با توجه به واقع شدن ایران بر روی کمربندی زلزله خیز و وجود گسل های فراوان، وقوع زلزله در فلات ایران امری طبیعی است. ایران جزو ده کشور بلا خیز و ششمین کشور زلزله خیز دنیا است که زلزله مسبب بیشترین تلفات انسانی در آن است و کمر بند زلزله 90 درصد از خاک کشور ما را دربر گرفته است؛ اما آنچه حائز اهمیت است، وضعیت اسف بار شهرها و کلان شهرهایی ( مثل تهران، تبریز ... ) است که بر روی گسل ها یا در مجاورت آنها ساخته شده و در معرض خطر زلزله قرار دارند، زیرا که ایران از جمله کشورهایی است که گسل های فراوان دارد و حرکت این گسل ها باعث رها شدن انرژی ذخیره شده و بروز زلزله های مکرر می شود و تلفات جانی و خسارت های مالی فراوانی را در مناطق شهری بدنبال می آورد.
در ساعت ۲۱ و ۴۸ دقیقه روز یکشنبه ۲۱ آبان حوالی شهر ازگله واقع در غرب استان کرمانشاه در ناحیه مرزی ایران و عراق زلزله‌ای با بزرگی 7/3در مقیاس ریشتر با کانونی در عمق 10 کیلومتری زمین به وقوع پیوست که اثر آن در شهرهای غربی و اکثر شهرهای مرکزی ایران احساس شد. آمار زمین لرزه های ثبت شده در مرکز لرزه نگاری کشوری نشان می دهد که این زمین لرزه تا ساعت 16:30 روز دوشنبه مورخ 22/8/96 با 148 پس لرزه همراه بوده است. در بین نواحی لرزه خیز فلات ایران، کمربند چین گسل زاگرس بعنوان قسمتی از کمربند کوه زایی آلپ هیمالیا، یکی از جوان ترین و فعالترین زون های برخوردی زمین است. زمین لرزه تاریخی سال 958 میلادی با بزرگی 8/6 باعث تخریب سرپل ذهاب و کشته شدن بسیاری از مردم شد. این زمین لرزه که در بغداد نیز حس شد، و پسلرزه های آن که به تناوب در سرتاسر ماههای نخست سال ادامه داشت، بر منابع آب زیر زمینی در زاگرس اثر گذاشت. آخرین زمین لرزه تاریخی در این منطقه در سال 1226 میلادی با بزرگی 6/5 در امتداد گسل زاگرس مرتفع رخ داده است. سابقه تاریخی وقوع زلزله در زاگرس گویای آن است که منطقه کرمانشاه از زمان‌های قدیم در معرض زمین‌لرزه‌های شدید قرار داشته و در طول تاریخ بارها شاهد خرابی‌های فراوانی بوده است، رخداد زلزله‌های سال 1283 هجری شمسی شهر دورود با بزرگی 7/4 ریشتر، 1336 فارسینج (نزدیک سنقر) با 7 ریشتر و سال 1337 نهاوند با 6/6 ریشتر در سده بیستم نشانه‌ای از ناآرام بودن منطقه از دیدگاه لرزه زمین است.
زلزله مخرب و فاجعه آمیز کرمانشاه بار دیگر نشان داد که ایران اولا شدیدا زلزله خیز بوده و ثانیا در مقابل این پدیده بسیار آسیب پذیر است. اما آیا میتوان گفت این خطر تمام نقاط ایران را تهدید میکند؟ وجود چین خوردگی و گسل مهمترین عوامل ایجاد زمین لرزه در نواحی مختلف هستند. بندرعباس و نواحی اطراف آن به دلیل تغییر شکل قابل توجه پوسته زمین لرزه خیز ترین نقطه ایران است. در سوی مقابل، مناطقی که تغییر شکل پوسته کمتری دارند جزء مناطق کم خطر محسوب میشوند. دشت خوزستان و به خصوص نواحی اطراف آبادان، خرمشهر و بندر ماهشهر که نسبت به بسیاری نقاط دیگر ایران تغییر شکل نسبی کمتری دارد، ناحیه ای کم لرزه است. تغییر شکل پوسته زمین در شهرهای شمال شرق خوزستان، استان یزد، اصفهان و برخی از نقاط استان فارس و کرمان و سیستان و بلوچستان اندکی بیشتر بوده و به همین سبب در رده بعدی خطر زلزله جای می گیرند.
با افزایش تغییر شکلها و پیدایش چین خوردگی های بزرگ، اکثر شهرهای ایران در رده های خطر پذیری زیاد و بسیار زیاد قرار میگیرند. متاسفانه نواحی پر جمعیتی مثل تهران، تبریز، مشهد، جیرفت و اکثر نقاط کرمان شهرهایی هستند که گسل های فعال متعددی آنها را در معرض زلزله های شدید قرار میدهد. مناطق حاشیه کویر لوت از توان لرزه خیزی بالایی برخوردار هستند اما علت آنکه از خطر زلزله در شهرهای تهران، تبریز و مشهد بیشتر سخن به میان آمده، اینست که جمعیت زیادی در محدوده گسلهای این شهرهای بزرگ سکونت میکنند.
آخرین زلزله مهمی که شهر تهران را به لرزه در آورده مربوط به سال 1830 میلادی با بزرگای بیش از 7 و در فاصله حدود 50 کیلومتری از مرکز تهران کنونی رخ داده است و 187 سال است که زلزله مهمی در این شهر رخ نداده است. در شهر تبریز نیز از زمان زلزله سال 1780 میلادی و با وجود گذشت 237 سال از آن هنوز زلزله مهم با بزرگای بیش از 7 رخ نداده است. اگرچه برآورد آماری میتواند بازه زمانی قابل انتظار برای رخداد زلزله های مهم را در هر ناحیه نشان دهد اما واقعیت این است که عبارت رایج «به تعویق افتادن» یا «دیر شدن» زلزله با توجه به داده های آماری عبارت دقیقی نبوده و چنین براوردی باید طی مطالعات دقیق دیرینه شناسی بر روی تک تک گسلهای فعال هر ناحیه حاصل شود.
اثر زلزله کرمانشاه بر دیگر نقاط
تلاقی گسلها در دو منطقه ممکن است به معنی اثرگذاری فعالیت آنها بر روی یکدیگر باشد. مطالعه پس لرزه های زلزله کرمانشاه نشان میدهد که با گذشت دو روز از وقوع زلزله، استان های اطراف کرمانشاه شامل لرستان و ایلام لرزشهایی با بزرگای بیش از 4 را احساس کرده اند. نزدیکی گسلهای فعال این دو استان به مرکز وقوع زلزله اصلی سبب تحریک آنها شده و پس لرزه هایی به دنبال داشته است. با توجه به وجود چین خوردگی های بزرگ و تغییر شکل قابل توجه پوسته زمین در استان کرمانشاه و نواحی اطراف آن، انرژی بزرگی در لایه های زمین انباشته شده است ممکن است در اثر تحریک گسلهای اطراف کانون، پس لرزه ای حتی بزرگ تر از زلزله اولیه در این ناحیه به وقوع بپیوندد. با توجه به این حقیقت که پس از گذست دو روز از وقوع زلزله، پس لرزه های بزرگی حتی در استان های اطراف احساس شده است، احتمال ادامه وقوع پس لرزه ها طی روزهای آتی به هیچ وجه دور از انتظار نیست.
باید یادآور شد که احتمال تحریک گسلها با نزدیک شدن به کانون این زلزله و همچنین ارتباط یافتن با گسل فعال این ناحیه تشدید می‌شود. حدود 150 میلیون نفر در ایران و عراق این زلزله را احساس کردند اما با توضیحات ارائه شده رخداد آن به تحریک گسلهای دور از کانون ارتباطی ندارد و هر احتمالی که قبلاً برای این گسلها در نظر گرفته شده بود به قوت خود باقی است.
*عضو هیات علمی دانشکده عمران دانشگاه شهید بهشتی تهران
