فرمان هشت ماده ای امام نشان داد که در حالی که دنیای غرب تلاش می کند تا خود را مبتکر و مدعی انحصاری حریم خصوصی معرفی کند، مبانی و شدت احترام آن در اسلام بسیار برجسته تر است.
این فرمان به تعبیر من، سند بنیادین فقه سیاسی شیعه است» این جمله را دکتر محسن اسماعیلی عضو حقوقدان شورای نگهبان در گفتگو با جماران می گوید. دکتر اسماعیلی از نادر فقهایی است که بیش از شخصیت حوزوی، صبغه دانشگاهی دارد. عضو شورای نگهبان در این گفتگو، ضمن تشریح ویژگی های این پیام، به تببین دو مفهوم حریم خصوصی و حوزه عمومی می پردازد و تشخیص مرز بین این دو را از مسائل پیچیده حقوق عمومی می داند. دکتر اسماعیلی همگان را به هوشیاری فرامی خواند و می گوید: فرمان هشت ماده ای امام، برای همیشه باید مبنای اداره جامعه باشد.
ویژگی ها و برجستگی های پیام امام چیست؟
به نظر من فرمان هشت ماده ای امام رضوان الله علیه را باید منشور حقوق شهروندی، خصوصاً حق حریم خصوصی نامید. می دانید که حریم خصوصی و لزوم رعایت حرمت آن از جمله موضوعات رایج مباحث حقوقی و سیاسی است؛ تا آنجا که این را از مظاهر حقوق اساسی وتمدن نوین برشمرده اند و نقض آن به عنوان یکی از مشکلات زندگی امروز همواره مورد گفتگو وچاره جویی است. این معضل بزرگ با تحول فناوری اطلاعات و ارتباطات، خصوصاً با ظهور اینترنت، به یک بحران بزرگ بشری تبدیل شده است تا جایی که ما را با این پرسش جدی مواجه ساخته است که آیا با وجود اینترنت حریم خصوصی باز هم معنایی خواهد داشت یا نه؟ فرمان هشت ماده ای امام نشان داد که در حالی که دنیای غرب تلاش می کند تا خود را مبتکر و مدعی انحصاری حریم خصوصی معرفی کند، مبانی و شدت احترام آن در اسلام بسیار برجسته تر است. به فرمان هشت ماده ای امام خمینی(ره)، باید به عنوان سندی بسیار ارزشمند و درس آموز در این باره اشاره شود؛ سندی که نماد برجسته فقه مترقی شیعه محسوب می شود؛ آن هم در اوضاع زمان صدور.همه ما از حجم مشکلات کشور در سال های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی آگاهیم. حجم دسیسه ها، نفوذها و خیانتها، جنایتها و ترورها و بالاخره بر افروختن آتش جنگی ناخواسته و همه جانبه را به یاد داریم. در چنان فضایی، یعنی تنها پس از گذشت نزدیک به 4 سال از پیروزی انقلاب اسلامی، و در اوج بحران های سیاسی و نظامی، با صدور این فرمان خطاب به قوه قضائیه و تمام ارگان‌های اجرایی بر اسلامی شدن قوانین و عملکردها و به ویژه بر لزوم احترام به حقوق مردم تاکید کردند. اهمیت دیگر این فرمان در مفاد استثنایی و عزت بخش آن است.
چرا فکر می کنید این فرمان تا این اندازه مهم و استثنایی است؟
مهمترین نکته از نگاه من مبانی فقهی صدور این فرمان است. در مباحث فلسفه حقوق بشر نوین مبانی نظری متعددی برای لزوم رعایت حقوق خصوصی مردم مطرح شده است. برای مثال گفته اندکرامت ذاتی انسانها که ریشه و مبنای همه حقوق او محسوب می شود حداقل شامل حریم خصوصی آنها می گردد. به عبارت دیگر کمترین حق هر انسان آن است که دارای حق خلوت باشد و تجاوز به آن بارزترین نمونه ی نقض کرامت اوست.
اما حضرت امام همین مساله را از خاستگاه دینی و به عنوان یک فقیه هم مورد توجه قرار داد. هیچ فکرکرده اید چقدر مهم است که در آن اوضاع واحوال آشفته و تندروی های جاهلانه ای که برخی به نام اسلام نشان می دادند، فرمان امام با این جمله نورانی آغاز شده است که «میزان، حال فعلی اشخاص است؛ با غمض عین از بعض لغزش‌هائی که در رژیم سابق داشته‌اند مگر آن که با قرائن صحیح معلوم شود که فعلاً نیز کارشکن و مفسدند.»
امام در این سند پر افتخار علاوه بر منع توقیف خودسرانه افراد، بر حرمت اموال آنها نیز تاکید می کند و سپس تصریح می فرماید: «هیچ کس حق ندارد به خانه یا مغازه و یا محل کار شخصی کسی بدون اذن صاحب آنها وارد شود یا کسی را جلب کند یا به نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید و یا نسبت به فردی اهانت نموده و اعمال غیر انسانی - اسلامی مرتکب شود، یا به تلفن یا نوار ضبط صوت دیگری به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند و یا برای کشف گناه و جرم هر چند گناه بزرگ باشد، شنود بگذارد و یا دنبال اسرار مردم باشد و تجسس از گناهان غیر نماید یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند. تمام اینها جرم و گناه است و بعضی از آنها چون اشاعه فحشا و گناهان از کبائر بسیار بزرگ است و مرتکبین هر یک از امور فوق مجرم و مستحق تعزیر شرعی هستند و بعضی از آنها موجب حد شرعی می‌باشد.» من این جملات را کرامتی بزرگ برای امام می دانم که تا ابد آفتاب جمال وجلال او را جهان گیر خواهدکرد.
امام معتقدند که مامورین حق ندارند وارد حوزه خصوصی و تجسس در آن شوند. جنابعالی این موضوع را چگونه ارزیابی می کنید؟
تشخیص مرز حریم حقوق خصوصی از حقوق عمومی یکی از پیچیده ترین مباحثی است که شما می توانید در حقوق و علوم سیاسی پیدا کنید. از یک طرف پذیرفته ایم که نمی توان و نباید به هیچ بهانه ای حق الناس را نادیده گرفت و از سوی دیگر کسی نمی تواند منکر حفظ نظام و ترجیح مصالح عمومی بر منافع فردی شود. حالا تشخیص و رعایت مرز میان این دو به غایت دشوار است. چه بسا کسانی به بهانه استفاده از حقوق شخصی نظم و خواست جامعه را نادیده می گیرند و از آن طرف هم کسانی ممکن است به نام مصالح عمومی حقوق فردی را پایمال کنند. بحث و گفتگو در این باره فراوان است اما شما ببینید که امام به عنوان یک فقیه که ضمناً بنیانگذار و معمار فکری یک نظام سیاسی است چقدر زیبا رابطه این دو ضرورت را تنظیم کرده است. ایشان پس از تاکید بر اینکه «آن چه ذکر شد و ممنوع اعلام شد، در غیر مواردی است که در رابطه با توطئه‌ها و گروهک‌های مخالف اسلام و نظام جمهوری اسلامی است که در خانه‌های امن و تیمی برای براندازی نظام جمهوری اسلامی و ترور شخصیت‌های مجاهد و مردم بی‌گناه کوچه و بازار و برای نقشه‌های خرابکاری و افساد فی الارض اجتماع می‌کنند و محارب خدا و رسول می‌باشند»، دوباره مرقوم فرموده اندکه « مؤکداً تذکر داده می‌شود که اگر برای کشف خانه‌های تیمی و مراکز جاسوسی و افساد علیه نظام جمهوری اسلامی از روی خطا و اشتباه به منزل شخصی یا محل کار کسی وارد شدند و در آن جا با آلت لهو یا آلات قمار و فحشا و سایر جهات انحرافی مثل مواد مخدره برخورد کردند، حق ندارند آن را پیش دیگران افشا کنند، چرا که اشاعه فحشا از بزرگ‌ترین گناهان کبیره است و هیچ کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان و تعدی از ضوابط شرعیه نماید. فقط باید به وظیفه نهی از منکر به نحوی که در اسلام مقرر است عمل نمایند و حق جلب یا بازداشت یا ضرب و شتم صاحبان خانه و ساکنان آن را ندارند و تعدی از حدود الهی ظلم است و موجب تعزیر و گاهی تقاص می‌باشد.»من واقعاً نمی توانم حق تشریح اهمیت این فتاوی مذهبی و احکام حکومتی را ادا کنم.
امام تاکید دارند که مامورین حق کوچکترین تعدی وآزار به مجرمین را ندارند. نظر شما در این باره چیست و آیا به افراد زیر دست خود دستور داده اید که مرتکب چنین جرمی نشوند؟
آنچه امام فرموده اند متن تعالیم دین است. که در قوانین ما هم مورد تصریح قرار گرفته است. جالب است بدانید که به حکم اصل 39 قانون اساسی حتی «هتک حرمت و حیثیت کسی که به حکم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی و یا تبعید شده به هر صورت که باشد ممنوع و موجب مجازات است.»
در قوانین عادی نیز بر این ممنوعیت ها تاکید و مجازات نقض آنها تعیین گردیده است. برای مثال بر اساس ماده 582 قانون مجازات اسلامی «هر یک از مستخدمین و مامورین دولتی، مراسلات و یا مکالمات تلفنی اشخاص را در غیر مواردی که قانون اجازه داده حسب مورد مفتوح، توقیف یا معدوم یا بازرسی یا ضبط یا استراق سمع نماید یا بدون اجازه صاحبان آنها مطالب آنها را افشا کند به حبس از1سال تا 3 سال و یا جزای نقدی از 6 تا 18 میلیون ریال محکوم خواهد شد.» همچنین ماده 648 این قانون مقرر کرده است که «کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می شوند هرگاه در غیر از موارد قانونی اسرار مردم را افشا کنند به سه ماه تا یک سال حبس و یا به یک میلیون و پانصد هزار تا شش میلیون ریال جزای نقدی محکوم می شوند.»
خواست دین ما و مبنای قانون ما این است و همه باید عملکرد خود را با اینها بسنجند. اما راجع به خودم باید بگویم خوشبختانه مامور زیر دستی ندارم تا مسئولیت کمر شکنی را که گفتید بر دوش کشم. در حوزه تدریس و کار مختصری که برعهده من هست، واقعاً همیشه نگران حق مردم بوده ام و هزینه های آن را هم با کمال میل پرداخته ام. با این حال" ما ابریُ نفسی ان النفس لامارة بالسوء الّا مارحم ربی." خدا باید کمک و ترحم کند.
این پیام در شرایط امروز چه جایگاهی دارد؟
گفتم که این پیام به تعبیر شما، و این فرمان به تعبیر من، سند بنیادین فقه سیاسی شیعه است که برای همیشه باید مبنای اداره جامعه باشد. جمهوری اسلامی نماد و تجسم فقه حکومتی است و آنچه ما می کنیم، بخواهیم یا نخواهیم، به پای اسلام نوشته می شود. این یک مسئولیت از نوع مسئولیت هایی است که پیامبر را پیر کرد و به تعبیر قرآن پشت او را شکست. باید مراقب بود که خدای ناکرده برخی خطاها چهره تابناک این نظام را غبار آلود نکند. خطا همیشه و همه جا هست و خواهد بود، اما چرا دشمنان اسلام برخی خطاهای مامورین جزء جمهوری اسلامی را هم این مقدار بزرگ نمایی می کنند؟! همه ما باید به هوش باشیم. هم از بروز خطا جلو گیری کنیم و هم با مجازات بی تعلل خطا کار نگذاریم گرد آن بر دامن نظام بنشیند و هم مراقب باشیم تا ابزار جنگ روانی بدخواهان واقع نشویم. امروز گاهی حرف دشمن از زبان دوستان دلسوز اما غافل هم شنیده می شود. این خطر بزرگی است. توجه به آخرین فراز از فرمان امام یک تکلیف همیشگی برای همه ما است . امام خمینی(ره) دربند هشتم فرمان خود بار دیگر بر تکلیف شرعی همه مسئولان قضایی و اجرایی در این زمینه تاکیدکرده، می فرمایند: رعایت «این امور بر عهده همگان است و به کار بستن آن موجب رضای خداوند و سعادت دنیا و آخرت می‌باشد و تخلف از آن موجب غضب خداوند قهّار و عذاب آخرت و تعقیب و جزای دنیوی است.» این هم کرامتی دیگر از ایشان و موعظه ای جاودان برای ما است.
