اشاره: به همت «انجمن عرفان اسلامی ایران»، اخیراً کتاب مهمی در شرح و بسط مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم ابن‌عربی به چاپ رسیده است که محصول تدریس این کتاب توسط استاد گرانقدر حوزه و دانشگاه، یادگار ارجمند امام راحل(ره)، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی است. بر این کتاب علاوه بر مقدمه کوتاه این بزرگوار، استاد دانشمند جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی شیخ‌الاسلامی نیز مقدمه‌ای نگاشته شده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، متن این دو مقدمه و نیز معرفی کتاب مذکور در پی می آید:
***
«و لقد وصلنا لهم القول لعلهم یتذکرون».۱
بی‌شک تجربه‌های عرفانی، مهمترین و یا یکی از با اهمیت‌ترین دستاوردهای بشر در طول زندگی آدمیان بوده است؛ تجربه‌ای تام که نبوت و ولایت تامّه الهیه است و تجربه‌های ناقص که هرکس به نوعی آن را شهود کرده است. یافته‌های این تجربه اگرچه گفتنی نبوده‌اند، ولی انسانیت انسان را ساخته‌اند؛ پس غلط نیست اگر بگوییم فصل ممیزه آدمی، نه نطق یا اراده، بلکه همین ارتباط یافتن با حوزه‌‌ای فراتر از ماده است.
شهود عارفان البته مطابق با خاستگاه ایشان ترجمه شده است و بعضاً رنگ عشق و محبت، و گاه طعم خوف و عظمت یافته است. گاهی نیز «صبغه‌الله» بر جان ولی‌الله الاعظم نشسته و جوهرة دین و آیین یافته است و جهانی را به خویش معطر کرده است. تاریخ انسان بدون آنچه ادیان برای آدمی به ارمغان آورده‌اند، زشت و بی‌تناسب و آمیخته با خشونت است و این وحی‌های الهی بوده است که جهان انسانی را به تکامل رسانده و بدان رنگ دیگر داده است.
اسلام که به نور پیامبر عظیم‌الشان ما(ص) آراسته است، نمونه کامل این امر است و تشیع که گویی ردای عرفان اسلامی بر قامت آن دوخته است، تکمیل این کمال اولیه بوده است. عرفان اسلامی نتیجه‌ای جز شیعی شدن نداشته و این مقصد، تنها هدف برای مسیر سخت تجربه‌های عرفانی و شهودهای روحانی بوده است. هر کس اندکی در این بحر مواج سیر کند، به تعین می‌یابد که این ردا جز بر اندام اندیشه شیعه و کلام امامیه راست نمی‌آید و از این روست که می‌توان گفت این آب گوارا، حتی اگر از سنگلاخ نیز جریان یافته باشد، جز در دریای عصمت فرزندان پیامبر(ص) آرام نمی‌گیرد. ولایت تامّه انسان کامل، حقیقت محمدیه(ص)، وجود منبسط و… تنها در ظرف کلامی شیعه امکان تطابق با دستگاه فکری اسلامی را داراست و از دیگر سو، عصمت کبری، واسطه فیض، ولایت الهیه، علم تامّه امام و…، جز در نظام فکری عرفان نظری تعریف فلسفی و عقلانی نمی‌یابد. از این روست که عرفان، حتی اگر نه به ظاهر، شیعه است و می‌توان گفت عارفان حتی اگر خود نگفته‌‌اند، بر این آیین بوده‌‌اند.
«مقدمه قیصری» بر شرح «فصوص‌الحکم» ابن‌عربی، کتابی است که در علم عرفان نظری تدریس می‌شود و از بهترین و کامل‌ترین تلاش‌ها در جهت انسجام منطقی و عقلی مباحث عرفانی است. نگارنده از آذرماه سال ۹۱ تا اسفندماه سال ۱۳۹۲ با جمعی از دوستان به این کتاب اشغال داشته است. آنچه پیش روی شماست، تلاش برادرم جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود صادقی در تنظیم آن مباحث است. قلم شیوا و احاطه ستودنی ایشان بر زبان فارسی، ترجمه خوب و ارزشمندی از متن قیصری به دست داده است و توان علمی و حوصله قابل تحسین وی، شرح و بسط مناسبی از آنچه در این حوزه گفته شده، گرد آورده است. در طول مدت نزدیک به چهار سال تلاش ایشان در تنظیم و نگارش این کتاب که «تحریر توحید» نام گرفته است، بارها متن بین ما در
رفت و آمد بود و نکاتی از آن حک و اصلاح شد. ضمن اینکه باید در این میان از «پیشگفتار» محققانه‌ای که بر کتاب نوشته‌‌‌اند، هم یاد کنم که در جای خود نکات خوبی را در بر دارد.
امید آنکه در نظر اهل معرفت به لطف بنشیند و توشه‌ای باشد برای آنکه در محضر خدای تبارک و تعالی نقش بال ملخی را ایفا کند. در پایان به روح مطهر امام بزرگوار درود می‌فرستم که از سرآمدان این عرصه بود.
ولله الحمد اولا و آخرا
سیدحسن خمینی
قم، سوم محرم‌الحرام ۱۴۳۷ ـ ۲۵ مهرماه ۱۳۹۴
پی‌نوشت:
۱٫ «برای ایشان سخن را پیوسته ساختیم؛ باشد که پند گیرند». (سوره قصص، آیه۵۱)
***
سرچشمه زلال معنویت
ماجرای پایان ناپذیر عرفان اسلامی با حضور شخصیتی بزرگ و متعالی همچون محیی‌الدین ابن‌عربی و آثار وجودی و وجود آثاری او چنان توجه همه جانبه جانبکاران مکتب را به خود جلب کرد که عده بسیاری از صاحب‌نظران و عرفان‌شناسان بزرگ به شناخت و شناساندن آثار و افکار وی گرایش یافتند و به شرح و بسط و ترجمه و تعلیق و تحشیه کتب و آثار او پرداخته، از این راه بر سرمایه‌های کلان و ذخر و ذخیره‌های فراوان مشرب عرفان افزوده‌اند.
داوود قیصری از شخصیت‌های بنام و شناخته‌شده‌ای است که با علاقه و احترام زیاد به استاد، به تحقیق و تحلیل آثار محیی‌الدین پرداخت و شرحی بر «فصوص‌الحکم» او نوشت که «شأن کتاب درسی» یافت و به مرجعی در درس و بحث عرفان نظری تبدیل گردید؛ به خصوص که این شارح محقق، برای روشنگری و آشناسازی شاگردان و شیفتگان شیخ اکبر، به نگارش مقدمه‌ای پرداخت که به دلیل در بر داشتن رئوس و امهات مباحث، از آن روز تا کنون با استقبال محققان و مدرسان مواجه گردید، و کتاب ارزنده‌ای که هم اکنون پیش رو دارید، از همین دست است.
مؤلف متضلّع و مدرس متتبّع این کتاب، حفید شریف امام و نور چشم امت، و نماد علم و معرفت، و آیت فکر و فقاهت، عزیز عالیقدر حاج سیدحسن خمینی (دامت برکاته) است که به تدریس و شرح و بسط عالمانه این مقدمه پرداخته‌اند و تقریرات درس ایشان به همت یکی از شاگردان ممتازشان به رشته تحریر درآمده و کتاب حاضر را فراهم آورده است.
در این نوشته کوتاه لازم است به این نکته توجه دهم که انجمن علمی عرفان اسلامی که اکنون وظیفه انتشار کتاب «تحریر توحید» را بر عهده گرفته، بیش از ده سال پیش تأسیس گردید و با اهداف ارزنده و ارجمندی بنیان نهاده شد تا به شناخت و شناساندن عرفان ناب اسلامی و شخصیت‌های برجسته و نامدار آن بپردازد و از اصحاب معرفت و مؤلفان و مربیان این مشرب تجلیل و تکریم کند، و به تحقیق و تتبع در آثار و مأثورات عرفان مبادرت ورزد و سرانجام اهالی عرفان اسلامی را از سرچشمه زلال معنویت، و اسرار و رموز ولایت سیراب، و به گنجینه‌های حکمت و حقیقت آشنا سازد و چراغ روشن راه راهیان این مکتب باشد؛ و البته همه مکتب‌های «عرفان خوانده» دروغین و دوزخی را دفع، رد و طرد کند و محور اصلی کار علمی خود را چاپ و نشر مأثورات عرفان ناب قرآنی و ولایی قرار دهد که «حسن مطلع» این کار درست و وظیفه بسیار مهم و خطیر، تعهد به چاپ و نشر کتاب «تحریر توحید» است.
ریاست و هدایت انجمن نیز بر عهده بانوی دانشمند و بنام، سرکار خانم دکتر فاطمه طباطبایی است که سالهای تحصیل و تحقیق و تدریس خود را در همین راه دنبال کرده و بحمدالله موفق هم بوده است.
این جانب ضمن تشکر خاص در نشر کتاب «تحریر توحید»، توفیقات همگان را از خدای منان آرزومندم و امیدوارم که اهتمام و اولویت انجمن، همچنان انتشار این گونه کتب عرفانی و معنوی باشد تا کام لب‌تشنگان شرب سیر و سلوک را در نظر و عمل سیراب سازد. ان‌شاء الله تعالی.
دکتر علی شیخ‌الاسلامی، استاد دانشگاه تهران
بهمن۱۳۹۴ ـ ربیع‌الثانی۱۴۳۷
معرفی کتاب تحریر توحید
شرح مقدمه داوود بن محمود قیصری بر فصوص‌الحکم ابن عربی
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی
تنظیم، تحقیق و نگارش: سیدمحمود صادقی
انتشارات انجمن علمی عرفان اسلامی ایران
چاپ اول:۱۳۹۴
دو جلد:۵۶هزار تومان
کتاب فصوص‌الحکم مهمترین اثر عارف نامدار سده هفتم هجری، ابن عربی (۵۶۰ـ ۶۳۸ق) و از کتب مشهور تصوف و عرفان نظری است. فُصوص جمع «فَص» به معنای نگین است و فصوص‌الحکم نگین‌های حکمت معنا می‌دهد و حاوی ۲۷ فص و فصل است که هر کدام مشتمل بر حکمت‌هایی است که به یکی از پیامبران نسبت داده شده است.
بر این اثر تا کنون دهها شرح نوشته شده که یکی از آنها شرح قیصری است و «تحریر توحید» شرح مقدمه اوست و در پی آن است که این پرده‌نشین عالم الفاظ را در جامه‌ای نو، در مرئی و منظر دلدادگان حقیقت هستی درآورد. مصنف علامه این مقدمه، با بهره‌گیری از تبحّر خیره‌کننده خود در حکمت، یافته‌های شهودی خود را در گستره‌ای از اندیشه‌های حکمی و فلسفی پیچیده و بر مبانی استدلالی و برهانی استوار ساخته است، و این مسئله البته صعوبت فهم اندیشه‌های شهودی را با دشواری بیشتر مواجه ساخته است. از این رو شرح و تفصیل و گشایش گره‌های موجود در این متن، همواره موضع همت اندیشمندان الهی و اساتید این فن بوده است. اساطین بزرگ معرفت هر یک در دوره‌های خاص، تدریس این کتاب را بر عهده می‌گرفته و با شروح، حواشی و تعینات خود، پرده از چهره آن برمی‌گرفتند و گاه شرحی مبسوط بر آن می‌نگاشتند؛ لیکن گذر زمان هماره زبان تفسیر و تبیین را گویاتر و تجربه‌های علمی، راه را برای برداشتن تعقیدات و موانع موجود در مسیر فهم بهتر مسائل، هموارتر می‌کند. به این بیان «تحریر توحید» کوششی دیگرباره برای شرح و تفسیر مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم است که با ارج نهادن به تلاش گذشتگان و بهره‌گیری از همت بلند آنان، جلوه‌ای تازه از این کتاب را پیش روی پویندگان حقیقت می‌آورد.
آنچه اکنون در صورت «تحریر توحید» جامه کتاب بر تن کرده است، نگارش، تحقیق و تنظیم درسهای یادگار گرانقدر امام عظیم‌الشأن(ره)، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی است که در مدتی حدود چهار سال پدید آمده است؛ به این معنی که ایشان دروس «مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم» را در طی حدود پانزده ماه به پایان رساندند. آنگاه جناب حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی که همراه با تدریس استاد، کار نگارش کتاب را آغاز کرده بود، به ترجمه روان و مفهوم متن اصلی دست یازید و کوشید مطالب مطرح شده در درس را تا حد امکان بی‌کم و کاست، به همراه شرح مزجی متن قیصری و اعاده ضمایر به مراجع، به بازبینی مجدد استاد برساند و به این ترتیب کتاب حاضر را در دسترس علاقه‌مندان قرار دهد.
به اذعان بسیاری از محققان مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم، در زمره بهترین کتابهای عرفان نظری برای آموزش اندیشه عرفانی است؛ اما شروح موجود بر این کتاب و نیز ترجمه‌هایی که از متن آن عرضه شده، به بهره‌گیری از این کتاب ارجمند، یاری چندانی نمی‌رساند. افزون بر آنکه شرح و ترجمه کامل متن، تاکنون در یک کتاب جمع نیامده بود. از این رو حجت‌الاسلام صادقی با راهنمایی استاد کوشید افزون بر شرح روشن و روان استاد، ترجمه‌ای مطلوب و تا حد توان بی‌نقصی از آن ارائه کند.
متن کتاب چنان که مترجم در مقدمه خود آورده، محصول مقایسه و مقابله سه نسخه است: نسخه‌ای به تصحیح محمدحسن‌الساعدی، نسخه مصحح مرحوم آیت‌الله سیدجلال‌الدین آشتیانی و نسخه مصحح آیت‌الله حسن‌زاده آملی که البته نسخه مرحوم آشتیانی نسخه محور بوده است.
«تحریر توحید» افزون بر آنچه گذشت، تعلیقات ارزشمند امام‌خمینی(ره) آقا محمدرضا قمشه‌ای و برخی بزرگان دیگر را نیز در خود جای داده است. این تعلیقات به دو صورت در کتاب درج شده است: بخشی در زمره مباحث کتاب جای گرفته؛ به این معنا که استاد معظم در طی تبیین و توضیح مباحث کتاب، این تعلیقات را مطرح می‌‌کرده و با تکیه بر آن، مباحث خود را عرضه می‌کردند. این بخش از تعلیقات در بخش توضیح، ذیل هر عبارت آمده است. بخش دیگری از این تعلیقات نیز فراخور مباحث مطرح شده در توضیحات استاد، در پاورقی جای گرفته است.
«تحریر توحید» بر سیاق مقدمه محقق قیصری، بر دوازده فصل سامان یافته است، لیکن مترجم محترم پیش از شروع مباحث اصلی و فصول دوازده‌گانه، پیشگفتاری در سه فصل با عناوین «نگاهی گذرا به تحولات تاریخی عرفان نظری»، «تأملی در فصوص‌الحکم و شروح آن» و «عرفان نظری از نگاه محقق قیصری» آورده که برای عموم خوانندگان سودمند و راهگشاست و برای آشنایی با عرفان اسلامی و فصوص‌الحکم و جایگاه آن حائز اهمیت است.
فهرست تفصیلی کتاب به ترتیب زیر است: افزون بر سخن نخست، مقدمه و پیش از آغاز، بخش مهمی از کتاب پیشگفتار مفصل مذکور است که خود حاوی سه فصل است:
فصل یکم: «نگاهی گذرا به تحولات تاریخی عرفان نظری» است که شامل این مطلب می‌شود: ۱ـ مقدمه، ۲ـ بسترهای تاریخی، ۳ـ زمینه‌های شکل‌گیری، ۴ـ دریچه‌های ورود، ۵ـ آغازین سالهای ظهور، ۶ـ زمینه‌های شکل‌گیری عرفان نظری، ۷ـ بهار در بهار عرفان اسلامی، ۸ـ نگاهی کوتاه به احوال و آثار ابن عربی، ۹ـ صدرالدین قونوی (۶۰۷ـ۶۷۳ق)، ۱۰ـ مؤیدالدین جندی (م.۶۹۰ق)، ۱۱ـ سعیدالدین فرغانی(م.۷۰۰ق)، ۱۲ـ عبدالرزاق کاشانی (م.۷۳۵ یا ۷۳۶ق)، ۱۳ـ همرهی تا همدلی فلسفه و عرفان، ۱۴ـ شیخ شرف‌الدین داوود بن محمود قیصری (م.۷۵۱ق)، ۱۵ـ مکتب فکری تشیع و مکتب عرفانی ابن‌عربی، ۱۶ـ ابو حامد محمد ترکه، ۱۷ـ صائن‌الدین علی بن محمد ترکه (م۸۳۰ تا ۸۳۵ق)، ۱۸ـ محمد بن حمزه فناری (۷۵۱ـ۸۳۴ق)، ۱۹ـ عبدالرحمن جامی (۸۱۷ـ۸۹۷ق)، ۲۰ـ قرن دهم و افول آفتاب عرفان، ۲۱ـ طلوع در افق حکمت صدرایی،
۲۲ـ گسترش حکمت صدرایی در افق اندیشه اسلامی، ۲۳ـ تداوم عرفان نظری در حکمت صدرایی، ۲۴ـ اوج‌گیری دوباره و ظهور نوابغ عرفان نظری، ۲۵ـ عصر طلایی عرفان نظری و ۲۶ـ گسترش عرفان نظری در عصر کنونی.
فصل دوم «تأملی در فصوص الحکم و شروح آن» نام دارد که به معرفی برخی از شروح فصوص می‌پردازد و عناوین اصلی آن بدین ترتیب است:۱ـ مقدمه، ۲ـ گستره تعالیم ابن‌عربی، ۳ـ فصوص‌الحکم، تجلی اندیشه ابن عربی، ۴ـ تأملی در فصوص‌الحکم، ۵ـ شارحان و مفسران فصوص‌الحکم، ۶ـ الفکوک؛ گشایش اسرار فصوص، ۷ـ شرح فصوص‌الحکم عفیف‌الدین تلمسانی، ۸ـ شرح فصوص‌الحکم مؤیدالدین جندی، ۹ـ شرح فصوص‌الحکم کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی، ۱۰ـ شرح فصوص‌الحکم شیخ شرف‌الدین داوود بن محمود قیصری، ۱۱ـ سیدحیدر آملی و شرح فصوص‌الحکم ابن عربی، ۱۲ـ شرح فصوص‌الحکم صائن‌الدین علی بن محمد الترکه و ۱۳ـ شروح فصوص‌الحکم از نگاهی دیگر.
فصل سوم ذیل عنوان «عرفان نظری از نگاه محقق قیصری» در هشت بخش تنظیم شده است:۱ـ مقدمه، ۲ـ چیستی عرفان نظری، ۳ـ موضوع علم عرفان نظری، ۴ـ رابطه میان عرفان نظری و عرفان عملی، ۵ـ تفاوت میان عرفان نظری و فلسفه، ۶ـ مبادی عرفان نظری، ۷ـ مسائل عرفان نظری و ۸ـ سخن پایانی؛ شرافت دانش عرفان نظری.
متن اصلی
پس از این بخشها که مجموعاً در حکم مقدمه‌ای بر شرح اثر قیصری است، اصل کتاب آغاز می‌شود و نخست بخش درآمد یا «خطبه» آن میآید و سپس ترجمه روانش که حاوی این مطالب است: آگاهی به معانی فصوص‌الحکم، علت نگارش کتاب، آغاز نگارش کتاب، فصول دوازده‌گانه قیصری برای فهم مباحث فصوص‌الحکم، نامگذاری و اهدای کتاب و ویژگی‌های کتاب. مابقی کتاب نیز به همین ترتیب تدوین شده است که نخست یک بخش از متن به زبان عربی و سپس ترجمه‌اش به فارسی میآید و آنگاه توضیحات استاد بیان می‌شود.
فصل اول «فی الوجود و انّه هو الحق» است که حاوی این مطالب است: مقدمه، تعریف وجود، جوهر و عرض نبودن وجود، اعتباری نبودن وجود، عمومیت وجود، بداهت وجود، احاطه وجود، نفی واسطه میان وجود و عدم، نفی ضد و ممائل از وجود، بازگشت صفات سلبی به وجود، تقسیم‌ناپذیری وجود، شدت و ضعف ناپذیری وجود، خیر محض، آغاز و پایان ندارد، علم وجود به اشیاء، وحدت حقیقیه وجود، وجود نور محض، تعریف ناپذیری وجود، وجود منبسط، واجب‌الوجود، حقیقت ماهیات، فهم اسرار آیات در پرتو فهم معنای وجود، براهین اثبات وجوب وجود، تنبیه للمستبصرین بلسان اهل النظر، تنبیه و هشداری دیگر، تشکیک در وجود، تفریع، حضرات خمس و مراتب کلیه وجود، اشاره الی بعض المراتب الکلیه و اصطلاحات الطائفه فیها، عینیت ذات با صفات، تنبیه آخر.
فصل دوم زیر عنوان «فی اسمائه و صفاته تعالی» حاوی این مطالب است: مقدمه، صفات ایجابی و سلبی، صفات جمال و جلال، تعریف اسم، امّهات سبعه، تصویر صفات در مقام احدیت، امهات اربعه، اسماء ذات، صفات و افعال، اسماء غیب و شهادت، تناکح آسمانی، تقسیم اسماء افعال به حسب احکام، تنبیه، اتحاد ظاهر و مظهر، علم الهی.
فصل سوم «فی الاعیان الثابته و التنبیه علی المظاهر الاسمائیه» نام دارد و افزون بر مقدمه، شامل این مطالب می‌شود: اعیان ثابته، دسته‌بندی اعیان ثابته، اعیان جوهری و اعیان عرضی، تنبیه؛ عدم مجعولیت مطلق اعیان ثابته، تنبیه دیگر؛ اعتبارات دوگانه اعیان، هدایه، للناظرین، تتمیم.
این همه مطالب مجلد اول است و اما مجلد دوم فصول چهارم تا دوازدهم را به این شرح در بر می‌گیرد:
فصل چهارم زیر عنوان «فی الجوهر و العرض علی طریقه اهل‌الله» حاوی این مطالب است: مقدمه، نفس رحمانی، اعراض نزد اهل معرفت، تعریف‌ناپذیری جوهر، جوهر مظهر اسم قیّوم، وجود منبسط به زبان اهل حکمت، تنبیه بلسان اهل النظر، تنبیه دیگر: رابطه جوهر و عرض در عرفان، وجوب و امکان و امتناع در طریقه اهل‌الله، تذنیب فی الوجوب و الامکان و الامتناع، تعیین و تمیز، خاتمه فی التعین.
فصل پنجم «فی بیان العوالم الکلیه و الحضرات الخمسه الالهیه» نام دارد با این مطالب: مقدمه، عوالم خمسه، تنبیه: عوالم کلیه، کتابهای الهی، تنبیه دیگر: نسبت عقل اول به عالم کبیر.
فصل ششم ذیل عنوان «فی ما یتعلق بالعالم المثالی»، پس از مقدمه، به این مقولات می‌پردازد: عالم مثال، علت نامگذاری به عالم مثالی، مثال متصل، تفاوت شهودات، شرایط و اسباب رسیدن به شهود، مشاهده صور مثالی؛ خواب یا بیداری، تنبه: تطابیق عوالم حسی و مثالی، تنبیه دیگر: قوس صعود و قوس نزول.
فصل هفتم «فی مراتب الکشف و انواعها اجمالا» است، با این مطالب: مقدمه، کشف و اقسام آن، انواع کشف صوری، مراتب کشف صوری، منبع درک کشف‌های صوری، مراحل درک مکاشفات صوری، کشف معنوی، تقسیمان دیگر در مسأله کشف، فرق میان وحی و الهام، دسته‌بندی منازل سیر و سلوک.
فصل هشتم «فی انّ العالم هو صوره الحقیقه الانسانیه» نام دارد و پس از مقدمه، به دو موضوع می‌پردازد: حقیقت انسانیه، مراتب ظهور حقیقت انسانی در عالم کبیر.
عنوان فصل نهم «فی بیان خلافه المحمّدیه و انّها قطب‌الاقطاب» است با این مطالب: مقدمه، مربی صور عالم، چگونگی ظهور حقیقت محمدیه، تفاوت مراتب قطب پیش و پس از انقطاع نبوت، تنبیه: مظاهر بهشت و جهنم، قیامت.
فصل دهم «فی بیان الروح الاعظم و مراتبه و اسمائه فی العالم الانسانی» است با مقدمه، روح اعظم و مظاهر آن، نفس امّاره و مطمئنه، و دو تنبیه.
فصل یازدهم ذیل عنوان «فی عوده الروح و مظاهره الیه تعالی عند القیامه الکبری» علاوه بر مقدمه، به ظهور دولت اسم واحد القهار، فناء و تنبیه می‌پردازد.
فصل دوازدهم «فی النبوه و الرساله و الولایه» نام دارد، با این مطالب: مقدمه، مراتب نبوت و رسالت و ولایت، ولایت باطن نبوت، ولایت و اسفار چهارگانه، رسالت و انبیای مرسل، تتمیم.
در پایان جلد دوم، فهرستهای چندگانه آمده است که کار را بر محققان آسان می‌سازد و به صورت تفکیکی، مطالب هر جلد را در موضوعات زیر در دسترس جویندگان می‌گذارد: آیات، روایات، اعلام، اشعار، کتب، اماکن، منابع و مأخذ، کتابها و مقالات.
منبع: روزنامه اطلاعات
