آن چه می‌خوانید، گفتوگویی است با حجت‌الاسلام محمدرضا نوراللهیان، مدیر مرکز فرهنگی خراسان درباره مسند 6 جلدی امام باقر (ع) که حاصل سالها تلاش و تحقیق آیت‌الله شیخ عزیزالله عطاردی است. حجت‌الاسلام نوراللهیان که به گفته خودش ربع قرنی را با مرحوم عطاردی گذرانده در این گفت‌وگو از ویژگی‌ها و آسیب‌شناسی این اثر بزرگ میگوید.
به گزارش جماران، مسند 6 جلدی امام باقر (ع) حاصل سالها تلاش و تحقیق آیت‌الله شیخ عزیزالله عطاردی است که بنا به توصیه‌ای نگاشته شده است؛ توصیه‌ای از سوی آیت‌الله میلانی در ایامی که آیت‌الله عطاردی سخت مشغول تحقیق و تهیه فیش‌هایی درباره تاریخ خراسان بزرگ بود. ولی این توصیه مسیر وی را به سوی مسندنویسی باز میکند. در گفتوگویی که با حجت‌الاسلام محمدرضا نوراللهیان، مدیر مرکز فرهنگی خراسان انجام دادیم، وی با اشاره به این که «مسند امام باقر (ع)» در مجموعه مسانید آیت‌الله عطاردی اثری ممتاز است، به کتابشناسی این اثر از زوایای مختلف پرداخت. حجت‌الاسلام نوراللهیان که به گفته خودش ربع قرنی را با مرحوم عطاردی گذرانده در خلال این گفت‌وگو گفت که آیت‌الله عطاردی هشت هزار و 564 حدیث را از زیدیه، اسماعیلیه، اهل سنت و عمدتا اهل تشیع از امام باقر (ع) در مجموع این 6 جلد آورده است که هزار و 110 حدیث آن از زیدیه و اسماعیلیه و اهل سنت است. در ادامه، این گفت‌وگو را که در آن سوالاتی درباره احادیث این مجموعه و آسیب‌های پیرامون آن نیز مطرح شد، می‌خوانید.
چرا مرحوم عطاردی به رغم سالها پژوهش و تحقیق درباره تاریخ خراسان به‌یکباره به مسندنویسی روی آوردند؟
مرحوم عطاردی محدث مسندنویس نبودند و عمده برنامه‌ای که برای عمرشان تنظیم کرده بودند نوشتن تاریخ خراسان بود که این تمدن شرق جهان را بتوانند معرفی کنند. در این راه 50 سال فیشبرداری‌های سخت و طاقت‌فرسا نیز انجام دادند. ایشان هنگام نوشتن تاریخ خراسان بزرگ، محور خراسان را امام رضا (ع) قرار میدهند و در این مسیر باید افکار امام رضا (ع)، نامه‌ها، احادیث و روایات و ... را نیز معرفی می‌‌کردند که در نتیجه دو جلد «مسند الامام الرضا (ع)» را نوشتند. این مسند به دست آیت‌الله محمدهادی میلانی می‌‌رسد و اولا یک اجازه روایتی را به مرحوم عطاردی میدهند و بعد می‌‌گویند من دوست دارم شما چنین کاری را برای امام باقر (ع) انجام دهید. با این درخواست آیت‌الله میلانی مبدأ میل جدیدی در مرحوم عطاردی به وجود می‌‌آید و مسند 6 جلدی امام باقر (ع) مولود درخواست یک فقیه بزرگ شیعی میشود. مسند امام باقر (ع) نتیجه تحقیق چندساله آیت‌الله عطاردی است که شاید قریب 10 سال ــ از آغاز تا چاپ ــ ازمولف آن وقت برد و توسط محمدرضا عطایی خراسانی در 6 جلد نیز ترجمه شده است.
مسند امام باقر (ع) درمجموعه مسانید 73 جلدی آیت‌الله عطاردی چه ویژگی‌های متمایزی دارد؟
به اعتقاد من مسند امام باقر (ع) درمجموعه مسانید ایشان کار ممتازی است. در جلد اول این مسند مرحوم عطاردی ابتدا به معرفی امام باقر (ع) ــ اعم ازتاریخ ولادت، محل ولادت، پدر، والده، محیط زندگی، فضایل و مناقب و مکارم اخلاق، برخی کرامات و ویژگی‌های شخصیتی تا شهادت ایشان می‌‌پردازند. در جلد اول بعد از مباحث مربوط به زندگینامه امام (ع) بحث امامت امام (ع) عنوان و ادله امامت امام (ع) ارائه شده است. ارائه این بحث در جلد نخست کتاب از این نظر مهم است که به عنوان مثال فرقه زیدیه به رغم این که شیعه هستند، امام باقر (ع) را قبول ندارند و معتقدند امام باید قائم به سیف باشد. آنها به جای امام باقر (ع) برادر ایشان زید را قبول دارند در حالی که زید خود، به امام باقر (ع) ارجاع دادند.
بحثی دیگری که در جلد نخست این کتاب آمده درباره علم امام است که در آن روایات مربوط به دانش گسترده امام باقر (ع) بیان شده است.
مرحوم عطاردی به دانش گسترده علم امام باقر (ع) که ملقب با «باقرالعلوم» هستند و این روایت درباره علم ایشان از پیامبر (ص) خطاب به جابر بن عبدالله انصاری است که فرمودند: ای جابر! تو زنده می‌‌مانی و فرزندی از من را که نام او باقر است و عمقی درعلوم و دانش ایجاد میکند، می‌‌بینی، به طور جامع و مفصل در این کتاب 6 جلدی پرداخته‌اند که شامل همه سخنرانی‌ها و سخنان و مواضع فکری، سیاسی، کلامی، عقیدتی و کلامی امام باقر (ع) میشود و البته همه مستند است.
مرحوم عطاردی درهمین فصل دانش و علم امام (ع) به روایاتی از اهل سنت هم در فضایل ایشان اشاره کرده است.
بله؛ ایشان در این کتاب از چند دانشمند برجسته که اتفاقا همه از اهل سنت هستند، درباره گستره دانش امام باقر (ع) روایت‌هایی را آورده‌اند نظیر «ابن خلکان» که نخستین کسی است که نهج‌البلاغه را زیر سوال می‌‌برد و منکر میشود و با مذهب ما دشمن است؛ اما درباره امام باقر (ع) گفته: او عالم و سیدی بزرگوار بود و دانش را به اعماق سیر کرد. یا «ابن‌حجر» عسقلانی که به رغم تعصب، دانشمند رجالی بزرگی است و درباره علم امام (ع) میگوید: علم و دانش امام باقر (ع) شهره آفاق و زبانزد خاص و عام بود. ازدیگران هم روایاتی اینچنینی درباره علم امام باقر (ع) درکتاب به چشم می‌‌خورد.
مرحوم عطاردی موارد مختلفی ازعلم امام (ع) نظیرتسلط ایشان به زبان‌های مختلف از جمله سریانی و عبری و اشراف امام به صحبت پرندگان را درکتاب ذکر کرده‌اند. یکی دیگر از مواردی که در باب علم امام (ع) درکتاب آمده درباره «محمد بن مسلم ثقفی کوفی» است که گفته شده 30 هزار حدیث از امام باقر (ع) شنیده است.
روایات مربوط به امام باقر (ع) از سوی راویان مختلفی از جمله راویان غیرشیعه نقل شده است. آیا در مسند امام باقر (ع) به این روایات هم اشاره شده است؟
بله؛ در بین شاگردان امام، از اهل سنت، صوفیه، شعرا و شاگردان برجسته‌ای چون ابوبصیر، محمد بن مسلم کوفی، ابوحنیفه، مالک بن انس و شافعی که از فقهای مدینه و عراق هستند، دیده می‌‌شوند که از امام روایت کرده‌اند. در کتب تفسیری نیز روایات امام (ع) وجود دارد مانند تفسیرکشاف زمخشری و برخی دیگر که روایات امام (ع) را در ذیل آیات تفسیری آورده‌اند. امام باقر (ع) یک سلسله مکاتباتی را هم داشته‌اند که نویسندگان این مکاتبات متفاوت هستند و آنها هم درکتاب آمده است. علم و اطلاع امام (ع) برمغیبات از موارد دیگری است که در کتاب به آن پرداخته شده است. ازجمله این که قطب راوندی روایتی را از ابوبصیر نقل میکند که امام صادق (ع) فرمودند: پدرم یک روز نشسته بودند و در فکر فرو رفته بودند و سرشان پایین بود. بعد که سر را بلند کردند، فرمودند: مردم مدینه! مواظب باشید که شبیخونی با لشگری عظیم به مدینه خواهند زد. و خصوصیات آن اتفاق را بیان می‌‌کنند. به‌غیر از بنی‌هاشم که ازمدینه خارج شدند سایر مردم توجهی به فرمایش امام (ع) نکردند. خود امام (ع) هم با خانواده مدینه را ترک کردند که ماجرای نافع بن ازرق پیش آمد.
یکی از فصل‌های جلد نخست کتاب، بررسی مشکلات عصر امام باقر (ع) درحوزه اجتماعی، سیاسی و حتی خویشاوندی است. ریشه مشکلات خویشاوندی دوره امام باقر (ع) بنا بر آن چه مرحوم عطاردی در مسند آورده، از کجا نشات می‌‌گیرد؟
اندکی از سادات بنیحسن خیلی مرموزانه با معصومان ــ که پسرعموهایشان بودند ــ درگیری راه می‌‌انداختند و افشاگری‌هایی ناصواب ودروغ می‌‌کردند و حتی امام باقر (ع) را به محکمه می‌‌کشاندند که مرحوم عطاردی این فصل را نیز در جلد نخست کتاب آورده‌اند و خواندنی هم هست. همعصری با بنی‌امیه وعبدالملک مروان و مشکلاتی که آنها برای امام (ع) پدید آوردند و درگیری‌هایی که در عصر امام باقر (ع) میان بنی‌عباس و بنی‌امیه برای کسب قدرت پیش آمد، از موارد تاریخی دیگری است که درکتاب آمده است. مرحوم عطاردی بعد ازاین مقدمات به بیان مبانی و مواضع فکری، سیاسی عقیدتی و فرهنگی امام (ع) می‌‌پردازند که مباحث احادیث امام (ع) از همان جلد نخست شروع میشود.
سبک نگارش مسند امام باقر (ع) توسط آیت‌الله عطاردی بر چه مبنایی است؟
سبکی که مرحوم عطاردی در همه مسانید دارند سبک مرحوم کلینی و دیگر قدماست؛ یعنی اولین کتاب، کتاب عقل است و هرچه روایت درباره عقل و تفکرات و اندیشه وی داریم در این کتاب آمده است. بعد کتاب علم است که هرچه روایت در باب علم که خود، ادله‌ای برعلم امام است، بیان شده است. در جلد نخست روایاتی درباب توحید و امامت نیز آمده و جلد یک با روایاتی درباره امامت حضرت حجت (عج) به پایان می‌‌رسد.
بخش عمده روایات و آموزه‌های اهل بیت (ع) رویکرد اخلاقی دارند. در مسند امام باقر (ع) به این روایات نیز پرداخته شده است؟
بله؛ در جلد 2 کتاب این مباحث دیده میشود. البته جلد 2 با فضایل اهل بیت (ع) از زبان امام باقر (ع) شروع میشود که فصل مفصلی است و دسته‌بندی‌های خوب و منظمی دارد. بعد ازآن کتاب ایمان و کفر شروع میشود که باب‌هایی در نشانه اسلام و مسلمانی ومباحث مهم اخلاقی در آن گنجانده شده است. اخلاقی‌ترین مباحث امام (ع) در باب رفتار با خانواده، رفتار با اجتماع، تواضع، زهد، وفای به عهد، آداب معاشرت، آداب سلوک، آداب رفتار و ... در این فصل دیده میشود که این فصل اگر به صورت مستقل منتشر شود، اثری متقن و مستدل برای سبک زندگی اسلامی خواهد بود.
درباره روایات تفسیری امام باقر (ع) که در مسند آمده نیز توضیح دهید؟
امام یک سلسله روایات تفسیری دارند. تقریبا یک جلد کتاب به روایاتی که امام (ع) آیات را تفسیر کرده‌اند، اختصاص پیدا کرده است. 95 سوره از 114 سوره قرآن که امام (ع) درمناسبت‌های مختلف درباره آیاتی از آنها صحبت کردند، تقریبا در یک جلد جمع‌آوری شده است. اگر کسی بخواهد روایات تفسیری امام باقر (ع) و دیدگاه‌های تفسیری و قرآنی امام (ع) را ببیند، این کتاب منبعی خوب و سرمایه‌ای بزرگ برای او خواهد بود و اگر ما بخواهیم تفسیر امام باقر (ع) را داشته باشیم می‌‌توانیم به این فصل کتاب مسند مرحوم عطاردی مراجعه کنیم. ما بسیار هم به این کار تفسیری احتیاج داریم و اکثر مواد «تفسیرماثور» از دیدگاه امام باقر (ع) دراین کتاب آمده است ضمن این که بخشی هم درباره فضایل قرائت قرآن، آداب تلاوت، فضایل سور قرآنی و ... که در زمره مباحث علوم قرآنی به شمار می‌رود، دراین بخش کتاب آمده است.
یکی از بخش‌هایی که آیت‌الله عطاردی در این مسند به آن پرداخته‌اند درباره ادعیه منسوب به امام باقر (ع) است. این دعاها شامل چه مواردی است؟
در واقع جلد سوم مسند امام باقر (ع) با کتاب دعا شروع میشود. البته درباره امام باقر (ع) این موضوع وجود دارد که صحیفه سجادیه که بزرگترین سند دعای شیعه است را پدرشان املاء کرده‌اند و ایشان به همراه زید بن علی بن الحسین (برادرشان) آن را نوشته‌اند. درمقدمه صحیفه سجادیه ذکر شده که امام صادق (ع) می‌‌فرمایند: جدم املاء می‌‌کرد، پدرم و عمویم می‌‌نوشتند و من هم نشسته بودم. البته آن نسخه از صحیفه سجادیه که توسط امام باقر (ع) نگاشته شده، دردست شیعه نیست. ازامام باقر (ع) در این کتاب بیش از 100 صفحه دعا در حالات و به مناسبت ایام و لیالی مختلف آمده و تعلیمات دعایی امام باقر (ع) بسیار ارزشمند است . البته طی سالهای اخیرمرحوم آیت‌الله موحدی ابطحی ادعیه همه ائمه (ع) ازجمله امام باقر (ع) را جمع‌آوری کرده‌اند که آن اثر و بخش‌هایی را که آیت‌الله عطاردی در مسند آورده‌اند می‌‌تواند مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
فصل دیگر جلد سوم، کتاب احتجاجات است که اختصاص به مناظرات امام (ع) ــ یعنی همین بحث گفت‌وگوی ادیان و مذاهب که امروز درباره آن صحبت میشود ــ دارد. امام (ع) با خوارج، نصارا، اهل سنت و چهره‌هایی چون طاووس یمانی و حسن بصری که هرکدام نماینده یک طرز تفکر هستند، احتجاجاتی داشتند که بخش‌هایی از آن درکتاب آمده است.
بخش مفصلی از کتاب به بیان روایات مربوط به امام باقر (ع) در احکام اختصاص پیدا کرده است. این فصل کتاب چه قدر می‌‌تواند مورد استفاده فقها و حوزه‌های علمیه قرارگیرد؟
از بخش‌های پایانی جلد سوم و همه جلد چهارم و بخش‌هایی ازجلد پنجم، روایات احکام امام (ع) شروع میشود که خاص فقها و مجتهدان است؛ یعنی خلاصه مباحث جدی علمی در اصول و دروس خارج فقه در سه جلد کتاب آمده است. سبک آن نیز سبک کتب فقهی یعنی 53 جلد کتاب فقهی لمعه شهیدین که از طهارت شروع میشود تا دیات است و مرحوم عطاردی نیز به همان شیوه همه روایات را با سند آورده‌اند و مجموع چند هزار روایت که در کتاب آمده، 1200 سال منشأ فتوا بوده است.
روایات فقهی امام باقر (ع) بسیاراعجاب‌انگیز است. از آنجا که سایر امامان ما مانند سید‌الشهدا (ع)، امام سجاد (ع) یا امام حسن (ع) فرصتی مناسب برای نشر اندیشه‌هایشان نداشتند، امام باقر (ع) به سبب درگیری دو قدرت عصرخود این فرصت را یافتند و از این‌رو اگر بتوانیم مجموعه روایات فقهی امام باقر (ع) را که در سه جلد کتاب آمده، به صورت مستقل در یک جلد منتشرکنیم، بسیار مورد استفاده و کاربرد حوزه‌های علمیه خواهد بود.
درپایان جلد پنجم مباحث معاد شناسی گنجانده شده و بحث کوتاهی هم در باب نوادر آمده است.
فصل پایانی مسند امام باقر (ع) رویکردی متفاوت با سایر مجلدات کتاب دارد و طی آن به نقل روایات زیدیه و اسماعیلیه پرداخته شده است. کمی درباره این جلد مسند توضیح دهید.
جلد آخر کتاب درواقع از ابتکارات مرحوم عطاردی است وسیری را که در پنج جلد پیشین آمده درجلد ششم نیز طی کرده‌اند؛ منتهی از روایات زیدیه واسماعیلیه. مولف در این جلد با جست‌وجو درمنابع زیدیه و اسماعیلیه آنها را نیز ذکر کرده است. در واقع آیت‌الله عطاردی تمام کتاب‌های منبع را جست‌وجو می‌‌کنند و تمام روایات زیدیه و اسماعیلیه درباره امام باقر (ع) را ذکر میکند که بسیار هم زیاد است و طرح این موضوع‌ها می‌‌تواند عامل وحدت ما با این فرقه‌ها شود. کار دیگری که آیت‌الله عطاردی در فصل پایانی کتاب انجام داده‌اند این که ایشان کتب اهل سنت را هم تفحص می‌‌کنند و اکثر روایات اهل سنت درباره امام باقر (ع) را در فصول مختلف آورده‌اند. آیت‌الله عطاردی 8هزار و 564 حدیث را از زیدیه، اسماعیلیه، اهل سنت و عمدتا اهل تشیع از امام باقر (ع) در مجموع این 6 جلد آورده است که هزار و 110 حدیث آن از زیدیه و اسماعیلیه و اهل سنت است.
مسند امام باقر (ع) به لحاظ اعتبار سند احادیث و روایات چه قدر قابل اطمینان است؟
مرحوم عطاردی چون خود عالم رجالی بودند و اطلاعات رجالی و حافظه بسیار قوی داشتند دغدغه‌شان این بود که روایات دارای سند را ذکر کنند. ضمن این که ایشان درپایان این دایرةالمعارف امام باقر (ع)، درباره شاگردان یا صحابی موجود در آخرین سلسله حدیث تحقیق کردند. مثلا درباره محمد بن مسلم کوفی که گفته شد 30 هزار حدیث از امام باقر (ع) روایت کرده است، تحقیق کرده‌اند ودر کتاب آورده‌اند و هر جا در این 6 جلد از او روایتی بوده، سند آن را ارائه داده‌اند. ایشان به 654 شخصیت محدث در فصل تحقیق و بررسی سندی پرداخته‌اند که در بین آنها چهره‌هایی شناخته‌شده و موثق مانند محمد بن مسلم کوفی، ابوبصیر، جابر، زراره و البته نام‌هایی ناشناخته و معمولی بودند. حتی یکی از کسانی که از امام باقر (ع) روایت دارد خود امام صادق (ع) هستند که سالها در محضر پدر بودند.
نقل حدیث از کسانی که به قول شما شخصیت‌هایی معمولی و ناشناخته بودند، به صحت انتساب حدیث به معصوم (ع) لطمه نمی‌زند؟
به هر حال روایت آنها باید آورده می‌‌شد. البته ممکن است آنها آدم‌های قابل اعتمادی نباشند ولی سخنشان در نقل خبر درست بوده باشد و آن خبر از سوی دیگران هم گفته شده باشد و با نقل سخنان این افراد هم تواتر خبری پیش آید.
احتمال مردود بودن برخی روایاتی که در کتاب آورده شده است، وجود دارد؟
البته مولف خود سخن‌شناس بوده و از کتاب‌های مرجع و محققانه استفاده کرده است. ایشان اگر روایتی را مردود تشخیص می‌دادند، حذف می‌‌کردند و روایات درست‌تر را می‌‌آوردند ولی باز هم ممکن است در آنها روایات خطا پیدا شود. مطابق بحث رجالی، ایشان آخرین نفر یک سلسله سند حدیث را آورده‌اند یعنی فقط راوی اول را ذکر کرده‌اند. البته ممکن است در یک روایت پنج تا شش نفر دیگر این روایت را از قول یکدیگر تا برسد به او نقل کرده باشند. ممکن است این زنجیره تا به زمان ما برسد، چند برابر هم شده باشد. اما چون ما عمدتا از کتب قدما ــ مانند شیخ طوسی، شیخ کلینی و شیخ صدوق ــ استفاده می‌‌کنیم، این راویان 5ـ6 نفر و گاهی کمتر هستند که ممکن است در میان آن روات، آدم‌های ناسالمی هم بوده باشند. به هر حال باید نقاط ضعف و قوت حدیث پیگیری شود. دربین روات امام (ع) حتی زیدیه، اهل سنت و اسماعیلیه هستند و تبحری می‌‌خواهد تا انسان سره را از ناسره تشخیص دهد و روایات صحیحتر را به دست بیاورد.
اما ممکن است به برخی منابع معتبر شیعی هم به لحاظ صحت منابع اسناد و منابع حدیثی اشکالاتی وارد باشد؟
بله؛ دربحارالانوار علامه مجلسی که بی از پنج قرن متاخر از کلینی شیخ صدوق و شیخ طوسی بوده و در دوره او دانش حدیث بسیار تکامل و ترقی داشته، باز روایات ضعیف داریم. البته کسانی هستند که «الصحیح من الکافی» نوشته‌اند و بعضا برخی مانند محمدباقر بهبودی روایاتی را که تشخیص داده‌اند صحیح نیست، ازاصول کافی خارج کرده‌اند ولی ما آن کار را توصیه نمی‌کنیم چرا که ما باید برای محقق مواد علمی را فراهم کنیم. ضابطه‌ها هم مشخص است و او باید با قواعد خودش روایت را تشخیص دهد زیرا ممکن است روایتی را من ضعیف تشخیص دهم و فقیه دیگری آن را درست و قوی بداند.
درباره ترجمه این اثر هم توضیح دهید.
مترجم از شاگردان مرحوم ادیب نیشابوری و از دوستان مرحوم عطاردی است. نظر ما این بود که ترجمه در دو جلد منتشر شود ولی به هر حال ترجمه قدری برای کسانی که می‌‌خواهند همه روایات را ببینند و معنی ادعیه را بفهمند، گسترده‌تر و جامع‌تر شد. ترجمه، ترجمه‌ای متقن است البته نه به این معنی که بدون اشکال باشد کما این که در خود کتاب هم اشکالاتی وجود دارد که باید در چاپ‌های بعد رفع شود.
البته مولف خود در کتاب آورده که اینها مواردی بوده است که من به آنها رسیده‌ام و ممکن است صدها حدیث از امام باقر (ع) باشد که دیگران به آن برسند و ازآنها خواهش می‌‌کنم که به من متذکر شوند که در چاپ‌های بعدی بیاورم. ما هم از اصحاب قلم، کتاب و محققان خواهش می‌‌کنیم اگر در ترجمه یا متن اصلی مسند امام باقر (ع) به اشکالی برخوردند یا طرحی برای بهتر شدن آن داشتند به مرکز فرهنگی خراسان اطلاع دهند. در همین جا بگویم که در نشر مسند امام باقر (ع) سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز به ما کمک کردند.
فصل‌های برجسته این کتاب به اعتقاد شما کدام‌اند؟
فصول برجسته کتاب به تناسب مخاطب متفاوت است. برای فقها، سه جلدی که روایات فقهی درآن آمده است؛ برای مفسران یک جلدی که مباحث تفسیر قرآن در آن است؛ برای مورخان جلد اول و برای رجالیون جلد آخر قابل استفاده است ولی یکی از نکات شاخص کتاب مربوط به فصلی است که مولف روایات امام باقر (ع) را از منابعی غیر از منابع شیعی و کتب اربعه می‌‌آورند. یکی از اقدامات برجسته مرحوم عطاردی در این کتاب آن است که به بحارالانوار و کتاب‌های 500 سال پیش ارجاع نمی‌دهند و به مصادر بحارالانوار ارجاع میدهند. به نظر من بخش تفسیری امام باقر (ع) از قرآن و فصل معرفی ابعاد وجودی امام (ع) از فصول زرین و برجسته کتاب است.
منبع: شفقنا
