محمد رجائی نژاد
در سال‌های اخیر، به ویژه پس از اجرای هدفمندی یارانه‌ها و آزادسازی نسبی قیمت حامل‌های انرژی، در نتیجه بالا رفتن قیمت آب و برق و... عامه مردم، که همیشه سختی و زحمات و مشکلات انقلاب و جامعه بر دوش آنها بوده و هست و خواهد بود، از روی خلوص و صفا و صداقت‌شان، گاه به مزاح و گاه به جدّ، می‌گویند: «شکر خدا، قولی که امام خمینی اول انقلاب داده بود، عملی شد و آب و برق‌مان مجانی شد!» یا اینکه بعضی افراد بی غرض و گاه با غرض، می‌گویند: «مجانی شدن آب و برق را امام خمینی در سخنرانی 12 بهمن بهشت زهرا گفته، ولی حالا حذف و تحریف کرده‌اند!» گاه بوق‌های تبلیغاتی دشمنان و مخالفان خارج نشین هم بر این دروغ دمیده و به آن شاخ و برگ داده و آب را گل آلود کرده و در صدد گرفتن ماهی هستند.
همچنین قشر جوان و دانشجوی جامعه که اوایل انقلاب و دوران امام را درک نکرده و ندیده‌اند، با مشاهده این وضعیت، با ابهامات و پرسش‌هایی مواجه می‌شوند که اگر پاسخ درست و صادقانه‌ای دریافت نکنند، به نتایج نامطلوب رسیده و در برداشت از بیانات امام به بی‌راهه خواهند رفت. پس لازم است دلسوزان امام و انقلاب، در حد توان در رفع و اصلاح این ابهامات و اشکالات بکوشند و رفع ابهام نمایند.
در همین راستا، به یک مورد از این مسائل مطرح شده در جامعه؛ یعنی قول مجانی شدن آب و برق از زبان حضرت امام در سال 57، اشاره کرده و مورد بررسی قرار می‌دهیم. امیدوارم این فتح باب و رویّه‌ای شود در راستای ابهام زدایی و شفاف سازی نسبت به بعضی وقایع و حوادث، بیانات و وعده‌های سران، رهبران و مسئولان دهه‌ی اول انقلاب و سیره ی نظری و عملی حضرت امام.
درباره دستور حضرت امام نسبت به مجانی شدن آب و برق با بررسی تمام آثار، بویژه سخنرانی‌های سال 57، نشان می‌دهد ایشان در طول حیات پربرکت‌شان فقط سه بار به مسئله‌ی رایگان شدن بهای آب و برق اشاره کرده‌اند. البته مدعیان معتقدند در سخنرانی 12 بهمن 57 بهشت زهرا به این موضوع پرداخته اند، ولی این‌گونه نبوده و قصد ما نیز در این نوشته روشن کردن همین موضوع است.
زمینه‌ها و علت‌ها
الف ـ مسئله رایگان شدن بهاء آب و برق یا مخابرات، حتی رفع مشکل مسکن قشر مستضعف و طبقه کم درآمد جامعه در روزهای اوج انقلاب و چند هفته بعد از پیروزی انقلاب، ریشه در گذشته و پیش از انقلاب داشت. می‌توان گفت این مشکل مثل زخم و دردی بود که با بروز انقلاب سر باز کرد و آشکار شد و سران و رهبران انقلاب و مسئولان دولت موقت، به نوعی می‌خواستند با طرح‌های انقلابی و ضرب الاجلی این مشکل قشر فقیر و نیازمند جامعه را ولو موقت حل نمایند.
با مطالعه و بررسی مطبوعات سال 57 که بخاطر فضای باز سیاسی تا حدودی به مشکلات کشور اشاره کرده و نقادی می‌کردند، می‌بینیم که بحران آب و کمبود و گرانی آن در بعضی شهرهای مهم مثل قم، حتی خود تهران تیتر خبرهای روزنامه‌های اصلی و کثیرالانتشار کشور بود. برای نمونه در رابطه با مشکل آب رجوع شود به روزنامه اطلاعات 18 شهریور 57. یا در رابطه با بحران و مشکل مسکن به گزارش‌های همین روزنامه؛ دوشنبه 20 شهریور 57 و دوشنبه 10 مهر 57 توجه شود.
ب ـ پیش از پیروزی انقلاب در کنار وجود کمبود و مشکل کمی و کیفی آب و برق و معضل مسکن در بیشتر شهرهای مهم کشور حتی پایتخت، مردم هم از نیمه دوم سال 57 در راستای مبارزه منفی با رژیم شاه از پرداخت بهای آب و برق و تلفن خوداری می‌کردند. (رجوع شود به روزنامه‌های کثیرالانتشار کیهان و اطلاعات دی و بهمن 57) البته کم تجربگی و اظهار نظرهای احساسی بعضی رهبران و سران و مسئولان انقلاب و احزاب و گروه‌های سیاسی در آن زمان مبنی عدم پرداخت و تشویق مردم بر این کار و گاه امیدوار کردن آنها بر مجانی شدن وجه آب و برق نیز مزید بر علت شده و موجب تشدید این انتظارات می‌شد.
ج ـ چند روزی از پیروزی انقلاب نگذشته بود که شایعه بخشودگی بهای آب و برق، بدهی مردم به بانکها و اقساط بانکها و... همه جا پخش شده و انتظارات بالا رفت. لذا آقای عباس امیرانتظام معاون نخست وزیر دولت موقت (مهندس بازرگان) مجبور شد طی مصاحبه‌ای (روزنامه اطلاعات، چهارشنبه 57/12/2) اعلام کند: حالا که انقلاب به ثمر رسیده دولت تقاضا دارد مردم کلیه بدهی‌های خود را در این موارد بپردازند. همین موقع خبرنگار روزنامه اطلاعات پیشنهاد می کند، به خاطر اینکه پرداخت یکجا باعث فشار بر مردم است، پرداخت‌ها قسطی شود! ایشان در پاسخ این امر را منوط به تصویب هیئت دولت می‌کنند.
این در حالی است که به دلیل بیکاری و عدم دریافت مزد و حقوق چندین ماهه اکثریت قشر متوسط کارمند (دستور بختیار به وزارتخانه‌ها و ادارات که حقوق کارمندان و کارگران انقلابی پرداخت نشود) و کارگر و مستضعف فشار مضاعفی بر این اقشار وارد می‌شد. بالطبع سران و مسئولان انقلاب نیز متوجه این وضعیت و مشکل مردم بودند.
د ـ دوشنبه 7 اسفند 57، تیتر بعضی روزنامه‌ها می‌شود؛ «مشکل پرداخت یا عدم پرداخت و یا بخشودگی بهاء آب و برق و... (روزنامه اطلاعات)
سه شنبه 8 اسفند 57، روزنامه کیهان در گزارشی از فشار شدید مالی بر مردم خبر می‌دهد: پرداخت یک‌جای بهای آب و برق و تلفن به همراه دیگر مشکلات فشار مالی زیادی بر مردم خواهد گذاشت. همچنین از قول سخنگوی دولت موقت، آقای امیرانتظام اعلام می‌کند. آب و برق مجانی می‌شود. البته با قید «برای کم درآمدها.»
این فضای خبری به همراه فضای احساسی جامعه و شور انقلابی و عدم تجربه اجرایی و... بستری ایجاد کرد که بهای آب و برق و... اجباراً به یکی از دغدغه‌های سران و رهبران و مسئولان انقلاب تبدیل شده و مجبور به واکنش شوند.
راه‌حل‌ها و واکنش‌های رهبران و مسئولان انقلاب
دولت موقت
روزنامه اطلاعات 9 اسفند 57 در خبری گزارش می‌دهد؛ مهندس هاشم صباغیان معاون نخست وزیر در امر انتقال قدرت اعلام کرد: ما وزارتخانه‌ای ایجاد کردیم به نام وزارت «طرح‌های انقلابی» که دکتر یدالله سحابی اداره آن را به عهده دارد. وی در مورد طرح معاونت هزینه آب و برق گفت: ما برای کمک به مستمندان و خانواده‌های کم درآمد طرحی تصویب کرده‌ایم که به موجب آن از شهریور گذشته به بعد و همچنین در آینده مصرف برق تا 100 کیلووات در ماه مجانی و... در مورد آب هم تا 10 متر مکعب مجانی و...
اظهارات حضرت امام در باره رایگان شدن آب و برق
حاصل جستجوی دقیق و کلمه به کلمه آثار حضرت امام، به ویژه در 22 جلد صحیفه امام، صحیفه نور (چاپ قدیم و جدید) و منابع صوتی و تصویری موجود پیرامون موضوع «مجانی شدن آب و برق و...» فقط به سه مورد بر می‌خوریم. حضرت امام تنها سه بار به این موضوع اشاره کرده‌اند.
1 ـ در پیام 14 ماده‌ای نهم اسفند سال 57، قبل از ترک تهران به مقصد قم. با توجه به وضعیت حاکم بر کشور و بالا رفتن انتظارات مردم و قول و قرارهای بعضی سران و رهبران انقلاب، خطاب به ملت ایران، می‌فرمایند: «من به دولت راجع به مجانى کردن آب و برق و بعضى چیزهاى دیگر فعلاً براى طبقات کم بضاعتی که در اثر تبعیضات خانمان برانداز رژیم شاهنشاهى دچار محرومیت شده‌اند و با برپایى حکومت اسلامى به امید خدا این محرومیت‌ها برطرف خواهد شد. سفارش اکید نمودم که عمل خواهد شد.» (صحیفه امام، ج6، ص262)
2 ـ با فاصله یک روزه از پیام قبلی، در بدو ورود به قم (10 اسفند 57) در سخنرانی مدرسه فیضیه فرمودند: «ما علاوه بر اینکه زندگى مادى شما را مى‌خواهیم مرفه بشود، زندگى معنوى شما را هم مى‌خواهیم مرفه باشد. شما به معنویات احتیاج دارید. معنویات ما را بردند این‌ها. دلخوش نباشید که مسکن فقط مى‌سازیم، آب و برق را مجانى مى‌کنیم براى طبقه مستمند، اتوبوس را مجانى مى‌کنیم براى طبقه مستمند، دلخوش به این مقدار نباشید. معنویات شما را، روحیات شما را عظمت مى‌دهیم؛ شما را به مقام انسانیت مى‌رسانیم.» (صحیفه امام، ج6، ص 273)
3 ـ مجدداً روز بعد (روز جمعه 11 اسفند 57) در کتابخانه مدرسه فیضیه (خطاب به خبرنگار روزنامه اطلاعات) می فرمایند: «هر چه زودتر باید مشکل مسکن براى بى خانمان‌ها و فقراى ایران حل گردد؛ و براى هر خانواده، مسکن مورد نیازشان تأمین شود، آب و برق براى فقرا و بى بضاعت‌ها باید مجانى گردد. به نظر من بیشتر انقلابیون واقعى؛ یعنى آنها که نیروى عظیم و کوبنده این انقلاب بودند، مردم غیر مرفه بودند؛ کسانى که بیشترین کشته ها را دادند و با نیروى ایمان واقعى و اعتقاد راسخ؛ باعث پیروزى انقلاب شدند همان کسانى بودند که به هیچ وجه اشرافى و مرفه نبودند و از طبقه پابرهنه بودند.» (صحیفه امام، ج6، ص 297)
چند نکته‌ی مهم:
الف ـ همان‌طور که اشاره شد، اگر کل مجموعه آثار امام را جستجو کنیم، به غیر این سه مورد، هیچ اشاره‌ای دیگری به مسئله رایگان بودن قیمت آب و برق نشده است. از طرفی در هر سه بار هم با قیدهایی همراه بوده؛ قشر مستمند و فقیر و بی بضاعت.
ب ـ در بیشتر بیانات حضرت امام، بویژه در این سه مورد، محوریت با طبقه فقیر و کم درآمد جامعه است و تأکید بر توجه به قشر مستضعف شده است، نه مجانی کردن آب و برق در کل کشور.
ج ـ هر سه بار هم فقط در یک مقطع زمانی کوتاه، یعنی سه روز پشت سرهم (9 تا 11 اسفند57)؛ ضمن یک پیام، یک سخنرانی و در پاسخ کوتاه و مختصر به یک خبرنگار. و بعدها نظراً یا عملاً پیگیر این قضیه نشده‌اند. در حالی که رویّه‌ی حضرت امام این بوده است که در مسائل مهم و حیاتی پیگیر شده و اصرار می کردند تا به نتیجه برسد، مثل تشکیل خیلی از نهادها و ارگان های انقلابی که تا الآن هم فعّال هستند.
د ـ این بیانات زمانی است که بیش از دو هفته از پیروزی انقلاب نگذشته و هنوز اسماً و رسماً و عملاً حاکمیت و قدرت دست انقلابیون نیست. فضا کاملاً احساسی و شور انقلابی بر همه جا و همه کس حاکم است.
ه ـ از نظر بعضی صاحب‌نظران، یکی از دلایل انقلاب، مشکلات اقتصادی و وجود فشار و سختی بر قشر مستضعف و کم درآمد جامعه بود. از طرفی اهم مشکلات این قشر نیز؛ مسکن و تأمین ضروریات اولیه زندگی شهری بوده و هست. خود این موضوع موجب مشغولیت ذهنی و دغدغه‌ی امام و دیگر سران انقلاب شده بود. لذا هر کدام در حد وسع به دنبال راه حل‌هایی بودند تا این معضل و فشار را از دوش این قشر بر طرف نمایند. با این حال با بررسی منابع و آثار دوران انقلاب هیچ شعاری مبنی بر درخواست آب و برق و مسکن مجانی دیده نمی شود. اگر هم گاه از طرف عده خاصی مطرح شده بیشتر احزاب غیر مذهبی بوده نه توده مردم مسلمان جامعه.
و ـ اوج خواسته‌ها و آرمان‌های دست یافتنی و نیافتنی مردم انقلابی و رهبران و سران انقلاب نیز معمولاً در بدو هر انقلابی با شور و هیجان خاصی مطرح می‌شود. به نوعی نقطه اوج آرمان‌گرایی در بدو پیروزی انقلاب هاست. آن هم از روی صداقت و خلوص نیت. وعده‌هایی داده می‌شود که معلوم نیست با توجه به وضعیت آینده عملی شود یا نه! لذا همین روحیه و وضعیت در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی ایران هم بود. فشارهای زیادی هم از طرف بعضی سران و یاران انقلاب بر امام و دولت موقت بود که هرچه زودتر مشکل مسکن و معیشت مردم باید حل شود. تا جایی که بعضی از بزرگان، مثل آیت‌الله خسروشاهی در‌صدد برآمدند تا با مصادره خانه‌های خالی به جای مانده از فراریان رژیم را به افراد مستضعف بدون مسکن واگذار نمایند که خود این باعث مهاجرت عده‌ای از محرومین به تهران هم شد.
نتیجه:
با در نظر گرفتن نکات بالا می‌توان نتیجه گرفت:
1ـ حضرت امام در سخنرانی 12 بهمن 57، اشاره به مجانی شدن آب و برق نکرده‌اند، لذا حذف و تحریفی هم صورت نگرفته است.
2 ـ مراجعه به اسناد انقلاب و آرشیو مطبوعات آن روز، نشان می‌دهد، اشخاص دیگری غیر از حضرت امام این وعده را به مردم داده‌اند!
3 ـ روند اقدامات دولت و دیگر مسئولان وقت کشور نشان می‌دهد که اگر پس از پیروزی انقلاب وضعیت طبیعی و عادی پیش می‌رفت؛ تحرکات همه جانبه گروهک‌های داخلی و خارجی، تحریم اقتصادی و جنگ تحمیلی 8 ساله و... پیش نمی‌آمد! ممکن بود، علاوه بر آب و برق که برای عده‌ای از خانواده‌های کم مصرف مجانی بود، بلیط اتوبوس و خیلی از چیزهای دیگر هم برای قشر محروم جامعه مجانی می‌شد.
4 ـ مجانی شدن آب و برق برای محرومین را، حضرت امام، زمانی مطرح می‌کنند که جمعیت کشور هم حدود 35 میلیون. آب بهداشتی و برق هم فقط در شهرهاست نه در روستاها. از لوازم و وسایل پر مصرف و تجملاتی هم خبری نیست و مصرف در حد ضروریات است. صرفه جویی و مصرف در حد ضرورت در فتاوای امام کاملاً مشهود است. چنانچه در پاسخ به استفتایی در این باره می فرمایند: «زیاده روى به نحو غیر متعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد موجب ضمان است.» (استفتائات، ج2، ص622)
5 ـ در سال‌های اول بعد از پیروزی انقلاب، آب و برق تا سطح معینی برای خانواده های کم مصرف و کم درآمد واقعاً مجانی بود. هم سن و سال‌های ما خود به خاطر دارند که مصرف آب و برق تا حدِّ معینی رایگان بود.
6 ـ هدف از مجانی شدن آب و برق رسیدگی به مستضعفین و افراد کم درآمد بود. در همین راستا اقدامات زیادی در شهرها، بویژه روستاها انجام گرفته است؛ از مدرسه سازی، خانه بهداشت، حمام و جاده گرفته تا برق و آب بهداشتی و... پس فقط نیمه‌ی خالی را نباید دید، نیمه‌ی پر لیوان هم دیده شود.
7 ـ حضرت امام و دیگر سران انقلاب تا پیش از انقلاب، حاکمیت نداشتند، رأس کار و دولت نبوده و سابقه اجرائیات هم نداشتند، لذا بعضی حرف‌ها و شعارها را بدون اطلاع دقیق از مسائل اجرائی بیان داشته و می‌گفتند، اما با ورود به کار و اجرای وعده ها، مشکلات بروز کرد و عمل به آنها مشکل شد. به ویژه وضعیت جنگی و تحریم و... فشار مضاعف را ببار آورد.
یکی از نمایندگان با سابقه در مجلس و دارای سابقه مبارزاتی نسبت به همین مسئله گفته است: «حضرت امام خمینی(س) پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعلام کردند آب و برق برای مردم رایگان است، اما پس از آن کارشناسان اعلام کردند که اجرای این موضوع تنها برای افراد کف جامعه امکان‌پذیر است.»
سیره رهبری و حکومت داری حضرت امام نیز به گونه‌ای بود که اولاً در امور اجرائی مشورت کرده و به نظر متخصصان امر اهمیت داده و توجه می‌کردند. ثانیاً در صورتی که پس از اعلان نظر و رأیی احساس می‌کردند شدنی نیست یا متخصصان و سران قوا با استدلال نظر دیگری می‌دادند، استبداد رأی نداشته و اصرار بر رأی و نظر خود نمی‌کردند. در همین رابطه حضرت امام می‌فرماید:
«ما این طور نیست که هر جا یک کلمه‌اى گفتیم و دیدیم مصالح اسلام، حالا ما آمدیم دیدیم این جور نیست، اشتباه کرده بودیم، بگوییم ما سر اشتباه خودمان باقى هستیم. ما هر روزى فهمیدیم که این کلمه‌اى که امروز گفتیم اشتباه بوده و ما قاعده‌اش این است که یک جور دیگر عمل بکنیم، اعلام مى کنیم که آقا این را ما اشتباه کردیم، باید این جورى بکنیم. ما دنبال مصالح اسلام هستیم، نه دنبال پیشرفت حرف خودمان.» (صحیفه امام، ج16، ص350)
یا اینکه چند ماه بعداز پیروزی انقلاب طی مصاحبه‌ای با مجله تایم لندن در پاسخ به این پرسش که: آیا هر‌گز در مورد چیزى اشتباه کردهاید؟ پاسخ می‌دهند: «بغیر از رسول اکرم و ائمه طاهرین همه اشتباه مى‌کنند.» (صحیفه امام، ج11، ص160) «فقط محمد رسول اللَّه و دیگر پیامبران و ائمه اشتباه نمى‌کردند، هر کس دیگرى اشتباه می‌کند.» (صحیفه امام، ج12، ص: 38)
این‌ها همه نشانه عظمت روحی و معنوی و خودساختگی امام است. همچنین نشانه بارز مدیر و مدبر بودن و اوج اخلاق اسلامی که باید سرلوحه دیگران در همه دوران ها باشد.
8 ـ مطلب آخر اینکه؛ مگر به همه فرمایشات و دستورات امام عمل شد که به این یکی گیر دهیم که چرا آب و برق مجانی نشد و... امام به عنوان رهبر انقلاب آرزوها و آرمان‌هایی داشتند و در راستای آن دستورات و بیاناتی هم داشتند، اما در عمل این دولت‌های وقت بودند که باید به آن جنبه‌ی عملی می‌دادند.
از طرفی آب و برق مجانی با مصوبه دولت موقت در تاریخ ۸ اسفند ۵۷ بوده (روزنامه کیهان 57/12/8) آنهم با قید فعلا و برای اقشار کم درآمد، نه برای همیشه و همه مردم. نکته مهم‌تر اینکه علی‌رغم چاپ اصل سخنان دوازدهم بهمن امام در مطبوعات آن روز، هنوز هم عده‌ای اصرار دارند که امام در بدو ورود به ایران، وعده‌ی آب و برق مجانی را داده است!
