پایگاه خبری جماران:
مرتبه دوم: تصفیه دل از مقاصد دنیوی
در بخش های قبل، اشاره کردیم که عبادت تنها با شناخت، عبادت می شود چنانکه امام رضا(ع) می فرمایند: «أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ»[1] و از حضرت زین العابدین(ع) منقول است که: «لا عِبادَةَ إلاّ بالتَفَقُّه»[2] و لذا اگر کسی معرفت نداشته باشد و به عبارتی «تفکر لازم» را به کار نبندد، عمل او عبادت تلقی نمی گردد چنانکه امیر المومنین(ع) می فرمایند: «لا خَیرَ فی عِبادَةٍ لیسَ فیها تَفَقُّهٌ»[3] و به همین جهت گفتیم که اولین مرتبه در یک عبادت دوری از ریا است که اگر این مرتبه نیز حاصل نگردد، عبادت محقق نمی شود. و همچنین اشاره کردیم که شناخت بالاتر باعث می شود که عبادت مرتبه بالاتری بیابد و ارزش مضاعفی پیدا کند.
امروز به بیان دومین مرتبه از مراتب عبادت، می پردازیم.
حضرت امام در آداب الصلوة[4] پس از اینکه مرتبه اول را «تصفیه عمل از شائبه رضای غیر خدا» بر می شمارند. به دومین مرتبه اشاره کرده و می نویسند:
«مرتبه دوّم، تصفیه عمل است از حصول مقصودهای دنیوی و مآرب [و نیازمندی های] زائله فانیه. گرچه داعی [و انگیزه] آن باشد که خدای تعالی به واسطه این عمل، [آن ها را] عنایت کند؛ مثل خواندن نماز شب برای توسعه روزی و اتیان [و به جای آوردن] صلوات [و نمازهای] اول ماه، مثلا برای سلامت از آفات آن ماه [و یا] دادن صدقات برای سلامتی و دیگر مقصدهای دنیوی. و این مرتبه از اخلاص را بعضی از فقها، شرط صحت عبادات [بر] شمرده اند، [البته] در صورتی که اتیان [و انجام] عمل برای رسیدن به آن مقصود باشد.»
اشاره حضرت امام در مورد بطلان این نوع عبادت، به سخن مرحوم محقق خوانساری است، البته حضرت امام، بطلان این نوع عبادت را نمی پذیرند و در ادامه می نویسند:
«و این، خلاف تحقیق است، به حسب قواعد فقهیه، گرچه پیش اهل معرفت، این نماز را به هیچ وجه ارزشی نیست و مثل سایر کسب های مشروع است، بلکه شاید از آن نیز کمتر باشد»
درباره این مرتبه از مراتب عبادت، لازم است نکاتی را متذکر شویم:
نکته اول آنکه، در روایات بسیاری است که عبادت با «دنیا دوستی» جمع نمی شود. تحف العقول از حضرت مسیح روایت کرده است که ایشان می فرمود:
«حقیقتی را به شما می گویم و آن اینکه کسی که علف های هرز را نکند، آن علف ها زیاد می شود و همه زراعت را از بین می برد، همانطور هم کسی که «حبّ دنیا» را از قلب خود بیرون نبرد، آن محبّت، دلش را فرا می گیرد به گونه ای که برای «حُب آخرت» جایی باقی نمی ماند»[5]
همچنین از حضرت داوود همین مطلب روایت شده است که خدای سبحان به ایشان خطاب می کند که «من دوست دارم که دوستان من، غم دنیا را به دل راه ندهند»[6]
طبیعی است که کسی که برای آرزوهای دنیوی، به عبادت بر می خیزد، نسبتی با این سفارش الهی ندارد.
نکته دوم توجه به این امر است که «تصفیه عبادت از مقاصد دنیوی» هرگز به معنای آن نیست که مومنین کسب و کار حلال را رها کنند، دقت کنیم که باید تلاش کنیم تا عبادات خویش را به خاطر رسیدن به مقاصد دنیوی انجام ندهیم ولی در عین حال باید در تحصیل مال مشروع بکوشیم بلکه پا را می توانیم فراتر بگذاریم و همین کسب و کار را هم با قصد قربت انجام دهیم و آن را به عبادت تبدیل کنیم. در بخش های قبل گفتیم که هر عملی را اگر انسان به خطار رضای خدا انجام دهد، آن عمل تبدیل به عبادت می شود و اصطلاحاً آن را «عبادت به معنی الاعم» می نامند.
از رسول خدا(ص) روایت شده است که عبادت دارای ده جزء است و نه جزء آن «طلب روزی حلال» است. [7]
پس نباید به خاطر رسیدن به مال دنیا و یا حتی علم و سلامتی، عبادت کرد ولی می توان با تحصیل مال دنیا و با تحصیل علم و قدرت، عبادت کرد. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که «هر درهمی که آدمی به طلب کاران خود بر می گرداند، از هزار سال عبادت بهتر است.» [8] و شاید به همین جهت است که حضرت امام، عبادت به خاطر مقاصد دنیوی را نوعی «کاسبی» می دانند و در ادامه می نویسند که «شاید «عبادت به خاطر دنیا» از بقیه انواع کسب و کار بدتر است»[9] چراکه شاید علّت اینکه «این عبادت، بدترین نوع کسب و کار است» آن باشد که در سایر تکسّب ها امکان قصد قرتب هست و آن را می توان به عبادت تبدیل کرد ولی وقتی عبادت را به کاسبی تبدیل کردیم، خود را از امکان این امر محروم کرده ایم.
و شاید هم «بدتر بودن» به این جهت باشد که «عبادت» ابزار عقلایی برای کسب و کار نیست و رفتن به سراغ این نوع تکسّب، خارج کردن عبادت از طریقه خود است.
و نکته آخر آنکه نباید بین این که باید عبادت را به نیّات و مقاصد دنیوی آلوده نکرد و اینکه می توان و بلکه خوب است که از خدای سبحان هر خیری را خواست، اشتباه کرد. فرق است بین اینکه ما «نماز شب بخوانیم به خاطر مال دنیا» یا اینکه «دعا کنیم که خدا حوائج ما را بر آورده کند و آنچه خیر ماست بر ما مقرّر دارد».
در مطلب اوّل عبادت ما به خاطر دنیا است در حالیکه در دوّمی ما خدا را به خاطر خودش عبادت می کنیم و در عین حال خواسته های خود را از او مطالبه می کنیم. البته طبیعی است که «دل های بزرگ» و «همت های عالی»، به «دنیا» رو نمی کنند ولی در عین حال ممکن است کسی همانند ابراهیم(ع) به خاطر خدا از خدا طلب فرزند کند. پس اینکه در دعاهای مختلف، از خدا می خواهیم که ما را از فقر بی نیاز کند و یا به دانش های انسانی مجهّز نماید و کید دشمنان را به ایشان باز گرداند، نه تنها مذموم نیست، بلکه مصداق آیه شریفه است که می فرماید:
«فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ.» [10]
ترجمه: (همان گونه که پدران خود را به یاد مى آورید یا با یادکردنى بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسى است که مى گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه براى او در آخرت نصیبى نیست.»
[1]. توحید صدوق، ص34.
[2]. تحف العقول، ص280.
[3]. تحف العقول، ص204.
[4]. ص203.
[5]. تحف العقول، ص509.
[6]. میزان الحکمه، ج7، ص3433.
[7]. بحار الانوار، ج103، ص18.
[8]. میزان الحکمه، ج7، ص3426.
[9]. آداب الصلوة، ص203
[10]. بقره/200
