پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران- آنچه در پی می آید، چهارمین گفتار از «شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق» توسط یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی است که در ماه مبارک رمضان به صورت روزانه منتشر خواهد شد.
گفتار چهارم. اخلاق چیست؟
اخلاق عنوان شاخه ای از علوم انسانی است که در آن از ارزش رفتارهای آدمی بحث می شود. این علم نگرشی تاریخی بر رفتارهای انسان به عنوان امور واقع، یا کوششی برای کشف علل و عوامل طبیعی آن نیست؛ بلکه مطالعه آن هاست از این حیث که هریک در نظام ارزشی معین، از چه جایگاهی برخوردارند. نظام های اخلاقی به عنوان مجموعه هایی مشتمل بر ارزش ها و دربردارندهٔ دستورهایی برای اتصاف به خوی های نیک و انجام دادن اعمال پسندیده و دوری گزیدن از کردارهای ناپسند، در میان بسیاری از ملل باستانی دیده می شود و شکل گیری آن ها به عنوان علم اخلاق در تمدن های گوناگون عهد باستان، ازجمله ایران و یونان، مسیری موازی را طی کرده و آثار اخلاقی با سبک های متفاوت را پدید آورده است. (ر.ک: دایرة المعارف بزرگ اسلامی/ ج7/ ص201/).
در اسلام نیز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم(علیهم السلام) بر اخلاق و زیست اخلاقی تاکید فراوان ورزیده اند؛ به گونه ای که پیامبر گرامی هدفِ بعثت و نتیجه رسالت خود را اکمالِ مکارم اخلاق بیان کرده اند: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» (مستدرک الوسائل/ ج11/ ص187).
پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) در موضعی دیگر و در باب معرفی و بازشناسی علم نافع و سودمند می فرماید: «انما العلم ثلاثه: آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنة قائمة؛ و ما خلاهن فهو فضل» (اصول کافی/ ج1/ ص77) امام خمینی (رحمة الله علیه) در حدیث بیست و چهارم از کتاب چهل حدیث به شرح و تفسیر این روایت پرداخته است و می نویسد: «فریضه عادله عبارت است از علم اخلاق و تصوفیه قلوب».
ایشان در توضیح این مطلب می نویسد: «اما دلیل بر آن که "فریضه عادله" راجع به علم اخلاق است، توصیف "فریضه" است به "عادله". زیرا که خُلق حَسَن، چنانچه در آن علم مقرر است، خروج از حد افراط و تفریط است؛ و هریک از دو طرفِ افراط و تفریط مذموم، و "عدالت" که حد وسط و "تعدیل" بین آنهاست، مستحسن است» (شرح چهل حدیث/ ص391).
اما تعریف اخلاق چیست؟
همانگونه که در گفتار سابق خواندیم، اخلاق، ملکه و حالتی مداوم از نفس آدمی است که از آن، فعل یا صفتی، به سهولت و بی درنگ صادر می شود. باید بر این نکته تأکید کرد که دانشمندان علم اخلاق برای آن تعاریف تعاریف مختلفی آورده اند؛ شیخ طبرسی در مقدمه کتاب الآداب الدینیة للخزانة المعینیة می نویسد: «أنّ الأخلاق هو ملکة أو حالة راسخة نفسانیة توجب صدور الأعمال منه بلا رویة و فکر»، و علامه مجلسی آن را این گونه تعریف می کند: «الخُلق، ملکة للنفس یصدر عنها الفعل بسهولة»(بحارالانوار/ ج67/ ص372).
مرحوم فیض کاشانی نیز در تعریف اخلاق می نویسد: «هیئة راسخة فی النفس تصدر عنها الافعال بسهولة و یسر، من غیر حاجة الی فکر و رویه» (محجة البیضاء/ ج5/ ص95).
امام خمینی هم معتقد است: «خُلق عبارت از حالتی است در نفس که انسان را دعوت به عمل می کند بدون رویه و فکر. مثلا کسی که دارای خُلقِ "سخاوت" است، آن خُلق او را وادار به جود و انفاق می کند، بدون آنکه مقدماتی تشکیل دهد و به مرجحاتی فکر کند؛ گویی یکی از افعال طبیعیه اوست، مثل دیدن و شنیدن»(شرح چهل حدیث/ ص510).
برخی محققان متأخر نیز بر این باورند که انسان اخلاقی انسانی است که دایره مأذوناتش از دایره مقدوراتش تنگ تر باشد. هر انسانی سلسله مقدوراتی دارد، یعنی هر فرد، قدرت انجام یک سلسله کارهایی را دارد که آن را "دایره مقدورات فرد" می‌نامیم. دایره دومی هم برای فرد انسانی تصور کنید که آن هم "دایره مأذونات شخص" است، یعنی دایره کارهایی که شخص به خود اجازه و اذن می‌دهد که آن‌ها را انجام دهد. پس برای هر فرد انسانی، دو دایره قابل تصویر و ترسیم است: یکی دایره مقدورات و دیگری دایره مأذونات.
حال، با توجه به مقدمه فوق، انسان اخلاقی انسانی است که دایره مأذوناتش، ولو به اندازه‌ای ناچیز، از دایره مقدوراتش کوچک‌تر باشد، این یعنی کارهایی است که این انسان، در عین این‌که قدرت انجام دادنشان را دارد، اجازه انجام آن‌ها را به خود نمی‌دهد.(مجله آیین/ ش12و13/ اردیبهشت و خرداد 87)
پس هر چه انسان اخلاقی‌تر می‌شود، دایره مأذوناتش تنگ‌تر می‌شود. ملکه ای که باعث این کوچک تر شدن می شود اخلاق نام دارد.
اکنون این پرسش مطرح است که سرچشمه و منشأ ملکه و عادت راسخه یادشده چیست؟
عده ای با استدلال به روایت شریفه نبوی: «من آتاه الله وَجهاً حَسَناً و خُلقاً حَسَناً فلیشکر الله» (الذریعه الی مکارم الشریعه/ ص40) بر این باورند که این ملکه، خُلق یا سیرت، اعطایی از جانب ذات مقدس حق است و انسان توان تغییر آن را ندارد و اگر دارای خُلق نیکو شده است، باید سپاس گذار آن ذات مقدس باشد (ریاض السالکین/ ج3/ ص264).
برخی دیگر به روایت «حَسِّنُوا أخْلاقَکُمْ» (أعیان الشّیعه/ ج 1/ ص 301) تمسک جسته، اخلاق را امری اکتسابی معرفی می کنند؛ به این استدلال که دستور موجود در روایت، نشانگر آن است که انسان می تواند به تکامل و تتمیم اخلاق نائل شود.
بسیاری عالمان اخلاق بر این باورند که اصل اخلاق موهبتی الهی است که تکمیل و تتمیم آن در اختیار آدمیان است، چنان که مرحوم سید علی خان کبیر، شارح صحیفه سجادیه نیز بر این موضع است. (ر.ک: ریاض السالکین/ ج3/ ص265)
نکته پایانی این گفتار نیز این است که «آیا انسان می تواند اخلاقی زندگی کند؟» در پاسخ به این پرسش باید گفت که بنا بر روایت منقول از امام صادق(علیه السلام) که: «النّاسُ مَعادِنُ کمَعادِنِ الذَّهَبِ و الفِضَّةِ»(کافی/ ج8/ ص176/ ح197)، انسان ها از لحاظ وجودی با یکدیگر متفاوت اند؛ به عبارت بهتر فلز وجودی انسان ها با یکدیگر فرق دارد. اما این بدین معنا نیست که هرکس فلزِ وجودی نیکو و خوبی دارد، آن را بارور می سازد. چه بسا یک قطعه مس که بر آن صناعت و کار هنری انجام گرفته و نقش و نگار یافته باشد، از تکه ای نقره که بکر و دست نخورده رها شده، گرانبهاتر باشد. انسانها نیز اینگونه اند؛ هرچند ممکن است به علت لطف، ژنتیک، وراثت، محیط و ... فلز وجودی شخصی عالی، متوسط یا عادی باشد، لیکن با ممارست و مواظبت می توان زنگار از سیرتِ آن گرفت و نقش و نگاری درخور بدان داد یا آنکه با رهاساختن یا تضییع یک ذات نیکو، از رونق و ارزش آن کاست یا به کلی آن را از میان برد.
