پایگاه خبری جماران:
مرتبه چهارم: تصفیه عبادت از ترس عقاب
پس از آنکه در بخش های قبل، به سه مرتبه اول عبادت، اشاره کردیم و گفتیم که مطابق فرمایش امام رضا(ع) که می فرماید: «اوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ»[1] شناخت، باعث پیدایش مراتب عبادت می شود، در این قسمت به مرتبه چهارم از منظر امام خمینی(ره) اشاره می کنیم. ایشان در آداب الصلوة، این مرتبه را چنین بر می شمارند:
«مرتبه چهارم، آن است که عمل را تصفیه کند از خوف [و ترسِ] عقاب و عذابها [ی] جسمانی موعود [که خدا آنها را وعید داده است] و در مقابل [عبادتی که از این ترس، تصفیه شده است]، عبادت عبید [و بردگان] است؛ چنانچه در روایات [آمده] است. و این عبادت [که عبادت بردگان است] نیز در نزد اصحاب قلوب، قیمتی ندارد و از نطاق [و چارچوب و محدوده] عبودیّت «اللّه»، خارج است. و در نظر اهل معرفت، فرق [نمی] کند که انسان عملی را [محقق] بکند، از خوف [و ترس] حدود و تعزیرات [و مجازاتهایی که] در دنیا [متوجه انسان می شود] یا [اینکه آن کار را از ترس و] خوف عقاب و عذاب اخروی [انجام دهد و] یا برای رسیدن به زنهای دنیائی [و] یا برای رسیدن به زنهای بهشتی [آن کار را واقع کند، و این نیّت ها با هم فرقی ندارد] در این که هیچ یک [از آنها] برای خدا نیست.»[2]
حضرت امام سپس به این نکته اشاره می کنند که اگر کسی به خاطر چنین اموری، عبادتی را انجام دهد، البته عبادتش از نظر فقهی باطل نیست ولی این عبادت در نزد اهل معرفت بی ارزش است. [3]
در توضیح این مطلب در بخش های نخستین از این نوشتار هم اشاره کردیم که «صحّت عبادت» از نظر گاه فقهی، به معنای «اسقاط تکلیف و عدم وجوب اعاده یا قضا» است. یعنی اگر عملی که آدمی انجام می دهد، به گونه ای باشد که شارع، از انسان نخواهد که آن را مجدداً انجام دهد، نظام فقهی، آن عمل را صحیح می داند، ولی در نگاه اهل معرف، عبادت صحیح آن عملی است که باعث عروج روح و تعالی نفس می شود و در یک کلام انسان را «بهتر» می کند.
به همین جهت است که آدمی هرگز نباید در بند تکالیف فقهی بماند و همواره باید توجه داشته باشد که دستورات فقهی، میزان حداقلی از تکالیف است و به تعبیری این تکالیف، یک قانون عام است که برای «عموم جامعه» صادر شده است و بالاتر از آن، دستورات اخلاقی است که«دین» به عنوان راه تعالی، پیش روی انسان ها نهاده است.
به عنوان مثال، اگر کسی در جان خود، «حسد» می ورزد، در نظام فقهی، تا وقتی که با زبان و یا کردار خود آن را آشکار نکرده است، عقاب نخواهد شد. ولی آدمی باید سعی کند با پیشه کردن دستورات اخلاقی، این رذیله را از جان خود پاک کند و الاّ مسیر سعادت را به طور کامل نپیموده است.
و همین نکته است که در زبان روایت های ما، حدّ فاصل بین عبادت بندگان و تاجران با عبادت آزادگان، معرفی شده است (چنانکه در بخش قبل به برخی از این روایات اشاره کردیم) در همینباره مناسب است به این کلام امیر المومنین اشاره کنیم که می فرماید: «هر کس شرائط عبودیت را به جای آورد [که مهمترین آن خالص کردن نیّت است] سزاوار آزادی است.[4]
البته در اینجا لازم است به نکته ای اشاره کنیم و آن تفاوت بین «ترس از خدا» و «ترس از عذاب های جسمانی» است. «ترس از خدا» که در تعابیر دینی ما بیشتر با عنوان، «خشیّت» از آن یاد می شود، «ترس همراه با تعظیم» است و اختصاص به کسانی دارد که از خدای سبحان شناخت دارند چنانکه قرآن می فرماید: «إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ»[5] (از بندگان خدا تنها دانایانند که از او مى ترسند) و لذا هر چه شناخت بیشتر شود تعظیم بیشتر می شود و در نتیجه، خشیت فزونی می گیرد. این واژه در قرآن بسیار مورد اشاره است چنانکه در جایی اصل نزول قرآن را برای دارندگان این قسمت می داند:
«إِلَّا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشَى»[6] (جز اینکه براى هر که مى ترسد پندى باشد)
به همین جهت می توان گفت «خشیت»، آن نوع ترسی است که آدمی در اثر مواجهه با «عظمت لا یتناهی» در خویش می یابد، و بیشتر ناشی از آن است که آدمی خویش را در مقابل آن بزرگ، هرچه کوچکتر می یابد، ولی «خوف» بیشتر از جهل است و به جهت فرار از مصیبتی است که ممکن است گریبان آدمی را بگیرد.
به عبارت دیگر « خشیت»، ناشی از تحیّر است و لازمه آن در مراتب بالاتر، «ندیدن خود» و «گم شدن در عظمت معبود» است، در حالیکه آنچه در خوف و ترس وجود دارد، تماماً «دیدن خود» و تلاش برای رهایی «خود» از رنج و عذاب است، پس در خشیت، «نفس» گم می شود و در خوف، «نفس» به صورت مستقل باقی می ماند و محور تصمیم گیری است و باز از زاویه دیگر می توان گفت «ترس از خدا» در نگاه عالمان راستین، «ترس از دور شدن از خدا» است. و چنین است که عاشق از هجران معشوق بیش از هر چیز دیگر در عالم می ترسد. دقیقاً به همین جهت است که در روایتی از امام صادق(ع) می خوانیم که حضرت از تورات نقل می کند که خدا به بندگان می گوید:
«ای فرزند آدم، خود را برای عبادت من فارغ کن، تا قلب تو را از ترس خود پر کنم»[7]
درباره ترس از خدای سبحان در نوشتار بعد بیشتر سخن خواهیم گفت.
[1]. عیون اخبار الرضا، ج1، ص150.
[2]. آداب الصلوة، ص204.
[3]. همان.
[4]. غرر الحکم/8529.
[5]. فاطر/28
[6]. طه/3
[7]. میزان الحکمه، ج7، ص3412.
