نگاهی به اولین های جالب پایتخت در گفت و گو با یک پژوهشگر تهران/ تهران چگونه از محدوده دارالخلافه گسترش یافت؟

پایگاه خبری جماران: بخش بزرگی از تاریخ ایران در 200 سال گذشته، با نام تهران پیوند خورده و خیابان‌ها و کوچه‌های قدیمی تهران، هر کدام حکایت‌های پر رمز و رازی از تاریخ پایتخت را دل خود جا داده‌اند. از سال ۱۳۹۵ اعضای شورای اسلامی شهر در تلاش برای نامگذاری روزی به نام «روز تهران» بودند و در نهایت ۱۴ مهر به این مناسبت انتخاب شد، پس از آن با تبدیل این روز به «هفته فرهنگی تهران» 14 تا 20 مهرماه، بهانه ای شد برای معرفی این کلانشهر به مردمانی که روزگار خود را در آن می‌گذرانند.

به این مناسبت، بهزاد یعقوبی، پژوهشگر حوزه تهران و عضو هیات امنای بازار تهران، با حضور در جماران، شرحی از تاریخچه تهران و روایتهایی که برخی خانه ها، کوچه ها و محلات قدیمی به جا مانده از گذشته با خود دارند، بیان کرد.

بهزاد یعقوبی، پژوهشگر حوزه تهران و عضو هیات امنای بازار تهران، در گفت و گو با جماران، ضمن اشاره به محدوده جغرافیایی که پژوهشهای مربوط به تهران عموما به بررسی آن پرداخته اند، خاطرنشان کرد: وقتی آقا محمدخان در سال 1200 قمری ردای پایتختی بر تهران کشید، این شهر رنگ و لعاب خود را گرفت. شمال تهران در آن زمان، خیابان امام خمینی، جنوب تهران خیابان مولوی، شرق خیابان سیروس تا امام زاده یحیی و غرب تهران محله سنگلج بود. این محدوده تهرانی است که پایتخت می شود و اکنون برای پژوهشگران و تهران دوستان این محدوده مورد توجه قرار می گیرد و پس از کلنگ طلایی که توسط ناصرالدین شاه قاجار زده شد، تهران توسعه پیدا کرد و به دارالخلافه ناصری تبدیل شد. شمال آن خیابان انقلاب، جنوب خیابان شوش، شرق خیابان 17 شهریور و غرب آن خیابان کارگر بود. این محدوده 12 دروازه داشته و در سال 1304، این منطقه درالخلافه دوره قاجار بوده است.

تهران چگونه از محدوده دارالخلافه گسترش یافت؟

وی ادامه داد: کریم بوذرجمهری، دو بار به تهران تجاوز و دروازه های آن را تخریب می کند، یک بار در سال 1307 بود که دروازه های تهران تخریب می شود و تهران توسعه پیدا می کند. بعد از آن ما از دارالخلافه تهران فاصله می گیریم. در آن مقطع محله های امیریه و منیریه ایجاد شدند و آنها در دوره قاجار تابع محله سنگلج بودند. بعد از آن، تهران توسعه می یابد و بزرگتر و بزرگتر می شود. تا جایی که اکنون بالغ بر 14میلیون مسافر در روز و حدود 10.5 تا 11میلیون نفر جمعیت دارد.

یعقوبی در عین حال یادآورشد: درست است که گفته می شود برای اولین بار، نام تهران در اسناد تاریخی 340 هجری قمری آمده، اما اسکلت بانوی هفت هزار ساله که در محدوده بازار پیدا شد، همه این معادلات را بر هم می زند، ضمن اینکه تاریخ منقوش بر قدیمی ترین سنگ قبر تهران که در دفتر امام زاده زید بازار نگهداری می شود مربوط به سال 547 هجری قمری متعلق به فردی با نام «مولانا فخرالدین ابن حیدر تهرانی» است.

این عضو هیات امنای بازار تهران، با بیان اینکه ما از تهرانی صحبت می کنیم که طبق اولین آمار، 150 هزار نفر جمعیت و ۵ محله داشته است، گفت: این آمارگیری سال 1269 هجری قمری، به دستور امیر کبیر و یک سال بعد از قتل او احصا شده است. محلات «ارگ»، ، «عودلاجان»، «سنگلج»، «بازار» و «چاله میدان» ، محلاتی بودند که در تهران هر کدام حول محور یک امام زاده شکل گرفته اند.

تقسیمات تهران و پراکندگی امکانات متناسب با جمعیت، شاهکاری بوده است

وی موقعیت سوق الجیشی تهران و نزدیکی آن به ساوجبلاغ و ورامین و استرآباد، محل ایل آقا محمد خان و متحدانش را یکی از دلایل انتخاب آن به عنوان پایتخت برشمرد و با شاهکار توصیف کردن تقسیمات تهران در آن مقطع و پراکندگی امکانات، گفت: تقسیم بندی محلات به قدری جذاب بوده که محله بازار حول محور امامزاده سید ولی و زید بوده است. محله سنگلج، حول محور امامزاده سید نصرالدین، محله عودلاجان حول محور بقعه پیر عطا، محله چاله میدان حول محور دو امامزاده یحیی و محمد و سید اسماعیل بوده که البته امروز با توجه به تقسیمات، محله سیداسماعیل در محله بازار قرار گرفته است.

هسته اولیه تهران، حول محور امامزاده سید اسماعیل بوده است

یعقوبی با بیان اینکه هسته اولیه تهران، حول محور امامزاده سید اسماعیل که اکنون در شرق بازار و ضلع غربی  خیابان سیروس قرار گرفته است، افزود: امامزاده ها کم کم در تعریض گذر قرار گرفت و در گذشته، حال و هوا و وسعت آنها مانند امروز نبوده مثلا امامزاده سید نصرالدین حتی تا ورودی غرب بازار، صحن و حیاط آن  قرار داشته است.

عضو هیات امنای بازار تهران با یادآوری اینکه در تقسیم بندی محله ها، علاوه بر امامزاده ها، یک مسجد و مدرسه، آب انبار و گرمابه خاص و ویژه برای استفاده ساکنان آن محله وجود داشته است، توضیح داد: آمار صنوف نشان می دهد که اصل صنوف در بازار بوده اند اما قسمتی از آنها در کالبد شهرنیز  بوده اند و برای تغذیه آن محل دیده شده بودند، در واقع هر محله در زمینه های بهداشتی، درمانی، آموزشی و مذهبی مستقل بوده و تمام امکانات را برای خود داشته و در مهندسی آن بازه زمانی، تناسب تراکم جمعیت محل و امکانات آن درنظر گرفته می شده است.

نام تهران سال 340 هجری قمری در اثر اسحاق استخری اشاره شده است

یعقوبی با بیان اینکه نام تهران سال 340 هجری قمری، در اثر اسحاق استخری با عنوان تهران ری مورد اشاره قرار گرفت است، توضیح داد: قبل از حمله مغول، تهران ، روستایی ییلاقی در حاشیه ری بوده است. بعد از حمله مغول، ساکنان آن، برای در امان ماندن از حملات ، راه ریرزمینی در زیر زمین حفر کرده بودند و در آنجا پناه می گرفتند. بعد از سالها، رفته رفته بخش زیادی از این راه ها، تبدیل به قنات و آب انبار شدند. توسعه این تهران، که یک روستای گمنامی در حاشیه ری بوده، در سال 961 هجری قمری اتفاق می افتد. زمانی که شاه طهماست، برای زیارت حرم حضرت عبدالعظیم گذارش به ری می افتد، تهران را می بیند و دستور ساخت ۱۱۴ برج و بارو برای تهران را می دهد و طبق سوره های قرآن که 114 سوره است، در هر برج و باروی تهران، یک سوره را می نویسد که امروزه از آن برج و بارو و حصار، تنها در جنوب غربی بازار در دروازه نو، این حصار باقی مانده است.

وی ادامه داد: رفته رفته در دوره شاه عباس صفوی، دستور ساخت باغی را در حول و حوش میدان ارگ امروزی می دهند و در سال 998 هم سلطان سلیمان، دستور توسعه آن را می دهد و سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی هم در حال ساخت باغ بوده که کار ساخت آن نیمه تمام می ماند.

مروری بر اولین های جالب تهران

یعقوبی با بیان اینکه بسیاری از اولین ها در محلات بازار تهران اتفاق می افتد، یادآورشد: اولین مطب در داخل مدرسه فیلسوف الدوله، در ضلع جنوبی امامزاده سید اسماعیل ایجاد شده است. اولین ساختمان بلندی که فلز در آن به کار رفته، ساختمان 35 متری شمس العماره است که در خیابان ناصریه یا ناصرخسرو امروز واقع شده است. اولین کاغذ دیواری ابریشم، در بازار بین الحرمین در منزل حاج حسین آقای ملک به کار می رود. اولین کلانتری در تهران در شرق بازار، کوچه کلانتری ایجاد می شود. اولین راسته بازار به سبک خاص برگرفته از مکتب اصفهان، در بازار حضرتی چهار قرن پیش در بازار تهران توسعه می یابد. اولین کلیسای ارتودکس در قسمت جنوب غربی امام زاده سید اسماعیل شاهد هستیم که بنای اولیه اش به دوران صفویه برمی گردد. اولین رستوران ایران در بازار صحافها، با نام «نایب» ایجاد می شود که امروز نسل پنجم یا ششم بانی آن، به نام بهاری اداره اش را به دست گرفته اند. اولین قهوه خانه کوچک ایران با نام قهوه خانه «درویش» هم در بازار قرار دارد که بیش از یک قرن سابقه دارد.

این عضو هیات امنای بازار تهران، با بیان اینکه کاخ گلستان، با قدمتی بالغ بر پنج قرن در شمال محله بازار و محله ارگ سلطنتی اولین کاخی است که ثبت جهانی شده، تصریح کرد: اولین خیابان در تهران، خیابان باب همایون بوده که در محله بازار شکل گرفته است. اولین نماد توسعه در تهران، خیابان ناصریه است و اولین کافه های زنجیره ای در تهران، کافه های لقانطه بوده که یک شعبه آن در باب همایون و شعبه دیگر در بهارستان قرار داشته است. اولین مدرسه عالی در تهران، مدرسه دارالفنون است که از موسیقی تا نجوم در آن تدریس می شده.

مسجد جامع بازار، با قدمتی کهن و موزه و کتابخانه ای نفیس

یعقوبی اضافه کرد: اولین مجتمع تجاری در ایران، با عنوان «سرای روشن» در ناصر خسرو است که بعد از کوچه امام جمعه قرار دارد و معماری فاخر و شکیل آن برای رهگذران چشم نواز است. اولین مسجد در تهران، مسجد جامع بازار است که به روایتی می توان گفت پیشینه اولیه آن به زمان آق قویونلوها بر می گردد و در آن آتشکده ای بوده که رفته رفته تبدیل به شبستان عتیق شده است. مسجد جامع، موزه کوچکی در درون خود دارد و بازاردوستان و تهران گردان فراموش نکنند در جریان بازدید از آن، از کتابخانه و موزه آن که کتب و اشیاء نفیس و وقفی در آن قرار داده شده، هم بازدید کنند.

وی با بیان اینکه این مسجد اتفاقات و رویدادهای متعددی را به خود دیده است، از جمله اینکه آمیرزا مسیح مسجدجامعی فتوای قتل گریبایدوف، سفیر سرکش روسیه را در این مسجد می دهد و نمازگزاران و بازاریها، پشت ایشان به سمت محل سفارت روس در باغ ایلچی حمله می کنند و همه افرادی که در این سفارت بودند را می کشند و تنها یک نفر را زنده می گذارند که این وقایع را برای روسیه روایت کند.

ماجرای تکیه «پیرزن» در تهران

مسجد آذربایجانی ها با ثلث مال امیرکبیر ساخته شد

یعقوبی به تاریخچه برخی مساجد و تکایا در تهران از جمله تکیه ای با نام پیرزن که وقف شده از سوی یک بانوی کهنسال و اینکه دارو ندار او بوده و با همان نام باقی مانده است، اشاره کرد و افزود: در محله پاچنار مسجدی با عنوان مسجد آذربایجانی ها قرار دارد و بسیاری نمی دانند که این مسجد از ثلث مال امیرکبیر ساخته می شود. درباره علت نامگذاری این مسجد یک روایت این است که میرزا آقاخان نوری، اجازه نمی دهد که اسم امیرکبیر بر این مسجد قرار گیرد و روایتی دیگر به علت اینکه شیخ عبدالحسین آنجا را ساخته پس نام او بر این مسجد ماندگار شده است. این مسجد یک روایت جذاب هم دارد، وقتی شیخ عبدالحسین، ملقب به شیخ العراقین این مسجد را می ساخته است، در جریان توسعه قسمت محراب مسجد، می خواستند خانه اعتضادالسلطنه ،  را تملک کنند، اما او موافقت نمی کرده است، قسمتی که قرار بوده محراب شود، شرابخانه او بوده است. شیخ عبدالحسین علی رغم میل باطنی اش وارد مذاکره می شود، اعتضادالسلطنه هم می گوید من این را نمی فروشم و هبه می کنم ، به این شرط که یک بیت شعر در محراب مسجد نوشته شود؛ «ببین شرافت میخانه مرا ای شیخ / که چون خراب شود، خانه خدا گردد». این شعر تا سال 1364 در محراب قرار داشته و آیت الله خراسانی، وقتی برای بازسازی این مسجد اقدام می کنند، این شعر از بین می رود.

تهرانی ها علاقه شدیدی به گوشت اسب داشتند

وی با بیان اینکه تهرانی ها در دوران صفویه علاقه شدیدی به گوشت اسب داشتند و مسافرین مهم و افرادی که مهمانشان بودند را با کباب گوشت اسب پذیرایی می کردند، خاطرنشان کرد: در سال 1269، آماری که از نفوس تهران به دست می آید، دقیقا 155هزار و 736نفر بوده است. که از این جمعیت، 16هزار  853 نفر خارج از دروازه ها زندگی می کردند. این جمعیت در 12 هزار و 772 باب خانه زندگی می کردند و در آن دوره، 4 هزارو 95 باب مسجد، مدرسه و دکان وجود داشته است. 59 تکیه و 10 امامزاده در تهران بوده است.

جایگاه ویژه وقف در تهران قدیم

ماجرای دو وقف جالب در تاریخ تهران

یعقوبی با بیان اینکه وقف نقش بسزایی در توسعه تهران دارد، افزود: جای تامل است که در تهران با 155 هزار جمعیت، 1300 واقف داشته ایم. بیشترین مشارکت اجتماعی در آن بازه بوده و هر چه قنوات، مدارس دینی و غیردینی وقف بوده است. اکثر دکانها و گرمابه ها وقف است. در موضوعات روشنایی و بهداشتی نیز وقف وجود داشته است و در محله بازار 430 واقف ثبت شده اند. یکی از جالب ترین وقف ها مربوط به موقوفه ای در بازار بوده که ملکی وقف شده بوده که از محل درآمدش به افراد آبرومندی  که ورشکست شده بودند  سرمایه داده شود  تا بتوانند کسب و کار خود را دوباره ایجاد کنند. در موردی دیگر، در مسجد جامع، ملا محمد مقیما رازی نیز ، شش باب مغازه در دوره صفویه را در سال 1060 هجری قمری وقف کرده بود و که در وقف نامه آن آمده است کسانی که در اوقات صلاة بر بام این مسجد اذان بگویند، می توانند در حجره های این مسجد ارتزاق کنند.

تیمچه حاجب الدوله تنها جایی در بازار است که سنت و بافت خود را حفظ کرده

این عضو هیات امنای بازار تهران، اظهارداشت: تیمچه حاجب الدوله تنها جایی در بازار است که سنت و بافت خود را حفظ کرده است. در محله بازار استخوان بندی در راسته ها و کالبد بازار تغییر کرده، اما در تیمچه حاجب الدوله این تغییر را نمی بینیم. البته منزل علی خان حاجب الدوله، در بازار و در محله مسگرها کوچه هفت تن و پشت مسجد هفت تن به نام «امارت آنتیک» است و شاید خیلی ها ندانند اینجا منزل علی خان حاجب الدوله با آینه کاری و معماری بی نظیر است و امیدوارم این منزل توسط میراث فرهنگی و شهرداری تملک شود تا درب آن برای عموم باز شود.

محمود خان کلانتر حاکم تهران  با 25 نسبت به مختار ثقفی می رسد

حسینیه ای در دل بازار که با چوب  ساخته شد

وی با بیان اینکه تهران حاکمان زیادی داشته است. محمود خان کلانتر با 25 نسبت به مختار ثقفی می رسد، با اشاره به تاریخچه ای از ساخت برخی تکایا و مساجد در تهران، گفت: مسجد هفت تن نیز سال 1270 هجری شمسی، هفت صالح یا هفت لوطی در این مسجد دفن شده اند. حسینیه صدرالعلما در بازار بین الحرمین که با چوب ساخته شده قرار دارد. افراد و کسبه بازار حلبی سازها، حلبی هایی را برای توسعه این حسینیه به کار می گیرند. سینه زنی تک دست، رسمی است که از دیرباز در این حسینیه باقی مانده است.