به گزارش جماران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه یکی از پژوهشگاه های زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران است. زمینه های پژوهشی پژوهشگاه در قالب 11 گروه پژوهشی سازماندهی شده است که بر بازنگری و اسلامی سازی علوم انسانی متمرکز می باشند
تاریخچه
- پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سال 1361 با نام اولیه «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» و به منظور اجرای طرح مقدماتی «بازسازی علوم انسانی» تأسیس شد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم این طرح را در پی درخواست ستاد انقلاب فرهنگی تهیه کرد و پس از تصویب ستاد، طرح به تأیید حضرت امام خمینی(ره) رسید.
- در سال 1369 و در پی یک دوره فعالیت، «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» رسماً به عنوان یکی از نهادهای همکار با «سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها» (سمت) در آمد.
- در سال 1377 پس از 9 سال همکاری نزدیک با سازمان سمت، با تصویب شورای گسترش آموزش عالی با نام «پژوهشکده حوزه و دانشگاه» و به عنوان یکی از مراکز آموزش عالی پژوهشی کشور، به جمع مؤسسات زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پیوست.
- در سال 1382 «پژوهشکده» به «مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه» ارتقاﺀ یافت.
- درسال 1383 نیز به پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تبدیل شد.
بیانیه ماموریت
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سال1404در میان کشورهای اسلامی به قطب علمی در حوزه علوم انسانی– اسلامی تبدیل خواهد شد(چشم‌انداز بیست ساله پژوهشگاه)
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مرکزی است پژوهشی - آموزشی و بر این باور است که شناخت انسان و ارزش های انسانی از مهم ترین مبانی تمدن های بشری و تمدن اسلامی است. با این باور فلسفه حیات پژوهشگاه چنین است:
«نظریه پردازی در مناسبات دین و علوم انسانی وتوسعه مرزهای علوم انسانی ـ اسلامی و بومی »
پژوهشگاه با همه توان می کوشد در آفاق جهانی، قطب علمی در حوزه علوم انسانی ـ اسلامی باشد.
پژوهشگاه بیش از همگان در برابر اصحاب دانشگاه و حوزه احساس تعهد دارد و نیز از برآوردن نیازهای مجموعه نظام و جامعه اسلامی سر بر نمی تابد.
پژوهشگاه بر آنست تا در دو دهه پیش رو، با بهره گیری از توان دانشیان حوزه و دانشگاه، بانظر داشت به معارف اهل بیت(علیهم السلام) در نظریه‌پردازی گام هایی بلند بردارد و تصویری درخور از خود بنمایاند.
پژوهشگاه از روش ها و ابزارهای نو در قلمرو پژوهش و فرآوری اطلاعات، بیشترین بهره را خواهد برد تاژرفای دانش را با پهنای فناوری پیوند زند.
پژوهشگاه روح اخلاق، معنویت وتعهد را در همراهان و همدلان خود می گسترد تا ضمن حفظ محققان و کارکنان، توان علمی و مهارتی ایشان در پرتو معرفت بالنده تر شود.
پژوهشگاه دستاوردهای معرفتی خود را به هرگونه ممکن و مناسب، از کتاب، مقاله، خدمات پژوهشی، آموزشی و مشاوره ای و جز آن، در دسترس خواهندگان و پژوهندگان می نهد.
اهداف
اولین و مهم ترین هدف پژوهشگاه، پژوهش است. پژوهش محور اصلی تمام فعالیت های پژوهشگاه است و بقیه فعالیت ها در راستای پژوهش ساماندهی و انجام می پذیرند. برای اهداف پژوهشی موارد ذیل مطرح می باشد:
• نظریه پردازی در حوزه مناسبات دین و علوم انسانی؛
• استخراج دیدگاه های اسلامی در موضوعات و مسائل علوم انسانی؛
• بومی سازی علوم انسانی با توجه به فرهنگ ایرانی و اسلامی؛
• نظریه پردازی و توسعه مرزهای علوم اسلامی با رویکرد نوین؛
• گره گشایی از مشکلات نظام با توجه به دیدگاه های اسلامی؛
دومین هدف پژوهشگاه، آموزش است. منظور از آن نیز برگزاری تحصیلات تکمیلی در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی است. آموزش در خدمت پژوهش بوده و در اصطلاح «پژوهش محور» است و تحقق اهداف آموزشی، به تحقق اهداف پژوهشی کمک شایان توجهی خواهد نمود. برای اهداف آموزشی موارد ذیل مطرح است:
• توسعه رشته های آموزشی میان رشته ای متناسب با رسالت پژوهشگاه؛
• تامین نیروی انسانی مورد نیاز پژوهشگاه (محققان و کادر مدیریتی)؛
• تربیت نیروی انسانی مناسب برای ترویج و گسترش رسالت پژوهشگاه؛
سومین هدف به منظور تحقق ماموریت پژوهشگاه در ایجاد و تقویت روحیه برونگرائی در پژوهشگاه و محصولات آن است. بدین منظور اهداف فرهنگی پژوهشگاه بر ترویج، تحکیم و نهادینه سازی دیدگاه های اسلامی در الف) نهادهای سیاستگذاری کشور، ب) مراکز آموزشی و پرورشی و ج) نهادهای فرهنگی، مورد نظر می باشد.
نشریات پژوهشگاه
1. فصلنامه علمی ـ پژوهشی « روش شناسی علم انسانی»
2. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی «جستارهای اقتصادی ایران»
3. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تربیت اسلامی»
4. دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی« مطالعات اسلام و روان شناسی»
5. دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی «اسلام و مطالعات علوم اجتماعی»
6. دوفصلنامه علمی ـ تخصصی «اسلام و مدیریت»
آیت الله سید محمد غروی: به دنبال بازسازی علوم انسانی هستیم سیاست زده نیستیم
عضو جامعه مدرسین و مدیر پژوهشکده علوم رفتاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به پیشینه تاریخی و اهداف این پژوهشگاه از فعالیت‌های پژوهشکده علوم رفتاری سخن به میان آورد.
در ابتدا از سابقه و ضرورت تأسیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مطالبی بیان بفرمایید.
تأسیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به سال 1361 تحت عنوان دفتر همکاری حوزه و دانشگاه بازمیگردد. به دنبال بستن دانشگاه‌ها و مسئلة انقلاب فرهنگی، برخی از مسئولین با نظر ستاد انقلاب فرهنگی اقدام به تأسیس این پژوهشگاه کردند و یکسری متون درسی برای اسلامی کردن علوم دانشگاهی تدوین کردند. بیشتر علوم انسانی مورد نقاش و اختلاف‌نظر بود. بعضی از اعضای ستاد انقلاب فرهنگی بر این نظر بودند که علوم انسانی مانند سایر علوم باید راه خودش را پیش ببرد. در مقابل عدهای خلاف این نظر را داشتند. به هر ترتیب این اختلاف‌نظر را به حضرت امام منتقل کردند. فرمایش ایشان بر این بود که در علوم انسانی باید کار خاصی صورت بگیرد و اشاره کردند به اینکه در قم بهطور اجمال چنین ظرفیتی وجود دارد. این مسئله به جامعة مدرسین حوزة علمیه منتقل شد. برخی از اعضای جامعه در میان اعضای شورای انقلاب فرهنگی حضور داشتند و همین امر بازگو شد. بنا بود که طرحی در این رابطه آماده بشود. اولاً این کار در آن موقع بر عهدة مؤسسة در راه حق بود و در این رابطه مدیریت کار هم بر عهدة آیتالله مصباح یزدی گذاشته شد. کارها با برنامة خاصی شروع شد و حاصل آن این بود که تعدادی را از دانشگاهیان در ارتباط با علوم انسانی دعوت بشوند و تعدادی هم از فضلای حوزه در آن موقع بهطور نسبی آشنا به علوم انسانی بودند. البته در آن موقع ظرفیت حوزویان که درگیر این امر شدند، ترکیبی از فضلای مؤسسة در راه حق و برخی بزرگان و فضلای بیرون از مؤسسه بودند. این کار عملاً شروع شد. البته دانشگاهیان هم کسانی که تمایل داشتند و متناسب برای این کار بودند، انتخاب شدند. در آن موقع حدود صد استاد دانشگاه دعوت شدند و بنا شد کار شروع بشود. در سه ماه اول در دانشگاه الزهرا تهران کار آغاز شد و در نُه ماه بعد بنا بود بحثهای کلیدی در علوم انسانی آماده بشود و مورد بحث و گفتوگو قرار بگیرد و چند ماه هم برای جمعبندی مقرر بشود. در آن زمان این بحث با آنچه واقعیت داشت، محدودتر دیده میشد.
خود حضرتعالی از همان ابتدا حضور داشتید؟
بله. حضور داشتم.
کار تا حدی پیش رفت و در آن موقع هر گروهی تقریباً سی جزوه با نقد و بررسی مطالب ارائه داد. برخی جزوات را دانشگاهیان طراحی کردند و برخی دیگر را حوزویان و برخی را مشترکاً. بعدها وقتی دانشگاه‌ها بازگشایی شدند، از این جزوات استفاده شد.
بعد از تهیه جزوه‌ها چه کردید؟
اولین کاری که بعد از تدوین جزوات انجام دادیم، مکتبهای روانشناسی و نقد آن‌ها در گروه روانشناسی بود. نسبتاً کار سنگینی بود و شش الی هفت مکتب اصلی روانشناسی در آن مجموعه مطرح شد و به نقد و بررسی قرار گرفت. بخش به بخش کارهایمان را به آیتالله مصباح یزدی میدادیم و واقعاً هم از نقطه نظرات ایشان استفاده میکردیم.
قرار بر این بود که کارها از نظر توسعه در سطح پایینتری ادامه پیدا کند؛ چون به هر حال دانشگاه‌ها از سال 1361 آغاز به کار کردند و طبیعتاً اساتید نمیتوانستند بهصورت تمام وقت درگیر این کارها بشوند. هر گروهی با پنج الی شش تن از اساتیدی که در آن موقع انتخاب شده بودند، با سازوکاری همکاری میکرد. کارها به همین منوال ادامه پیدا کرد. اما پشتیبانی از سوی مسئولین صورت نمیگرفت. در واقع مسئولین چندان درگیر این مسائل نبودند و ضرورت آن را هم تشخیص نمیدادند. آیتالله خامنهای، رهبر فعلی در آن موقع رئیسجمهور بود. در آن موقع ملاقاتی از سوی مجموعه با ایشان و مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی صورت میگرفت. ایشان به برخی از شخصیتها مانند دکتر احمدی توصیه میکردند که مجموعة همکاری حوزه و دانشگاه را تقویت کنند. ایشان هم مدتی مجموعه را تقویت کردند و پس از مدتی ارتباط مؤسسه سمت بهطور کامل نمیتوانست با دفتر همکاری برقرار باشد؛ چون اگر دفتر همکاری حوزه و دانشگاه میخواست زیر نظر سازمان سمت باشد، چندان نمیتوانست برنامه‌های خودش را توسعه ببخشد. طبیعتاً رفته رفته دفتر همکاری به پژوهشکده توسعه پیدا کرد و بعد تبدیل به مؤسسه شد و سپس نام پژوهشگاه را با اضافة گروههای دیگر به خود گرفت.
در حال حاضر در پژوهشگاه سه پژوهشکده داریم: پژوهشکدة علوم اسلامی، پژوهشکدة علوم رفتاری و پژوهشکدة علوم اجتماعی. مجموعة ما در پژوهشکدة علوم رفتاری فعالیت دارد. این پژوهشکده در حال حاضر چهار گروه دارد: گروه روانشناسی، گروه علوم تربیتی، گروه فلسفة علوم انسانی، گروه خانواده. البته فعالیت گروه خانواده یک سال پیش آغاز شد.
هدف از تشکیل پژوهشگاه چه بود؟
هدف از تأسیس این پژوهشگاه، بازسازی علوم انسانی و تهیة متون و منابع درسی با رویکرد اسلامی و احیاناً تطبیقی و نظریه‌پردازی در این زمینهها بوده و به نظرم بخش عمدهای از این اهداف تأمین شده است. البته نظریه‌پردازی در حال حاضر در گروههای مختلف هست، اما این نیاز به مقدمات قبلی دارد.
تاکنون چه تعداد آثاری در پژوهشکدة علوم رفتاری تدوین و منتشر شدهاند؟ همچنین بفرمایید که چه طرحهایی برای آینده مدنظر دارید؟
اولین گروه در پژوهشکدة علوم رفتاری، گروه روانشناسی است. این گروه با همین هدفی که عرض کردم تاکنون 45 جلد عنوان کتاب تدوین کرده است. همة این کتب یا با نقد و بررسی است یا تطبیقی میباشد. به هر حال سعی شده که رویکردها اسلامی باشد. برای مثال طرحهای گروه که در حال حاضر در دست انجام هستند عبارتاند از: نظریههای شخصیت، آسیبشناسی روانی با پیوست فرهنگی، روانشناسی نظامی، روانشناسی اعتیاد، فلسفة روانشناسی، سبک فرزند پروری با رویکرد اسلامی، درسنامة معرفتشناسی برای دانشجویان دورة کارشناسی، روشهای نوین درمانهای شناختی رفتاری، مراقب معنوی از بیماران، خانواده درمانی سیستمی بر اساس منابع اسلامی، مهارتهای زناشویی بر اساس منابع اسلامی، الگوی شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی در درمان اختلال وسواس، پرسشنامة شخصیت از دیدگاه اسلامی و ویژگیهای روانسنجی و... . این طرحها در دست گروه روانشناسی است و استارت بعضی از این طرحها زده شده و برخی از آن‌ها انجام شده و برخی دیگر برای ارزیابی فرستاده شده است. در حال حاضر کتاب مدونی به صورت ترجمه دربارة فلسفة روانشناسی داریم، اما کتاب تألیفی جامع و مدونی در این باره نداریم. خود ما کتاب فلسفة روانشناسی را به همراه نقد ترجمه کردهایم.
عناوین کتابها و طرحهای در دست انتشار گروه روانشناسی را نام ببرید.
طرحهای در دست انتشار عبارتاند از: مشاورة پیش از ازدواج، شخصیت در بزرگسالی، مبانی روانشناختی و تربیتی حجاب و عفاف، درمانگری و مشاورة چندبعدی معنوی، روانشناسی در قرآن جلد دوم، روانشناسی در قرآن و حدیث در دو جلد (دو هفته دیگر منتشر می‌شود.) بهداشت روانی با نگرش منابع اسلامی (کتاب درسی)، نقش زن و مرد در خانواده با رویکرد اسلامی، رشد با نگرش اسلامی در دو جلد، مکتبهای روانشناسی و نقد آن‌ها در دو جلد، روانشناسی اجتماعی با نگرش منابع اسلامی، منابع نظری و روانسنجی، مبانی نظری مقیاسهای دینی، درآمدی بر روانشناسی دین.
دو فصلنامه در روانشناسی و علوم تربیتی داریم. دورهای در مقطع کارشناسی ارشد مشاوره و سه دوره آموزش مشاوره در سطح دکتری داشتیم. نشستها و سمینارهای مختلفی داشتهایم و بهخصوص دانشکدة علوم تربیتی همکاری گسترده‌ای با دستگاه‌های اجرایی، از جمله وزارت آموزش و پرورش، دانشگاه فرهنگیان، کمسیون تعلیم و تربیت شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمیتة تعلیم و تربیت شورای تحول متون درسی و.... .
به غیر از گروه روانشناسی گروههای دیگر این پژوهشکده را معرفی بفرمایید و ضرورت ایجاد آن‌ها را ذکر کنید.
یکی از رشتههایی که ضرورت آن تشخیص داده شد، فلسفة علوم انسانی است که در همین دانشکده فعالیت دارد. این گروه یا رشته از سال 1384 فعالیت خودش را شروع کرده است. هدف آن توسعة مباحث علوم انسانی، بهطور عام و بحث علوم انسانی اسلامی بهطور خاص و تولید مبانی علوم انسانی اسلامی است. مسئولین مربوطه مسائل مختلفی برای این گروه در نظر گرفتهاند: مرحلة اول بسترسازی برای تمهید شرایط لازم برای ایجاد احساس نیاز به پارادایمهای جدید و نیز پذیرش آن و نهایتاً نظریه‌پردازی و متدسازی در قالب پارادایمهای جدیدی که با جنبههای اسلامی همراه است؛ مرحلة دوم تلاش در راستای ارائة مدلی معقول و کامل به منظور تولید علوم انسانی است؛ مرحلة سوم نظریه‌پردازی است.
کارهای خوبی در همین راستا صورت گرفته است و ارتباطات خوبی با مراکز علمی ایجاد شده و مجلة بسیار خوبی دارد که تقریباً میتوان گفت در کشور این مجله بینظیر است.
گروه دیگری که احساس کردیم ضرورت دارد در پژوهشکده ایجاد بشود، گروه خانواده است که سال قبل به دیگر گروهها اضافه شد. انصافاً پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ظرفیت خوبی در خدمت این گروه قرار داد. الان مشاورههای خوبی در زمینة خانواده داریم و کارگروههای خوبی در این گروه فعالیت میکنند. از طرفی کلاسهای آموزشی متعددی در این رابطه گذاشته شده که به نظرم بعداً میتواند خیلی مؤثر و مفید واقع بشوند. در واقع برخی از دوستان پژوهشکده احساس کردند که در زمینة خانواده خلأهای علمی وجود دارد که با ایجاد گروه اختصاصی در این زمینه در صدد رفع آن نیاز برآمدند. البته منوط به این بود که مسئولین وزارت علوم تسهیلات و امکانات بیشتری فراهم کنند تا بتوانیم اعضای هیئت‌علمی در این زمینه داشته باشیم. چون به هر حال اگر بخواهد کار انجام بگیرد حتماً به این امکانات نیاز دارد.
در پایان بفرمایید که آیا در گزینش افراد مسائل جناحی و گرایشهای سیاسی آن‌ها را لحاظ میکنید؟
کسانی که با ما همکاری میکنند باید دو منظوره باشند؛ یعنی هم به علوم مرتبط مسلط باشند و هم فضل حوزوی داشته باشد. چون به تجربه برای ما ثابت شده است که اگر کار یکمنظوره باشد، به خوبی پیش نمیرود. به همین خاطر کار مقداری سخت است. ما معمولاً اساتیدی که در اینجا کار میکنند و عضو هیئت‌علمی هستند، هم اطلاعاتی در این زمینه تخصصی خودشان مانند روانشناسی، فلسفة علوم انسانی و... دارند در عین حال از فضلای حوزه به شمار میآیند. چون هم باید بتوانند با ادبیات این علوم مرتبط بشوند و از طرف دیگر بتوانند از منابع اسلامی خودمان استفاده کنند و آن هم بر اساس روش صحیح اجتهادی مسائل را منتقل نمایند. در نتیجه کار سختی در پیش دارند. اینطور نیست که بتوانیم سفارش کارها را به هر کسی بسپاریم؛ اعم از حوزوی و غیر حوزوی! طبیعتاً در این راستا نیروها زیاد نیستند. البته امروزه حوزة علمیة ما حوزة پُررونقی است. دستکم که اطلاع نسبتاً فراگیری از حوزة علمیه دارم، افراد بسیار فاضلی در حوزه وجود دارند که تحصیلات خوبی هم در زمینههای مختلف و مرتبط داشتهاند. کارهای تحقیقاتی خوبی هم انجام دادهاند که امیدواریم انشاءالله مدیریت حوزه همایش و نمایشگاه حوزویان در این رابطه تشکیل بدهد تا روشن کنند آیا حوزه سکولار هست یا اینکه این اصطلاح توهمی برای کسانی است که در حوزة علمیه نیستند و احیاناً دیگران آن‌ها را ساپورت میکنند. بنابراین چون کار ما دشوار است ظرافتهای خاص خودش را دارد. بحمدالله علیرغم اینکه این پژوهشگاه پایبند به نظام است، سیاستزده نیست و این مسئلة مهمی است. عملاً خود ما در این رابطه نقش داشتهایم. در پژوهشگاه افرادی با گرایشهای مختلفی فعالیت دارند؛ اما همگی پایبند به چارچوب اولیه هستند. همگی باور دارند که باید با رویکرد اسلامی فعالیت‌های خودشان را پیش ببرند. بسیاری از افرادی که به این پژوهشگاه آمدهاند از نظر فکری متعادل شدهاند. در پژوهشگاه این مسئله را تحمل نمیکنیم که کسی کار سیاسی را بر کار تحقیقاتی و علمی ترجیح بدهد. خود پژوهشگاه چنین رویکردی را پس میزند و لذا در مجامع علمی این پژوهشگاه به عنوان پژوهشگاه سیاسی تلقی نمیشود؛ بلکه به عنوان پژوهشگاه علمی و پژوهشی تلقی می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین حسن‌آقانظری: رسالت ما تحول در علوم انسانی است
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در این گفت‌وگوجایگاه پژوهشگاه در عرصه‌های علمی و آموزشی کشور، تاثیر مرحوم دکتر احمدی در علوم اسلامی و برنامه پژوهشگاه در تدوین متون درسی را تشریح کرد.
عملکرد پژوهشگاه را چگونه ارزیابی میکنید؟
در پژوهشگاه حدود یازده گروه علمی داریم و به‌اندازۀ توانمان کار کردیم؛ هر چند ادعای کارآمدی مطلق را نداریم. در راهی که انتخاب کردیم، به تدریج موفق هم بودهایم. میتوانیم روی مسیری که انتخاب کردیم از نظر نیروی انسانی سرمایهگذاری نماییم. کتابهایی که در همین پژوهشگاه چاپ و منتشر شدهاند، روانۀ حوزۀ علمیه کردهایم و حوزویان ما تا حدود زیادی با علوم انسانی جدید در رشتههای مختلف حقوق، اقتصاد، علوم تربیتی، روانشناسی، فلسفۀ علوم انسانی و... آشنا شدهاند.
برای قضاوت در باب کیفیت عملکرد پژوهشگاه باید به آثار منتشر شده آن مراجعه کرد؛ یعنی محصول پژوهشگاه را در نظر بگیرد. حقوقدانان میتوانند به کتابهای حقوقی پژوهشگاه مراجعه کنند و قضاوت علمی در این زمینه داشته باشند و بررسی کنند که پژوهشگاه تا چه اندازه توانسته است نیاز علمی حقوقی جامعه را تأمین کند.
به هر حال به مقداری که توان داشتیم کارهایی انجام دادهایم. اما اینطور نبوده که در سطح کشور فقط این پژوهشگاه در زمینۀ علوم انسانی کار کرده باشد. مراکز مختلف دیگری هم در این زمینه کارهایی کردهاند. برای مثال قدر مرحوم دکتر احمدی مجهول است. ایشان برای علوم انسانی حق بسیار زیادی بر گردن جامعۀ علمی کشور دارد. سابقاً اساتید علوم انسانی هر کسی جداگانه برای خودش کار میکردند. یا کتابی را تألیف یا ترجمه میکردند و کمتر کسی، دیگری را میشناخت. مرحوم دکتر احمدی با تلاش شبانهروزی سازمان سمت را تأسیس کرد و اساتید علوم انسانی را یک یک شناسایی نمود. با همۀ اساتید علوم انسانی که دست به قلم بودند، با سلایق متفاوتی که داشتند، ارتباط داشت و دستاوردهایشان را به چاپ رساند و در دانشگاههای مختلف عرضه کرد. امروزه سمت به عنوان ناشر صرف نیست، بلکه به عنوان مرکز علمی است که نیازهای علوم انسانی را تا حد زیادی تأمین میکند. در این مرکز بیش از دو هزار کتاب در زمینۀ علوم انسانی چاپ و منتشر شده و این آمار بسیار ارزندهای است. بنابراین به غیر از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سازمان سمت هم در زمینۀ علوم انسانی فعال بوده است. در مرتبۀ پایینتر مراکز علمی و پژوهشی زیاد دیگری هستند که در زمینۀ علوم انسانی فعالاند و آثار متعددی را منتشر کردهاند.
شما در چه سالی ریاست پژوهشگاه حوزه و دانشگاه را بر عهده گرفتید و تا قبل از آن در کجا اشتغال داشتید؟
بنده در سالهای 1373 به بعد مدیرگروه اقتصادِ بودم. پس از چند سال، یعنی از سال 1389 مدیریت پژوهشکدۀ اقتصاد و علوم سیاسی را بر عهده گرفتم. از نیمۀ سال 1393 رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه شدم. از وقتی رئیس پژوهشگاه شدم، روی سرفصلهای اعلام شده توسط وزارت علوم بیشتر تمرکز کردم. با انتشارات سمت و با خود مرحوم دکتر احمدی همکاریهایی در این زمینه داشتیم و تمرکز خود را روی سرفصلها گذاشتیم.
در صحبتهای خود به مرحوم دکتر احمدی اشاره کردید. ضمن توصیف شخصیت ایشان بفرمایید که نوع همکاری شما با ایشان چگونه بوده است؟
مرحوم دکتر احمدی خدمات فراوانی به پژوهشگاه حوزه و دانشگاه داشت. اگر زحمات و تشویقهای ایشان نبود، ما هم در این پژوهشگاه نبودیم. اگر مرحوم دکتر احمدی نبود، تربیت مدرس در شاخههای علوم انسانی هم نمیبود. اگر ایشان نبود، دانشگاه قم وضعیت فعلی را نداشت. این بخشی از زحمات دکتر احمدی است که بنده و شما از آن اطلاع داریم. ایشان با دانشگاه‌ها و مراکز علمی خارج از کشور هم ارتباط داشت. آثار فارسی را به زبانهای مختلف ترجمه میکرد و به کشورهای مختلف، از قبیل کشورهای همسایه مثل عراق میفرستاد. با مراکز علمی کشورهای روسیه ارتباط داشت. اینها نشان میدهد که زحمات ایشان در زمینۀ علوم انسانی و نشر معارف اسلامی انسانی، محدود به داخل کشور نبود. کتابهایی در زمینۀ علوم انسانی منتشر شدهاند که برای اساتید حوزۀ علوم انسانی در رشتههای مختلف کارآمد هستند.
اقدامات مهم دورۀ ریاست خودتان در پژوهشگاه را برشمارید.
وقتی بر سرکار آمدم و ریاست پژوهشگاه را بر عهده گرفتم، سعی کردم حوزۀ پژوهش را جهت ببخشم. به هر حال رسالت این پژوهشگاه ایجاد تحول در علوم انسانی است. به همین خاطر در این سالها روی سرفصلها متمرکز شدهایم. امروزه نیاز بارز ما در حوزۀ علوم انسانی و برای تحول آن، تدوین سرفصلها است تا اساتید به هنگام تدریس سرگردان نباشند. همچنین برای پژوهشهای زیر ساختی، درخواستهای بیرونی را گستردش دادیم. برای اینکه نشان بدهیم که این مسئله نیاز ما است، تقاضاها را بیشتر کردیم؛ چون تا نیاز نباشد، تقاضا هم وجود ندارد و تقاضا هم ناشی از نیاز است. نیازها به دو صورت آشکار میشوند. گاهی خودمان تشخص میدهیم که فلان مسئله نیاز است و در این باب اثری را تدوین میکنیم. گاهی از بیرون تقاضا می‌شود که در باب فلان مسئله، پژوهشی صورت بگیرد. بر همین اساس شرایطی را فراهم کردم تا تقاضاهای بیرونی پدید بیایند. با تلاش همۀ همکاران توانستیم برنامۀ پنج سالۀ خود را در وزارت علوم تصویب کنیم و بر اساس همان برنامه پژوهشهای لازم را دنبال نماییم. 55درصد برنامۀ ما تدوین و تمرکز روی سرفصلها است. باقی فعالیت‌های ما روی این موضوع صرف می‌شود که برنامه‌های زیرساختی و بنیادی ما در علوم انسانی باید تقاضا محور باشد.
بخشهای مختلف پژوهشگاه را معرفی کنید و اینکه این پژوهشگاه چند کارگروه علمی دارد؟
در پژوهشگاه سه پژوهشکده داریم: پژوهشکدۀ علوم اسلامی گروه حقوق، گروه فلسفه و کلام، گروه تاریخ و گروه علوم قرآنی را تحت پوشش قرار میدهد؛ پژوهشکدۀ علوم اجتماعی گروه مدیریت، گروه جامعهشناسی، گروه اقتصاد و گروه علوم سیاسی را تحت پوشش قرار میدهد؛ پژوهشکدۀ علوم رفتاری گروه روانشناسی، گروه علوم تربیتی، گروه فلسفۀ علوم انسانی را تحت پوشش قرار میدهد. اخیراً هم گروهی با نام خانواده تأسیس کردیم که وابسته به گروه روانشناسی است. کار این گروه بر خدمات مشاورهای تمرکز دارد. این گروه رفته رفته پژوهشهای خود را روی مسائل مختلف آغاز میکند.
آیا سیاستهای پژوهشگاه را وزارت علوم تعیین میکند یا شورای عالی حوزه‌های علمیه؟
پژوهشگاه به خاطر اینکه از بودجۀ وزارت علوم استفاده میکند، قوانین این وزارتخانه بر آن حاکم است. با این حال نیازهای علمی و پژوهشی حوزه را هم تأمین میکنیم.
عمدهترین و اصلیترین رسالت شما در پژوهشگاه چیست؟
وزارت علوم از طریق شورای تحول سرفصلهایی برای رشتهها اعلام میکند که برخی از این سرفصلها بار اسلامی دارند و مزیت نسبی ما در این قبیل سرفصلها است. شاید برای هر رشته علوم انسانی، 20 واحد از 130 واحد بار اسلامی دارند. مشکل اغلب اساتید الان این است که متن آماده برای تدریس این سرفصلها ندارند. کتابهای کمکدرسی دارند، اما کتابهایی که هدف اصلیشان، سرفصلهای تعیین شده از سوی وزارت علوم باشد، در دسترسشان نیست. در پی این هستیم که کتابهایی را تدوین کنیم تا سرفصلهای تعیین شده را داشته باشند تا اساتید در تدریس سرفصلهای تعیین شده سرگردان نباشند. به همین خاطر اسم این پژوهشگاه را حوزه و دانشگاه گذاشتیم. چون از طرفی بار اسلامی دارد و از طرف دیگر در مباحث علمی و دانشگاهی ورود پیدا میکند. عموم کسانی که در پژوهشگاه مشغول پژوهش هستند، هم تحصیلات حوزوی دارند و هم دانشگاهی. تا بتوانند مطالبی در این زمینه بنویسند.
آیا از ظرفیت علمی دانشگاهی هم استفاده میکنید؟
بله از ظرفیت نیروهای دانشگاهی در این زمینه بسیار و در سطح وسیعی استفاده میکنیم. با نیروهای مختلف قرارداد میبندیم و از ظرفیت علمی آن‌ها استفاده میکنیم.
مهمترین دغدغه شما در دوران ریاست پژوهشگاه چه بوده است؟
امری که بسیار روی آن پافشاری داریم، این است که مراکز علمی و پژوهشی را با آن نیازی که روی زمین مانده هماهنگ و تلفیق کنیم. نباید ذهنی کار کنیم؛ بلکه عینی و واقعی کارهای را پیش ببریم. ذهنی کار کردن باعث می‌شود که عقب بمانیم. اگر همراه با نیاز واقعی کار کنیم، یک گام به جلو میرویم. ذهنی محض کار کردن هم در مراکز آموزشی برایمان مشکلاتی ایجاد میکند و هم هزینههایمان را هدر میدهد و کارآمدی لازم را سلب میکند.
آیا در کار شما موازیکاری هم صورت میگیرد؟
در زیر آسمان قم که چند کیلومتر هم بیشتر نیست، مراکز علمی پژوهشی زیادی داریم و موازیکاری فراوانی صورت میگیرد. کارهای تکراری زیادی انجام می‌شود و هزینههای گزافی صرف میگردد. اصلاً در همین مسئله میتوان رسالۀ دکتری نوشت و به آسیبشناسی این پدیده پرداخت. کارهایی ضروری زیادی روی زمین مانده که کسی سراغ آن‌ها نمیرود و بالعکس کارهای غیرضروری زیادی هست که مراکز مختلف فقط آن‌ها را تکرار میکنند. امروزه به هر کوچه در مرکز شهر که وارد بشوید، تابلوهای مرکز تحقیقاتی و موسسۀ علمی و... می‌بینید! برنامۀ کلانی هم برای این پدیده در دست نداریم. البته شاید بسیاری از این مراکز و مؤسسات از دولت بودجه نمیگیرند؛ اما به هر حال از کمکهای مردمی تأمین میشوند و باید برای این همه تعدد و تکثر مراکز و مؤسسات علمی و تحقیقاتی در قم فکر و طرح اساسی داشته باشیم. البته امروزه بسیاری از این مؤسسات دیگر از دولت بودجه و کمکی دریافت نمیکنند؛ اما به هر حال نفس این قبیل فعالیت‌ها و موازیکاریها باعث از بین رفتن منابع و نیروهای انسانی می‌شود. از طرف دیگر بسیاری از نیازها روی زمین میمانند و به آن‌ها رسیدگی نمیشود.
راهکار شما برای جلوگیری از این قبیل موازیکاریها و تکرار مکررات کارهای پژوهشی چیست؟
ما باید فعالیت خودمان را طبق برنامۀ جامع پیش ببریم. طبق آن برنامه میتوانیم تا حدودی جلوی این موازیکاریها و هدر رفتن نیروها و استعدادها را بگیریم. حوزه میتواند این طرح را دنبال کند و طلبهها را پس از تحصیل دروس خارج تشویق به برگشتن به شهرستان خود کند. طلبهها هم میتوانند در شهرستان خود هم تدریس خودشان را داشته باشند و هم به عنوان روحانی در میان مردم باشند. ممکن است کسی بخواهد در حوزه بماند و فقط کار فقهی انجام بدهد. باید در برنامه جامع هم روی این مسئله کاری صورت بگیرد. همچنین میتوانند مراکز و مؤسسات مختلف علمی پژوهشی را تشویق کنند تا ذیل برنامۀ جامع فعالیت نمایند. این طرح بدون اجبار و رضایت کامل خود مراکز و مؤسسات امکانپذیر است. نیروهای طلبه و خود مؤسسات با هماهنگی میتوانند دریابند که چه کاری در دست تدوین است و از موازیکاری و کارهای تکراری در آن زمینه پرهیز کنند. بعضی از کتب فقهی ما که بسیار ارزشمند هم هستند، هنوز خطی باقی ماندهاند. مؤسسات میتوانند روی همان کتاب کار شایستهای انجام بدهند. تکرار کارها، علاوه بر هدر دادن منابع، نیروهای انسانی را هم بیانگیزه میکند.
شما ببیند روی کتاب جواهر چندین مرکز و مؤسسه از قبیل، دفتر تبلیغات اسلامی، جامعه مدرسین، دائره‌المعارف و... کار کردهاند. هر کدام هم به طرق مختلفی این اثر را چاپ کردند، اما وقتی به هر کدام مراجعه میکنیم، میبینیم که این اثر آن چنان که باید و شاید برای فهم طلبهها آسانتر نشده است.
پژوهشگران باید چه ویژگیهایی داشته باشند تا بتوانند با شما همکاری کنند؟
پژوهشگران باید توان علمی بالایی داشته باشند تا ما بتوانیم آثار آنان را چاپ کنیم. البته در قراردادها سرفصلهایی برای پژوهش آنان تعیین میکنیم. برای حقالزحمات هم تابع قانون مصوب هستیم. هیئتامنای پژوهشگاه در وزارت علوم سقفی را برای پرداخت تعیین میکنند و ما هم تابع مصوبات آن هستیم.
به غیر از انتشارات سمت با کدام مراکز علمی ارتباط و همکاری علمی دارید؟
با مراکز علمی دیگر هم ارتباط و همکاری علمی داریم. برای مثال با بنیاد پژوهشهای آستان قدس همکاری داریم. این نهاد بعضی از پژوهشها ما را چاپ و منتشر میکند. با دانشگاههایی مانند دانشگاه علامه طباطبایی هم ارتباط و همکاری علمی داریم. به هر حال برای برخی از دانشگاه‌ها باید متناسب با سرفصلها آثاری را تدوین کنیم و بخشی از این کار بر عهدۀ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است. برای این منظور از پژوهشگران و اساتید بیرون استفادۀ بسیاری داشتهایم.
در پایان اگر نکتۀ خاصی باقی مانده، آن را به عنوان حُسن ختام گفتوگو بیان بفرمایید.
پس از پیروزی انقلاب، مسئلۀ انقلاب فرهنگی مطرح شد و این انقلاب فرهنگی هم الزامات خودش را داشت. به نظرم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در حد توان خودش توانسته است در این راستا خدماتی را ارائه کند. ما خود را مدیون انقلاب میدانیم و چون بخشی از نیازهای جامعۀ انقلابی ما در تحول علوم انسانی رفع می‌شود، سعی کردیم و میکنیم که آثاری و پژوهشهایی برای این منظور تألیف و تدوین کنیم.
دکتر عبدالله توکلی: مهمترین رسالت ما تولید علم انسانی اسلامی است
قائم مقام و معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ساختار پژوهشگاه و مدیریت‌های تحت پوشش این معاونت را مورد توجه و ارزیابی قرار داد.
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بر اساس چه طرحی تاسیس شد؟
در واقع پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بر اساس ایدة که حضرت امام رضوان‌الله تعالی علیه در خصوص همکاری حوزه و دانشگاه داشتند شکل گرفت و از سال 1361 سیر تطوری خود را به این شکل که امروزه می‌بینید طی کرد. حوزه تمرکز این فعالیت که به‌نوعی فلسفه وجودی پژوهشگاه تلقی می‌شود و در اساسنامة ما مهمترین رسالت این پژوهشگاه به شمار می‌آید، علم انسانی اسلامی است که همان بررسی دیدگاه‌های اسلام در حیطة علوم انسانی و همچنین مبانی اصول و مسائلی که به‌نوعی با وجود رویکردهای مختلف مهمترین رسالت حوزه و دانشگاه را تشکیل می‌دهند و این پژوهشگاه عهده‌دار این وظیفه شده است. این تشکل مانند تشکل‌های دیگر دارای فراز و نشیب‌های زیادی بوده است. در دو سه سال اخیر شاهد همکاری‌های داخلی و خارجی و تعاملات پژوهشی آموزشی بودهایم. همچنین خدمات مشاورة گسترده‌ای را رصدگیری میکنیم.
سعی کردیم بر اساس مصوبه وزارت علوم، همکاریهایی با شورای تحول، سازمان سمت، حوزه‌های علمیه خواهران و برادران و جامعة الزهراء داشته باشیم. تلاش شده است که در چاپ آثار دستگاه‌های همراستا با هم تجمع کنند که علاوه بر کمک به همدیگر، دایرة بعد و تأثیر این آثار توسعه یابد. کما اینکه که این هم افزایی دارای برکاتی همچون جلوگیری از کارهایی موازی و امثالهم است. در واقع تمام این فعالیت‌ها محصول برنامه محوری است که در این پژوهشگاه اتفاق می‌افتد. افزون بر اساس‌نامه ما سند راهبردی مصوب 10 ساله داریم و یک برنامه 5 ساله و همچنین برنامه‌های سالیانه‌ای که کاملاً به صورت یک زنجیره از ابتدا تا انتها مترتب بر هم انجام گرفته و بر اساس آن عمل می‌شود. یعنی اینطور نیست که ما برنامه داشته باشیم و اهمیتی به آن ندهیم.
ساختار پژوهشگاه به چه صورت است؟
در بخش پژوهشی، مدیریت پژوهشی داریم که زیرمجموعة آن بخشهای مختلفی وجود دارد از جمله: همکاری‌های علمی، آمادهسازی، توافقنامهها و نظارت بر پروژههای تحقیقاتی، پشتیبانی و خدمات پژوهشی مانند نمونهخوانی و صفحهآرایی و طراحی جلد و... . مجموع این فعالیت‌ها را شورای تخصصی پژوهش و فناوری رصد میکند. مدیریت آموزش و تحصیلات تکمیلی داریم که در شش رشتة ارشد و دکتری فعال هستند. اخیراً که برای مراکز پژوهشی محدودیتهایی برای تحصیلات تکمیلی قائل شدند، در قالب تفاهم‌نامه با دانشگاههای معتبر کار ادامة برگزاری دورهها را به صورت دورههای مشترک پیگیری کردهایم. اتفاقاً دو هفته پیش فارغالتحصیلان ادوار مختلف در پژوهشگاه جمع شدند تا کانون فارغالتحصیلان را راه بیندازند. در واقع افزون بر دورههای آموزشی در مقطع دکتری و ارشد (در دو رشته) آموزشهای کارگاهی موردی که اعضای هیئت‌علمی هم مورد نیازشان باشند، برگزاری میکنند.
مدیریت کتابخانه و اطلاعات علمی را داریم که در منابع مکتوب و بانکهای اطلاعات علمی و مدارک مورد نیاز دوستان هست را فراهم میکند. کتابخانههای ما از بهترین کتابخانهها کشور از نظر داشتن کتابهای حوزة علوم انسانی اسلامی است. از نظر تعداد هم قابل توجه است. حدوداً دو الی سه اداره زیرمجموعة کتابخانه فعالیت میکنند و عهده‌دار کارهای کتابخانه هستند. بانکداری مورد نیاز محققانمان در داخل فراهم است و در خارج کارهای مشترکی صورت میگیرد و خدماتی از این بابت برای اعضای هیئت‌علمی ارائه می‌شود.
تا اینجا سه مدیریت را برشمردیم که زیرمجموعة معاونت پژوهش و فناوری هستند.
ما یک گروه فناوری اطلاعات هم داریم که کارش پشتیبانی از دستگاهها و شبکههای اطلاعرسانی و نرمافزارهایی مورد استفاده است. مدیریت و گروه مستقل بخشهای مختلفی هستند که در حوزة معاونت فعالیت میکنند.
برای کاربردی کردن پژوهشها چه اقداماتی تاکنون انجام دادهاید؟
در مسئلهمحوری و حل مسائل جامعه به دنبال این بودیم که شرکتهای دانش‌بنیاد را در حوزة علوم انسانی اسلامی تأسیس کنیم. در حوزة علوم اسلامی شرکتهای دانش‌بنیاد داریم؛ اما در حوزة علوم انسانی اسلامی نداریم. خوشبختانه با پیگیریهای صورت گرفته بحمدالله دوتا شرکت توسط پژوهشگاه ثبت شدند: یکی در حوزة آسیبهای اجتماعی است که انشاءالله تا قبل از عید به شرکت دانش‌بنیاد تبدیل بشود. این شرکت با استان هرمزگان همکاری دارد و پروژه سنگینی را در حوزة اعتیاد دنبال میکند؛ شرکت دیگر در حوزة مراقبتهای معنوی از بیماران است. این دو شرکت محصول کاربردی کردن پژوهشهای است که اعضای هیئت‌علمی ما انجام دادهاند. یک مرکز مشاوره هم سال گذشته برای حل مسائل خانوادگی و امور دیگر تأسیس شد. این سه مرکز برای کاربردی کردن پژوهشهای علمی در جامعه فعالیت میکنند.
ارتباط شما با نهادهای دولتی و غیردولتی به چه صورت است؟
با دستگاه‌های مختلفی تفاهم‌نامه داریم و خدمات قابل توجهی برای انجام پروژههای تحقیقاتی آن‌ها ارائه میدهیم؛ از جمله برای مرکز تحقیقات مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، قوة قضاییه، مؤسسة تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی و... . بسیاری از آثار ما به زبانهای دیگر هم ترجمه شدهاند و متقاضی برای ترجمة این آثار وجود دارد. در عرصة بینالملل هم با انجمنهای علمی مرتبط همکاریها و تفاهم‌نامه‌هایی داشتهایم. غیر از حوزة نشریات در سطح بینالملل پژوهشهایی صورت میگیرد. دوستانی که در همایشهای بیرونی شرکت میکنند، مراودات علمی در سطح بینالملل و در سطح منطقه با مراکز مختلف برقرار میکنند. در دو سه سال اخیر وضعیت بهتر شده است. اما با وضعیت اخیر در سیاست خارجه، نمیدانیم که چقدر ظرفیت توسعه را از این لحاظ خواهیم داشت.
با توجه به اینکه نام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است، بفرمایید که در مقام عمل تا چه اندازه با حوزة علمیه و با وزارت علوم ارتباط دارید. کیفیت ارتباط پژوهشگاه با این دو نهاد را تشریح کنید.
شاید نود درصد اعضای هیئت‌علمی ما تحصیلات حوزوی و دانشگاهی دارند و به لحاظ اداری جزو مراکز پژوهشی وابسته به وزارت علوم هستیم. ریاست پژوهشگاه با مشورت شورای عالی حوزه علمیه تعیین و نصب می‌شود. بنابراین ما به لحاظ سازمانی یکی از مجموعههای زیر نظر وزارت علوم هستیم و در دورههای مختلف با وزارت علوم توانستهایم کار کنیم. معمولاً از حمایت برخوردار بودیم و مشکل خاصی از این حیث وجود نداشته است. چون مجموعة ما مربوط به نظام است و تلاش دارد کار علمی انجام بدهد و چندان درگیر مسائل سیاسی روزمره نمیشود. البته نسبت به مسائل مبنایی نظام بیتفاوت نیست. از این حیث نسبتاً با دولتهای مختلف توانسته است کار کند و روابط هم کم و بیش مساعد بوده است. همین الان هم که در خدمت شما هستیم داریم با دولت کار میکنیم و وزارت علوم هم حمایتهای خودش را با ما دارد. در جلسة اخیر هیئتامنا هم حداقل از عملکرد پژوهشی ما در سنوات اخیر تقدیر و تشکر کردند. چون ما داریم بخشی از نیازهای وزارت علوم را که در منابع و سرفصلهای درسی است، تأمین میکنیم. شورای تحول به نوعی ترکیبی است میان شورای انقلاب فرهنگی و وزارت علوم. ما هم حضور فعالی در این خود شورای تحول و در کارگروههای آن داریم. به نظرم رابطه ما نسبتاً مساعد باشد.
تا چه اندازه نسبت به اهدافی که در لابهلای صحبتها به آن‌ها اشاره کردید، این پژوهشگاه را موفق میدانید؟
این سؤال را بهطور نسبی میتوان پاسخ داد و بهصورت مطلق نمیتوان. ما در این مسیر حرکت کردهایم. به گمانم جزو مراکزی هستیم که علوم انسانی اسلامی را تا حدودی شناختهایم و در این مسیر داریم فعالیت میکنیم و داریم پیش میبریم. بنابراین توفیق نسبی حاصل شده است. اما بین آن چیزی که باید اتفاق بیفتد و آن چیزی که اتفاق افتاده، فاصلة زیادی است. به گمان در حد ظرفیت علمی و منابع مالی که تاکنون داشتهایم و تلاشی که کردهایم، موفق بودهایم. البته انتظارات را اگر در سطح بینالملل در نظر بگیریم، فاصلة ما تا حد مطلوب زیاد است. در حد انتظاراتی که از این پژوهشگاه وجود داشت، یعنی همان همکاری حوزه و دانشگاه و تدوین برخی متون درسی برای دانشگاه‌ها و پژوهش در باب مسائل بنیادی کشور و کاربردی کردن این پژوهشها، به خصوص در این سنوات اخیر موفق بودهایم. بنابراین توفیقات خود را نسبی و بر اساس شاخصها میدانیم.
اقبال نهادهای دیگر به همکاری با پژوهشگاه حوزه و دانشگاه چگونه است؟
اخیراً درخواستهای دستگاه‌های اجرایی (دولتی و غیردولتی) به پژوهشگاه زیاد است. برای مثال مجمع تشخیص مصلحت نظام ده پروژه را پیشنهاد کرده است. حداقل سه سالی که من معاون پژوهشی هستم، سال به سال شاخص تقاضاها بیشتر و بهتر می‌شود. در سال 1397 نسبت به قبلتر تعداد تقاضاها از سوی مراکز متعدد دولتی و غیردولتی بیشتر شده است.
تقاضا برای چاپ مشترک و تقاضا برای ترجمه و فروش آثار پژوهشگاه رو به افزایشاند. در این چند سال اخیر انباشت انبار نداشتهایم. از طرفی هم انباشت انبار نداریم و از طرف دیگر تعداد آثارمان بیشتر شده است. این شاخصها نشان میدهد که اقبال به پژوهشگاه حوزة و دانشگاه بهتر است؛ البته تا حد مطلوب فاصله دارد.
راهکار شما برای مقابله با موازی کاری‌های احتمالی در حوزة پژوهش چیست؟
بخشی از مسئلة موازی‌سازی هم در دنیا و هم در اینجا اجتنابناپذیر است. اما چون منابع ما محدود است طبیعتاً باید سعی کنیم که اجتنابناپذیر بودن هم به حداقل ممکن برسد. اتفاق خوبی که در وزارت علوم افتاد، در آن زمانی که آقای دکتر وحید احمدی معاون وزیر بود، شورای علوم انسانی و هنر در وزارت علوم ایجاد شد که برنامه‌های اجرایی وزارت در حوزة علوم انسانی در مراکز مختلف در آن شورا ارائه میشد. پژوهشگاه و مطالعات فرهنگی و دانشگاههای مختلف برنامه‌های خودش را به آن شورا میبرد و سطحی از همکاری و هماهنگی از مبدأ صورت میگرفت. این شورا از آن موقع شروع شد و در حال حاضر هم دارد تبدیل به سامانه می‌شود. به گمانم در این ایام متد اولیة آن زده شده و شاید در هفتة پژوهش امسال راه بیفتد. این سامانه کمک میکند تا پژوهشهای صورت گرفته ثبت بشوند. کار خوبی در سطح ملی اتفاق افتاده و ما هم از آن استثناء نیستیم. در حوزه هم چنین اتفاقی افتاده و شورای هماهنگی مراکز پژوهشی حوزوی با شوراهای دیگر حوزوی ارتباط میگیرند و از کارهای همدیگر باخبر میشوند. ضمن آن ما کم و بیش با برخی از مراکز نشست و برخاستهایی داریم؛ هم با مراکز حوزوی و هم با مراکز دانشگاهی. همین امر سبب می‌شود که از کار همدیگر مطلع بشویم. واقعیت این است که همین مقدار هم هنوز کم است. البته در کشور برخی راهحلهایی ارائه شده اما چندان جواب نداده است.
آثار و محصولات پژوهشگاه را ذکر کنید.
یکی از بخشهای پژوهشگاه علوم انسانی است که دانشجویانی در آن تحصیل میکنند. در واقع پرورش دانشجو داریم و ارتقا و بهروزرسانی سایر داوطلبان و غیردانشجو هم داریم. باقی آثار ما دو دسته میشوند: یک دسته مکتوب هستند و یک دسته آثار خدمات علمی. آثار مکتوب ما در سه دسته طبقه‌بندی میشوند: یک دسته مجلههای علمی است که خودمان منتشر میکنیم. مقالههای علمی که اعضای هیئت‌علمی ما به نشریات مختلف قابل توجه می‌دهند. سال گذشته به ازای هر هیئت‌علمی دو دهم مقاله علمی پژوهشی داشتیم. مقالههای علمی ترویجی و مقالههای علمی تخصصی و همایشیمان هم سرجای خودشان هستند. این تعداد مقاله به لحاظ استاندارد علمی، قابل توجه است. بخش دیگر آثار ما کتاب است. به گمانم تاکنون حدود 450 عنوان کتاب تألیفی انتشار یافته داشتهایم و امیدوارم امسال این رقم به 500 کتاب برسد. از دیگر آثار ما گزارش پژوهش است که شاید به صورت کتاب و مقاله درنیامده باشند. دستة دیگر آثار ما خدمات پژوهشی است.
در پایان اگر نکتة خاصی باقی مانده آن را به عنوان حسن ختام گفتوگو بیان کنید.
چون نام این نشریه مزین به نام مبارک حضرت امام است، به گمانم بهتر باشد با ذکر و یاد ایشان این مصاحبه هم خاتمه پیدا کند. به نظرم مجموعة ما، یعنی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه متبرک به حضرت امام و نظر ایشان باشد. بنده در جلسات مختلف هم گفتهام که امیدوارم این تبرک به عنوان صدقة جاریه ادامه پیدا کند. اگر جرئت میکردم میگفتم که این پژوهشگاه جزو میراث حضرت امام رضوان‌الله تعالی علیه است. امیدواریم که خداوند تبارک‌وتعالی حق ایشان بر ما را ببخشد و هم توان این را به ما بدهد که شناخت صحیحی از امام پیدا کنیم و ایشان را در منظومة افکار و آثار خود به خوبی بشناسیم و به خوبی هم معرفی کنیم. امیدوارم که نشریة شما هم به ترویج اندیشههای حضرت امام کمک کند. بهترین نوع ترویج هم ترویج غیرمستقیم است که در واقع محصول اندیشة حضرت امام معرفی بشود. خداوند انشاءالله به همة دوستانی که در این مسیر گام برمیدارند، توفیق عنایت کند و بر توفیقاتشان بیفزاید. از شما و همکارانتان که این فرصت را در اختیار پژوهشگاه قرار دادهاند، بسیار سپاسگزارم.
دکترمنصور داداشنژاد: پژوهشگاه از مؤسساتِ مولود انقلاب اسلامی است
عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مدیر پژوهشکده علوم اسلامی، از رسالت‌ها و اقدامات و برنامه‌های آینده پژوهشگاه سخن به میان آورد.
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و اختصاصاً پژوهشکدة علوم اسلامی را برای خوانندگان ما معرفی کنید و از اهداف آن بگویید.
پژوهشکدة علوم اسلامی یکی از سه پژوهشکدة پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است. در واقع این پژوهشگاه سه پژوهشکده دارد: علوم رفتاری، علوم اجتماعی و علوم اسلامی. پژوهشکدة علوم اسلامی چهار گروه دارد: گروه حقوق، گروه تاریخ اسلام، گروه قرآن پژوهی، گروه فلسفه و کلام. این پژوهشگاه 51 هیئت‌علمی دارد که 21 نفر آنان هیئت‌علمی پژوهشکدة علوم اسلامی هستند. اعضای هیئت‌علمی پژوهشکده آثار متعددی را مکتوب کردهاند که تاکنون حدوداً 180 اثر منتشر شده است.
طرحهایی وجود دارد که در پژوهشکده دارد منتشر می‌شود.
در پژوهشکدة علوم اسلامی دو هدف کلان داریم: یکی تدوین متون درسی برای دانشگاه است. تلاش میکنیم مرزهای مورد نیاز گروههای آموزشی اعم از حوزه و دانشگاه را پوشش بدهیم و کتابهایی را تدوین کنیم که قابلیت متن درسی و آموزشی را داشته باشند. بعضاً سفارشهایی از وزارت علوم مبنی بر تدوین کتابهای درسی برای گروههای علمی داشتهایم. طیف دیگر پژوهشهای ما بنیادی است که در دربارة فضای علمی که جامعه مطرح است، پژوهشهایی صورت میگیرد. برای مثال زبان قرآن و روش تفسیر و... . برخی از پژوهشهای ما در همین راستای مسائل بنیادیتر است. حدوداً پنجاه درصد از فعالیت‌های ما در زمینة تدوین متون درسی است و پنجاه درصد دیگر هم کارهای بنیادی و اساسی ناظر به نیازهای جامعه و فضای علمی معاصر صورت میگیرد.
آیا هر کسی که بخواهد با این پژوهشگاه همکاری کند، حتماً باید تحصیلات حوزوی و دانشگاهی را باهم داشته باشد؟
علیرغم اینکه نام پژوهشگاه «حوزه و دانشگاه» است، اما در مقام عمل این خطکشی را در سفارشهایمان نداریم. یعنی از هر کسی که در آن موضوع مدنظر ما تخصصی داشته باشد استفاده میکنیم؛ خواه آن فرد حوزوی باشد و خواه دانشگاهی. برخی از متون درسی با همکاری اعضای هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان و دانشگاه تهران در این پژوهشگاه تدوین شدهاند. تقریباً تمام اعضای هیئت‌علمی این پژوهشکده طلبه هستند و در حوزة علمیه تدریس میکنند. پایة کار پژوهشگاه هم خود اعضای هیئت‌علمی هستند. پژوهشگاه ما 21 هیئت‌علمی دارد که اساس کار را پیش میبرند. ما از هر دو نهاد حوزه و دانشگاه استفاده میکنیم. کسانی که در خود پژوهشگاه هستند هم تحصیلات حوزوی دارند و هم دانشگاهی. این گونه نیست که فقط حوزوی صرف باشند و این گونه نیست که فقط دانشگاهی صرف باشند.
تاکنون چه خلأهای علمی را در سطح کشور پر کردهاید؟
متنهای درسی ما برای پر کردن خلأ آموزشی است. قاعدتاً متونی که برای این منظور تدوین میشوند، در دانشگاه‌ها کاربرد دارند و به صورت متن درسی قرار میگیرند و عرصهای را پوشش می‌دهند. در حال حاضر کتاب سیرة تربیتی معصومان را داریم که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. گروه تاریخ، کتاب تاریخ تشیع را دارد که متن درسی است و در دانشگاههای پیامنور تدریس می‌شود. اینها نشان میدهد که کار ما کاربردی است و در برخی زمینهها خلأهایی پیش آمده و این خلأها کاربرد پیدا کرده است. ما با شورای تحول که متکفل تدوین متون است، همکاری میکنیم و گروه تاریخ و گروه قرآن پژوهی ما متنهای مورد نیاز آن‌ها را دارد پوشش میدهد. این کارها ناظر به نیازهای فضای علمی کشور انجام میگیرد. بعضی از کارهای کاربردی را هم انجام دادهایم. فرض کنید اگر راجع به کج روی‌های جامعه مشکلاتی صورت میگیرد، تلاش کردیم که تدوینی در این زمینه داشته باشیم. پژوهشگاه خدمات مشاورهای را راهاندازی کرده و دارد به کسانی که نیاز دارند، کمک میکند. برخی از پژوهشهای ما ناظر به کارهای کاربردی است که برای نیاز جامعه میباشد.
برای حوزه‌های علمیه هم متون درسی و آموزشی تدوین میکنید؟
حوزه خانة ما است و تلاش ما بر این است که متون آموزش را متکفل بشویم و این کار را هم انجام دادهایم. برای مثال تاریخ اسلام 1 و 2 را تدوین کردهایم که در حال حاضر متن درسی است. برای حوزة علمیة خواهران کتاب تاریخ تشیع را تدوین کردهایم. برای جامعهالزهرا برخی از کارهای قرآنی را انجام دادهایم. بنابراین تدوین متون درسی برای محیطهای آموزشی حوزه در اولویت کارهای ما است. تلاش ما بر این است که متنهای درسی مورد نیاز حوزه و مراکز زیرمجموعة حوزه، مانند مؤسسات آموزشی امام رضا و مراکز آموزشی دیگری را تأمین کنیم. تهیة متون درسی برای حوزه از اولویت کارهای ما به شمار می‌آید و این کارها را کردهایم.
روند کلی و سازوکارهای پژوهشی گروههای علمی به چه شکل است؟
هر کدام از گروههای پژوهشکده یک شورای علمی دارند. در واقع یک مدیر گروه است و یک شورای علمی گروه. شورای علمی گروه هم ترکیبی از افراد حوزوی و دانشگاهی هستند. هر گروهی بین هفت تا نه نفر شورای علمی دارد که افراد برجستة آن دانش هستند. طرحهایی که به هر گروهی سفارش داده میشوند، در آنجا مورد بررسی قرار میگیرند. یعنی شورای علمی گروه این طرحها را هم به لحاظ عنوان و هم به لحاظ محتوا بررسی میکند و تقاضاها و راهنماییهایی ر که دارد، اعمال مینماید. مهمترین بخش علمی در هر گروهی شورای علمی است. پس از آن مدیر گروه آن‌ها را پیگیری میکند. در کنار آن کارشناس گروه هم هست که به لحاظ اداری طرحها را پیگیری میکند تا به سامان برسند.
محدودة فعالیت‌های شما منحصر در داخل کشور است یا اینکه برای خارج از کشور پژوهشهایی انجام دادهاید؟
امور بینالملل ما برخی از کارها را ترجمه کرده است. حدود بیست عنوان کتاب ترجمه شده و به خارج از ایران به زبان انگلیسی یا زبانهای دیگر ترجمه شده و در اختیار مراکز علمی دیگر کشورها قرار گرفته است. اکثر نویسندگان ما ایرانی و در داخل کشور هستند؛ با این حال نویسندگان بیرونی هم داریم؛ به ویژه برای آن دسته از تألیفاتی که ترجمه هستند. برای مثال کتابی دربارة مزیدیان که یک دولت شیعی در حله است و آقای عبدالجبار ناجی آن را نوشت. ما هم آن کتاب را به فارسی ترجمه کردیم. در مجموع قراردادهای بیرون از کشور ما کم است و اکثر قراردادهای ما در داخلی ایران صورت میگیرند. یعنی از پژوهشگران ایرانی استفاده می‌شود.
این پژوهشگاه پس از انقلاب اسلامی تأسیس شده و تقریباً چهار دهه است که فعالیت دارد. برای ما بفرمایید که در این سالیان چقدر موفق بوده و چه خلأهایی را توانسته است پُر کند؟
پژوهشگاه از مؤسساتِ مولود انقلاب اسلامی است؛ یعنی مرکز علمی است که پس از انقلاب تأسیس شده به این نیت که بتواند در همین زمینههایی که شما فرمودید اموری را پوشش بدهد. خلأهای آموزشی که وجود دارد. بعضی از کارهای ما دربارة علم دینی است؛ علاوه بر پژوهش، نشستهایی در این زمینه داشتهایم. این مسئله یکی از مباحثی است که امروزه در جوامع علمی مطرح است. به مباحث دیگری را که در فضای فکری انقلاب اسلامی پدید آمده، پرداختهایم؛ مانند زبان قرآن. در این زمینه تألیفاتی صورت گرفته است. کارهایی که انجام دادهایم بنیادی است که نهایتاً بتوانند فضای فکری در جامعه را پوشش بدهد.
دربارة علوم اسلامی مباحثی تحت عنوان روش داریم. مجلاتی در همین زمینه فعالیت دارند که در واقع ناظر به روشهای علوم اسلامی قابل پیگیری است. مدلها و روشهای مختلف علوم اسلامی را بررسی میکند. میتوان گفت که خلأ و ضعفی در نوشتههای پژوهشی علوم اسلامی وجود دارد که روشمندی به نوعی میتوان به آن خلأها کمک کند. کارها باید روشمند صورت بگیرند. توصیههایی ذکر می‌شود که میتوانند کارها را تقویت و قابل پذیرش کنند. این فعالیت‌ها از جمله کارهای ما است که در پژوهشکده ورود پیدا کردیم و به نحوی توانستهایم تقاضاهای موجود در سپهر علمی کشور را پوشش بدهیم. ما به سهم خودمان در پژوهشگاه تلاش داریم که در این عرصهها فعالیت کنیم و امور لازم را پوشش بدهیم. در پژوهشکدة علوم اسلامی 21 نفر هیئت‌علمی و 52 نفر در کل پژوهشگاه هستیم که در عرصهها مربوط به حوزة تخصصیمان فعالیت میکنیم.
از طرحهای پیش رو یا احیاناً در دست اجرا در این پژوهشگاه برای ما بگویید.
طرحهایی در دست اجرا ما حدوداً 150 طرح است: گروه قرآن پژوهی 40 طرح دارد؛ گروه فلسفه و کلام پانزده طرح دارد؛ تاریخ 65 طرح دارد؛ گروه حقوق 30 طرح دارد؛ گرایش کلی ما در این طرحها پوشش دادن به متنهای آموزشی و در ردة دوم پر کردن خلأهای پژوهشی است. این دو گرایش کلی هم معطوف به تشیع و انقلاب اسلامی است. این امور را مدنظر داریم و تلاش میکنیم پژوهشهای ما به نحوی همدیگر را پوشش بدهند و یک سلسله و زنجیرهای را تشکیل بدهد که نهایتاً بتواند موضع کلانی را پاسخگو باشد.
معمولاً اغلب پژوهشها در همان حد تئوری و مقام نظر باقی میمانند و کاربرد عملی در جامعه پیدا نمیکنند. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برای کاربردی کردن و عملی کردن پژوهشهای خود چه اقداماتی انجام داده است؟
ما سعی کردیم این آسیب را برطرف کنیم. در واقع رویکرد ما کاربردی شدن این پژوهشها است. این پژوهشها باید جدای از جامعه نباشند و باید اثرات خودشان را در جامعه بگذارند. اگر در سیرة نبوی مطلبی مینویسم، سیرة نبوی صرف نباشد؛ بلکه باید بتوانیم نتایج آن را در جامعة امروز هم ببینیم. اگر تاریخ تشیع را مینویسیم، بتوانیم آن را در جامعة امروز اثرات مثبت آن را ببینیم. بنابراین کار بنیادی انجام میدهیم، اما به نحوی باید اثرات خودشان را در جامعه فعلی نشان بدهند. در این باره به نظرم باید راهکار جدیتری صورت بگیرد. تلاش ما بر این است که آثار بنیادی و پژوهشی را به نحوی سبکتر و قابل استفاده برای جامعه کنیم. یعنی با زبان و قلمی آثار خود را عرضه کنیم که تودهای مردم هم بتوانند از آن استفاده کنند و برایشان قابل استفاده باشد. آن چیزی که دربارة سیرة دوازده امام داریم با آن چیزی که دربارة تاریخ دولتها نوشتیم، تلاش ما در تدوین بر این بوده که مخاطبان آن آثار هم خاص باشند و هم تودة مردم. آثار ما باید بتوانند نیازهای مردم را به نحوی برطرف کنند و این امور به صورت کاربردی قابل استفاده است. برای مراکز و نهادهایی که در نظام فعالیت میکنند هم قابل استفاده باشد.
شاید هر گروه علمی پنج طرح در اختیار داشته باشد که آن‌ها را سامان میدهد و همین امر نشان میدهد که پژوهشگاه فعال است.
در سطح کشور مؤسسات علمی اسلامی متعددی تأسیس شدهاند که شاید تعداد آن‌ها این نگرانی را به وجود بیاورد که یک نوع موازیکاری و تکرار برخی کارهای انجام شده در کشور صورت بگیرد. راهکار مقابله با این قبیل موازیکاریها در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه چیست؟
در حال حاضر اطلاعات مؤسسات نسبت به همدیگر بیشتر شده است؛ از این رو کارهای تکراری به نظر می‌آید که کمتر شده است. اینطور نیست که برخی کارها یکسره تکرار بشوند. ممکن است برخی از پژوهشها بخشهایی از همدیگر را پوشش بدهند. برای مثال پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به لحاظ پژوهشی همسو با ما هستند. سازمان سمت از نظر آموزشی ممکن است همسو با پژوهشگاه ما باشد. با این حال کارهای ما بهطور مشترک صورت میگیرند. ما با سازمان سمت کارهای مشترک زیادی انجام دادهایم. چون از فعالیت این پژوهشگاهها اطلاع داریم، میدانیم که چه طرح و پروژه‌هایی را در دست دارد و به همین خاطر آن طرحها را در پژوهشگاه خودمان تکرار نمیکنیم. در شورای علمی تلاش ما بر این است که از مراکز مختلف اعضایی حضور داشته باشند. مراکز مختلفی که به نحوی مسائل علوم اسلامی را پوشش می‌دهند. در شورای علمی چون افرادی از مراکز مختلف حضور دارند، قاعدتاً وقتی در شورا طرحی ارائه می‌شود، اظهار میکنند که آیا این طرح تکراری است یا نیست. همین امر موجب می‌شود که کار تکراری صورت نگیرد.
منبع: حریم امام
