حادثۀ عاشورا در دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری اتفاق افتاد. بیش از هزار و سیصد سال از این رویداد می‌گذرد، اما داغ آن همچنان بر دل شیعیان باقی مانده است. به گزارش جی پلاس، با نگاه‌های متفاوتی می‌توان در این رخداد و تاثیر و تاثراتِ بیش از هزارسالۀ آن نگریست: نگاه احساسی، نگاه حماسی، نگاه سیاسی، نگاه عقیدتی، نگاه تاریخی و ... . رسول جعفریان استاد زبردست تاریخ در دانشگاه تهران در کتاب تاملی در نهضت عاشورا، کوشیده است از منظری جامع، نگاهی تاریخی بر قیام امام حسین بیافکند. با وجود حجم نه‌چندان زیادِ کتاب، جامعیت نگرشِ جعفریان مثال‌زدنی است. وی نخست به بررسی منابع تاریخیِ قیام عاشورا می‌پردازد. جعفریان پنج مقتل را به عنوان منابع اصلی روایت قیام عاشورا معرفی می‌کند که عبارتند از مقتل الحسین (علیه الاسلام) ابومخنف، ابن اعثم، ابن سعد، بلاذری و دینوری. همۀ این پنج اثر به قرن دوم تا چهارم هجری متعلق هستند. در این میان آنچه در الارشاد شیخ مفید آمده است از ابومخنف گرفته شده است و آنچه در مقتل الحسین خوارزمی جمع‌آوری شده است در ابن اعثم آمده است. تاریخ یعقوبی که در قرن سوم نوشته شده است، با وجود آنکه نویسنده ای شیعه دارد، به صورت مفصل به قیام عاشورا نپرداخته است. اما در تاریخ طبری با وجود سنی‌بودنِ مولف، به‌صورتی ویژه به واقعه کربلا پرداخته شده است. البته بیشتر تاریخ طبری در این مورد برگرفته از مقتل ابومخنف است، اما در برخی موارد نیز وی با اشاره به مقاتلی که امروزه در دسترس نیست، روایاتی را از خطر نابودی نجات داده است. جعفریان در همین آغاز میان دو نوع نگارش تاریخِ عاشورا فرق می‌گذارد. برخی کتاب‌ها همچون مقاتلِ نام‌برده شده که به نیت تاریخ‌نگاری به نگارش درآمده‌اند دارای دقت تاریخی هستند و می‌توانند به عنوان سند مورد استفاده قرار گیرند. اما برخی آثار دیگر برای بکارگیری در مجالس عزاداری شیعیان نوشته شده است؛ در نتیجه با وجود لحن حماسی-احساسی‌شان از دقت تاریخی لازم برخوردار نیستند. دو نمونۀ برجستۀ چنین آثاری لهوف سید بن طاووس و مثیر الاحزان ابن نمای حلی(استادِ علامۀ حلی) است. علاوه بر مرور اجمالیِ منابع اصلی روایت قیام عاشورا، جعفریان کتاب روضه الشهداء ملاحسین کشفی را به صورتی تفصیلی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این کتاب که در قرن ده هجری در هرات تالیف یافته، مبنای اصلی روضه‌ها بوده است؛ به‌گونه‌ای که "روضه‌خوانی" اصلا به معنای خواندن از این روی این کتاب بوده است. این کتاب به صورت گسترده‌ای در چند قرن متمادی در مجالس روضه‌خوانی خوانده می‌شد. این امر، گویای آن است که پیش از عهد صفوی، مجالس عزاداری برای امام حسین در میان شیعیان ایرانی کاملا باب بوده است. جعفریان، دلیلِ اقبال بسیار گسترده به این کتاب را، نه دقت تاریخی، بلکه نثر شیوا و سبک داستان‌نویسیِ گیرای آن می‌داند. او به صراحت می‌نویسد «بی‌شبهه داستان‌های دروغینی در روضه الشهداء وجود دارد که سبب شده است تا این کتاب بی‌بهره از اعتبار علمی باشد.»(ص ۴۵۳) به باور جعفریان دلیل اصلیِ این امر، روحیۀ صوفی‌مسلکیِ مرحوم کاشفی، نویسندۀ روضه الشهداء است. «زمانی که یک صوفی به تحقی تاریخی بپردازد ... چه بینشی بر نوشتۀ او حاکم خواهد بود؟ آیا جز این است که دیدگاه‌هایش را دربارۀ جهان و آنچه در آن است بر این تحقیق غلبه داده و تاریخ را از منظر تصوف بنگرد؟»(ص ۴۸۵) بدین‌ترتیب جعفریان ، مسیر میرزا حسین نوری و شهید مطهری را در تشکیک در اعتبار تاریخیِ روضه الشهداء ادامه می‌دهد. پس از بررسی منابع تاریخی، جعفریان به سراغ خودِ تاریخ می‌رود و ابتدا زمینه‌های قیام کربلا را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این راستا وی تحلیلی قبیله‌ای از قریش پس از وفات پیغمبر ارائه می‌دهد که براساس آن سه دستۀ خط میانیِ قریش، بنی‌امیه و بنی‌هاشم از هم جدا می‌شوند. خط میانی قریش نگرشی مصلح‌جویانه و البته بدعت‌گذارانه در پیش گرفته بود. خط بنی‌امیه برخورد اشرافی را به بهانۀ عظمت اسلام از اواخر دورۀ عثمان رواج می‌داد. برخورد ارادتمندانه نسبت به کتاب و سنت بدون بدعت‌گذاری و مصلحت‌اندیشی نیز از سوی علی(علیه السلام) و بسیاری از بنی‌هاشم پیگیری می‌شد. متناسب با این سه برخورد سه نوع حکومت نیز شکل گرفت. حکومت خلافتِ خطِ میانی قریش در زمان خلیفۀ اول و دوم، حکومت خلافتی-سلطنتیِ خط اموی در اواخر دورۀ عثمان و کلِ دورۀ معاویه و نظام نبوی و ولایی که در زمان حضرت رسول(ص) و علی (علیه السلام) محقق شد. به صورت جغرافیایی نیز بیشتر مردم مکه و مدینه حامیِ خط میانی قریش بودند. عراق دچار پراکندگیِ نگرش‌های مختلف بود. اما مردم شام همگی حامیِ امویان بودند. چند دهه تسلط معاویه بر این منطقه سبب شده بود تا مردم آن دیار از طریق معاویه با اسلام آشنا شوند و اسلام بدعت‌گذار و اشرافیِ وی را به عنوان اسلام اصیل بشناسند. به باور جعفریان، همین امر، امکان چنین انحرافی را در دین اسلام بوجود آورد؛ انحرافی که در برخورد با امام حسین(ع) به عریانی آشکار شد. پس از بیان این مقدمۀ تاریخی، جعفریان به صورتی مفصل، گزارشِ قیام امام حسین را، از خروج از مدینه تا بازگشت کاروان اسرا از شام، ارائه می‌نماید. در روایت جعفریان، تقریبا تمامیِ رویدادهایی که مبنای روضه‌های مشهور امروزی است تایید می‌شود. اساسا وی در مورد روضه‌های تحریف‌شده، سخنی متفاوت با میرزای نوری و شهید مطهری نمی‌زند. تنها می‌توان به روضۀ عروسی حضرت قاسم اشاره نمود که از نظر جعفریان سندی ندارد. به جز این مورد، سایر روضه‌ها، همچون قرار دادنِ سرِ بریدۀ حضرت در تنور توسط خولی، چوب زدن یزید به لبانِ مبارک ایشان یا حمله به خیمه‌ها، همگی در روایت جعفریان آمده است. البته در مورد حمله به خیمه‌ها وی به دستورِ ابن‌سعد در مورد متعرض نشدن به خیمه‌ها اشاره می‌کند. اما در ادامه از کشیدنِ گوشواره از گوش حضرت ام‌کلثوم و غارت خیمه‌ها نیز سخن می‌گوید. اما پس از این گزارش تاریخیِ مفصل، جعفریان می‌کوشد تحلیلی از معنای قیام امام حسین عرضه کند. او سعی می کند دو نگرش به این قیام را در مقابل هم قرار دهد: نگرش صوفیانه و نگرش سیاسی. جعفریان معتقد است با مسیری که امامان شیعه در دوری از حکومت در پیش گرفتند، برداشت صوفیانه و عرفانی از رفتار ایشان رواج بیشتری یافت. در این میان نگرش غالیان نیز بر فراانسانی جلوه‌دادنِ ائمه و به حاشیه‌راندنِ حیث سیاسی امامت دخیل بوده است. به باور جعفریان همین که بحث امامت در شیعه، در کلام و نه در احکام عملی و فقه آمده، گویای آن است که برداشت غیرسیاسی از رفتار ائمه، دستِ بالا را داشته است. اما از عصر صفوی به بعد، برداشت سیاسی از قیام عاشورا جایگاه والاتری را یافته و با نهضت امام خمینی به اوج خود رسیده است.
در ادامه، جعفریان می‌کوشد اهداف سیاسی امام حسین را، در چهار مرحله شرح دهد. مرحلۀ اول، اعتراض به خلافت یزید بود که با خروج از مدینه به سوی مکه نمایان شد. دومین مرحله، از زمان حرکت به سمت کوفه تا برخورد با سپاه حر است. در اینجا هدف سیاسی، تصرف کوفه و عراق است.
سومین مرحله نیز از مواجهه با سپاه حر تا رسیدنِ نامۀ ابن‌زیاد به ابن‌سعد است. در این مرحله، هدف امام، بازگشت و پرهیز از مواجهه با سپاهیان ابن‌سعد است. اما مرحلۀ آخر، زمانی است که ابن‌سعد، ایشان را در دوگانۀ «یا جنگ یا بیعت با یزید» قرار می‌دهد؛ در این مرحلۀ آخر هدف امام شهادت در راه حفظ دین خدا است.
گرچه از نظر جعفریان، ابعاد معنوی قیام عاشورا کاملا روشن و نمایان است و نمی توان آن را تنها یک نهضت سیاسی دانست، اما کوشش اصلیِ او این بود که در کتاب تاملی در نهضت عاشورا، ضمنِ بررسی تاریخیِ قیام امام حسین(ع)، تفسیری سیاسی و نه صرفا عرفانی از این حرکت ارائه نماید.
منبع: ایسکتنیوز
