید بزرگی بهره برد. آخوند ملامحمد کاشانی ـ مدرس علوم عقلی ـ و سیدمحمدباقر درچه ای ـ مدرس فقه و اصول ـ از اساتید او در اصفهان بوده اند. تحصیلات عالی و تکمیلی سیدابوالحسن در حوزه علمیه نجف بوده که او از محضر اساتید بزرگی بهره ها برده و به ویژه از میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی استفاده فراوان علمی کرده است که شاگردی او نزد آخوند خراسانی به مدت هفده سال بوده است.(موسوعه طبقات الفقهاء، ج 14/1، ص 32-33)

پس از وفات آخوند خراسانی سیدمحمدکاظم یزدی و میرزا محمدتقی شیرازی از مراجع شیعه بوده اند که میرزای شیرازی احتیاطات خود را به سیدابوالحسن اصفهانی ارجاع میداده است و حتی او و شریعت اصفهانی را شایسته مرجعیت پس از خود معرفی کرده بود. سیدابوالحسن اصفهانی در مقطعی در کنار چند تن از فقهای بزرگ به عنوان یکی از مراجع تقلید شناخته میشد، اما پس از وفات آیات نائینی، حائری یزدی و آقاضیاء عراقی در ده سال آخر عمر خود به عنوان مرجع وحید شیعیان شناخته می‌شد و زعامت و ریاست شیعیان بر عهده او قرار گرفت تا اینکه روز دوشنبه نهم ذی الحجه 1365ق مطابق با 13 آبان 1325 ش در کاظمین رحلت و در نجف تشییع و به خاک سپرده شد.

آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی هم خود مباحث و مطالب علمی اساتید خود را نوشته و هم شاگردان او درسهای فقه و اصول استاد را تقریر کرده اند، اما او علاوه بر اینها آثار فقه فتوایی متعددی دارد که «وسیله النجاه» از مهمترین و معروف ترین آنها می باشد، کتابی که پس از او دهها تن از فقهاء بر آن حاشیه نوشته اند و یکی از محشین وسیله النجاه امام خمینی می باشد که در این مقاله به معرفی آن پرداخته شده است.

درباره زمینه و سیر تکوّن و تألیف کتاب «وسیله النجاه» باید گفت: کتاب «ذخیره الصالحین» رساله عملیه ای بوده که شیخ سعید حلی به تدوین آن پرداخت و دربردارنده فتاوای آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی بود و در سال 1329 ق برای اولین بار در بغداد به چاپ رسید.(الذریعه، ج 10، ص 16) این کتاب همچنین در الذریعه کتاب «ذخیره الصالحین» به عنوان رساله عملیه در بردارنده فتاوای آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی معرفی گردیده است.(همان)

آیت الله اصفهانی خود در مقدمه کتاب «وسیله النجاه» در این باره می گوید:«رساله ذخیره الصالحین با حجم کم، فایده فراوانی داشته و فهم آن آسان بوده و من پیشتر بر آن تعلیقه نوشتم و موارد اختلاف فتوای خود با متن را مشخص کردم تا برای اطلاع از فتاوایم به آن مراجعه شود؛ در مرحله بعد حواشی را در متن وارد کردم تا فهم و دریافت فتاوایم آسان تر شود و پس از آن بارها در آن دقت کردم، در نتیجه بعضی از فروع را بر آن افزودم و بعضی از مسائل مورد ابتلاء از معاملات و غیر معاملات را به آن ملحق کرد تا فایده آن بیشتر شود. اما با همه آنچه انجام گرفت، جوابگوی عمده مسائل و فروع نبود و به همین خاطر مؤمنین نزدم گلایه داشته و درخواست کردند تا در آن بعضی از فروع عام البلوی و بعضی از مسائل پرفایده را درج کنم؛ در نتیجه من درخواست آنها را اجابت کردم و آرزوی آنها را برآوردم ـ با همه پراکندگی خاطر و فراوانی کارها ـ و شکر خدای را که رساله ای نوشته شد که دربردارنده امهات و مهمات مسائل می باشد و من نام آن را «وسیله النجاه» گذاشتم.»(وسیله النجاه، مقدمه مؤلف)

گرچه شهرت «العروه الوثقی» سیدیزدی بیشتر از «وسیله النجاه» سیداصفهانی است؛ ولی شاید به خاطر جامعیت نسبی وسیله النجاه نسبت به عروه الوثقی به لحاظ ابواب و کتابهای فقهی و نیز توجه به فروعات مورد ابتلا، این کتاب برای تحشیه و تعلیقه نوشتن توسط امام خمینی، مقدم بر عروه الوثقی شد و ایشان از سال 1325 تا سال 1332ش مطابق با 1365 تا 1372ق به مدت هفت سال و در حالی که به تدریس خارج اصول و خارج فقه و فلسفه و نگارش چندین جلد از کتابهای اصولی مشغول بوده، فتاوی و نظرات خود را به صورت تعلیقه بر وسیله النجاه نوشتند، نوشته هایی که یک دهه بعد سرمایه تألیف «تحریرالوسیله» گردید.

نکته قابل توجه در این اثر این است که حضرت امام بر غالب فتاوی و نظرات سیداصفهانی در متن تعلیقه نوشتند، به گونه ای که تعداد تعلیقات ایشان 2065 مورد می باشد.

نکته دیگر این‌که در حالی که بسیاری از محشین متون فقه فتوایی، از جمله محشین وسیله و عروه، حاشیه و تعلیقه ای بر مسائل غیر الزامی ـ مکروهات و مستحبات ـ نمی نویسند و به درج نظرات توضیحی یا متفاوت خود در احکام الزامی -واجبات و محرمات- بسنده می کنند، امام خمینی حتی بر احکام مستحبه و مکروهه نیز تعلیقه نوشته و تفاوت فتوای خود را بیان کرده است.

همچنین ایشان در مواردی به بیان بعضی از ادله مسائل و فتاوای خود نیز پرداخته، چنانکه فروعاتی را به بعضی از مسائل اضافه کرده است.

حواشی و تعلیقات امام خمینی بر کتاب وسیله النجاه، اولین بار در سال 1342 شمسی مطابق با 1382قمری در 225 صفحه توسط چاپخانه علمیه در قم چاپ شد و تنها عبارات و کلماتی از متن وسیله النجاه آورده شده و ناظر به آنها فتاوای امام خمینی آمده است. اما انتشارات دارالعلم در سال 1385 ق کتاب وسیله النجاه را به صورت کامل با تعلیقه های امام خمینی و آیت الله سیدمحمود شاهرودی در حاشیه آن چاپ و منتشر  کرده است و در سال 1388 به مناسبت یکصدمین سال ولادت امام خمینی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی متن وسیله النجاه را با تعلیقات حضرت امام، با تصحیح کامل و با مراجعه جدی و بررسی مخطوطات حضرت امام به چاپ رسانده است. و در همان سال 1388  که کنگره تکریم و بزرگداشت آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی برگزار گردید، وسیله النجاه به صورت کامل تنها با تعلیقه های امام خمینی در دو جلد به چاپ رسید. تا اینکه با دقتی بیشتر، این کتاب در موسوعه الامام الخمینی جلدهای 26 و 27 را به خود اختصاص داده و در اختیار فقه پژوهان قرار گرفته است.

نکته مهمی که باید به آن توجه کرد، اینکه گرچه همین تعلیقات امام خمینی بر وسیله النجاه، اساس کتاب تحریرالوسیله ایشان شده؛ اما با توجه به اینکه در بعضی از مسائل برای ایشان تبدّل رأی و تغییر فتوی رخ داده است، برای اطلاع از آخرین فتوای ایشان در مسائل، باید به تحریرالوسیله مراجعه گردد.

امام خمینی که یکی از ویژگی های ممتازشان نظم و دقت در امور می باشد، در پایان این اثر چنین نوشته اند:

«والحمدالله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناًف قدفرغ من تعلیقه کتاب وسیله النجاه للسید الفقیه الحجه العلامه السید أبی الحسن الاصفهانی(قدس سره) أقل الخلیقه روح الله الموسوی الخمینی لیله السبت 23 شهر ربیع الثانی1372 الهجریه القمریه» که این تاریخ مطابق با دوازدهم شهریور ماه 1332 بوده است.