پایگاه خبری جماران، همیشه‌ی زمان، تازیانه یتیمی، تن مظلوم و بی‌پناه کودکان و نوجوانان را نوازش داده، اما در این دو سال اخیر با پدیده "ویروس کرونا" ، این حقیقت تلخ بیشتر رخ نموده است و چه بسیار فرزندانی که پدر و مادر و یا یکی از آن دو هستیِ زندگیِ خود را ازدست‌داده‌اند! من و شما با کمی توجه، سنگینیِ این مسئولیت را به دوش خود احساس می‌کنیم.
جای ذره‌ای تردید نیست که؛ رسیدگی و مهرو محبت به یتیمان، مورد دستور مستقیم خدای مهربان است و این نیست مگر اینکه؛ ما باید برای حداقل مرهم بر زخم یتیمی آنان، انجام‌وظیفه نماییم.
مأموریت شرعی و اخلاقیِ "توجه به یتیم" ، با ادبیاتی خاص و چینشی فراخور تأمل در قرآن آمده که مرور آن خالی‌ازلطف نیست.
اما قبل ورود به جهات اثباتی، دو جهت سلبی و پرخطر در عدم انجام‌وظیفه نسبت به ایتام را مورد ملاحظه قرار دهید؛
اولاً؛ از خاطر نبریم که بی‌خیالی به ایتام، این "دل‌سوختگان" در جمع خانواده و جامعه، آن‌چنان از حریم انسانیت دور است که قرآن از آن بی‌خیالی، به "روش جاهلیت" نام‌برده است؛ "کَلَّا ۖ بَلْ لَا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ." (فجر / ۱۷)
و ثانیاً؛ حریم‌شکنی ایتام و افسرده کردن آنان، بر اساس قرآن "تخریبِ ایمان" شمرده شده، و کیفیت و کمیت این تخریب ایمانی، یعنی؛ اهانت و ناراحت کردنِ یتیم؛ مساوی با "انکار معاد" شمرده شده است؛ «أَرَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ؛ آیا آن را که روز جزا را دروغ می‌شمرد دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت می‌راند.» (ماعون /۲)
وظایفی ما در قبال یتیمان داریم و در قرآن بدان تصریح شده چنین است:
1- احسان و محبت
احسان و نیکی به یتیمان با پوشش محبت و عقلانیت، یعنی؛ رفتار خیرخواهانه و نیک باتوجه‌به همه ظرافت‌کاری‌هایی که موجبات تحقیر و ترحّم را فراهم نیاورد، تا جایی مورد اهمیت قرآن است که خدا بعد از نیکی به "والدین و ارحام" ، نام یتیمان را برده است. یعنی احسان به این "دل‌سوختگان" ، بر مساکین و همسایگان و ... مقدم است؛
"وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ... " (نساء / ۳۶)
در این مهم، یعنی؛ نیکی و محبت، بحث فقر مطرح نیست. چه‌بسا یتیمی از جهت امکانات مالی بهره‌مند باشد، اما در جریان ازدست‌دادن پدر و یا مادر، ایتام نیاز مبرم به محبت و عاطفه دارند که با احترام و احوالپرسی و ارتباط صمیمانه می‌توان این خواسته خدای مهربان را عملی نمود.
2- انفاق و هزینه‌کردن
مصداق دیگر از این مأموریت الهی نسبت به یتیمان؛ مسئولیت‌شناسی در هزینه‌کردن برای یتیمان است که قرآن از آن به انفاق نام‌برده است.
از هزینه‌های خوردوخوراک و تحصیل و ازدواج را می‌گیرد تا هزینه‌کردن‌های محبت آمیزی که باعث خوشحالی آنان است، مانند؛ اعطای هدایای که حتی در مواردی که یتیم احتیاج مالی هم نداشته باشد اما به‌خاطر نبود یکی از والدین، "احتیاج عاطفی" او انکارناپذیر است و ما بدان بذل محبت به شکل کادو و هدیه بدان مسئول هستیم.
در قرآن؛ بعد از نام‌بردن از والدین و ارحام که باید مورد انفاق باشند، با نام بردند از "ایتام" اهمیت این صنف را نمایان نموده و فرموده:
أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ ... (بقره /۲۱۵)
3- اطعام و پذیرایی
پذیرایی و اطعام و تهیه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مورد ذائقه ایتام، مصداق دیگری از آن مأموریت الهی ما در قبال ایتام است و این نیست مگر اینکه این سنخ محبت تأثیر ژرفی بر "دل‌سوخته‌ی ایتام" دارد و از اینجاست که خدای مهربان، این شکل از محبت را به‌صورت شفاف نام‌برده است.
درست این شکل از محبت و عاطفه همان چیزی است که اهل‌بیت (ع) داشتند و خدای مهربان در مقام تعریف و تمجید از آنان، چنین فرموده است:
وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا (انسان / ۸)
نکته مهمِ قرآنی در این حوزه، اولویت "یتیمانِ خویشاوند" بر ایتام دیگر است.
عجیب است برخی از خیرخواهان، ایتام از خویشان و ارحام خود را ندیده می‌گیرند و متوجه دارالایتام‌هایی می‌شوند که حتی یک‌بار هم یتیمی را از آن جمع ندیده‌اند! درحالی‌که توجه و محبت به "کودکان و نوجوانانِ دل‌سوخته" در میان فامیل ترجیح فقهی و ضرورت اخلاقی دارند و قرآن فرمود: "یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ" (بلد / ۱۵)
پیامبر رحمت (ص) مضاف بر اینکه مأموریت تبیین آیات قرآن دارد و از آن جمله آیات مربوط به ایتام است، خود طعم تلخ یتیمی را در کودکی چشیده و موضوع "ایتام" در کلام آن حضرت دارای اهمیت خاص است.
برخی از فرمایشات پیامبر اسلام چنین است: به‌راستی، چون یتیم بگرید عرش خدا به لرزه درآید و پروردگار فرازمند فرماید: چه کسی این بنده‌‌ام را که در کودکی پدر و مادرش را از او گرفتم گریانده است؟ به عزّت و بزرگی خویش سوگند که کسی او را آرام و ساکت نکند جز آنکه بهشت را بر او واجب گردانم.
"إِنَ الْیَتِیمَ إِذَا بَکَى اهْتَزَّ لَهُ الْعَرْشُ فَیَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَنْ هَذَا الَّذِی أَبْکَى عَبْدِیَ الَّذِی أَسْلَبْتُهُ أَبَوَیْهِ فِی صِغَرِهِ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یُسْکِتُهُ أَحَدٌ إِلَّا أَوْجَبْتُ لَهُ الْجَنَّةَ."(ثواب الاعمال /۲۰۰)
در سخن دیگری فرمود:
"بهترین خانه‌ها آن خانه‌ای است که یتیمی در آن خانه اکرام شود،
خیرالبیوت بیت فیه یتیم یُحسن الیه". (مستدرک ۴۷۴/۲)
و در سخن مهم دیگری، با اشاره به تأثیر عمیق و ژرف اکرام و احترام به یتیمان بر روح آدمی، فرمود:
"هرکس از سنگینی دل و سختی قلبش در تنگنا و ناراحتی است، بامحبت به ایتام می‌تواند دل خود را به ملاطفت و مهر و محبت نزدیک کند" ؛
"من انکر منکم قساوه فلیدن یتیما فیلاطفه ... " (من لایحضر ۱۸۸/۱)
شهید ثانی یک نمونه از سیره حضرت خاتم انبیاء (ص) را چنین گزارش می‌کند: "رسول‌الله (ص) وقتی به خانه یتیمی وارد می‌شد کنار یتیمان می‌رفت و دست مهر و محبت بر سر آنان می‌کشید، به‌عنوان نمونه وقتی به خانه جعفر بن ابی‌طالب تشریف آوردند و با یتیمان او مواجه شدند، فرزند یتیم جعفر گوید؛ پیامبر (ص) دست‌برسر من و برادرم کشید درحالی‌که چشمان مبارکش اشک بود و قطرات اشک بر محاسن آن حضرت جاری بود و دست به دعا داشت که خدایا شما خودت در نبود پدرشان، امور این بچه‌ها را سامان ده؛
و هو یمسح علی راسی و راس اخی و عیناه یهرقان الدموع حتی تقطر لحیته ... اللهم فاخلفه فی ذریته ... " (مسکن الفواد /۱۰۶)
از نمونه جاهایی که ضروری است؛ "فقه" بر اساس آیات متعدد و روایات بسیار صریح به "اخلاق" توجه بیشتری کند و خود را محصور در یک حکم فقهی در باب اموال ایتام نکند، مسئله ضرورت مهر و محبت به ایتام است.
در صورت فقدان نگاه اخلاقی به مسئله ایتام، باعث شد تا بزرگ اندیشمند فقه شیعه، یعنی؛ شیخ طوسی؛ صدق واژه "یتیم" را منحصر در فرزند خردسالی بداند که فقط پدر را ازدست‌داده باشد و بر همین مبنا آیات مربوط به ایتام را معنا نموده است و آنها را به امور مالی یتیم در زمان صِغر سن تصور نموده است. (مبسوط ۲۸/۲)
بله؛ آیه ششم سوره نساء ناظر به این موضوع است که فرمود: "وبتلوا الیتمی حتی اذا بلغوا النکاح ... فادفعوا الیهم اموالهم".
امام صادق (ع) در تبیین آیه فرمودند: یتیمی کودکان بی‌پدر، با نطفه سازی و محتلم شدن که نشانه بلوغ جنسی و نیرومندی بدن است پایان می‌پذیرد، امّا اگر با وجود احتلام، رشد عقلیش ثابت نشود، سفیه یا ضعیف العقل باشد، ولیّ او موظّف است اموال وی را همچنان در اختیار خویش نگهداری نماید. (کافی ۶۸/۷)
اما آیاتی که دستور به مراعات حال و احوال اخلاقی و عاطفیِ ایتام را می‌دهد؛ فرا از یک آیه است و متضمن معانی روشن است.
از بزرگ اندیشمند عصر اخیر در شگفتی‌ام که در بخش‌هایی از تفسیر "المیزان" خصوصاً در جلد بیستم به پیروی از شیخ طوسی در تفسیر "التبیان" ؛ آیاتی که انسان‌ها را متوجه مهر و محبت و رسیدگی به ایتام می‌کند را حمل به امور مالی ایتام در زمان قبل از بلوغ نموده! درحالی‌که از یک‌سوی آیات مقید به چنین قیدی نیست، و از سوی دیگر نیازهای عاطفی ایتام، ضروری‌تر از امور مالی آنان است.
بازگشت به‌عنوان مقاله؛
غرض از این نوشتار این بود که همه ما در کنار خانواده و اقوام و همسایگان عزیزانی را به سبب ابتلا به کرونا از دست دادیم و فرزندان آنان در مقابل ما هستند و با دنیایی از غم و دلتنگی عمر خود را سپری می‌کنند، بر ماست که در حد وسع در زمینه احسان و انفاق و اطعام آنان که دستور قرآن است، شانه خالی نکنیم که پیامبر رحمت (ص) فرمودند: "آنچه شما با فرزندان دیگران می‌کنید، آینده در نبود شما با فرزندان شما انجام خواهد شد."
