چرا کاهش ترافیک هم آلودگی هوای تهران را کم نکرد؟ پاسخ کارشناسان کنترل کیفیت هوا، هواشناسی و محیط زیست

پایگاه خبری جماران، سجاد انتظاری: پس از ورود ویروس کرونا به تهران، مدارس تعطیل شدند و اداراتی که امکان آن را داشتند روی به دورکاری آوردند. اما یکی از نکات جالب توجه این است که با وجود کاهش چشمگیر عبور و مرور و کم شدن ترافیک باز هم شاهد آلوده شدن هوای تهران بودیم. این مسأله انتقاد برخی از شهروندان را در پی داشت و برخی هم در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی بر این سؤال خود اصرار دارند که «چرا علی رغم تعطیل شدن مدارس و کاهش ترافیک، آلودگی هوای تهران افزایش پیدا کرد؟»

برای جواب دادن به این سؤال و سؤالات دیگر در خصوص علل آلودگی هوای تهران و همچنین پاسخ به شبهه کسانی که تأکید دارند تصمیم مسئولین برای تعطیل کردن مدارس و ایجاد محدودیت های ترافیکی در مواقع آلودگی هوا یک تصمیم اشتباه و ناکارآمد بوده است، به کارشناسان هواشناسی و محیط زیست اشاره کردیم؛ تا نظرات آنها را در این خصوص جویا شویم و از آنها بپرسیم «چرا با وجود کاهش ترافیک، هوای تهران آلوده تر شد؟»

هرکس به تبع شغل و تخصص خود به این مسأله نگاه می کند. اما نکته مشترک نظرات همه کارشناسانی که ما با آنها صحبت کردیم این است که اولا عبور و مرور در تهران به صفر نرسیده است، دوم اینکه آلودگی ها علل دیگری هم دارد که مصرف بی رویه و فراتر از استانداردهای جهانی گاز خانگی چرخه مصرف سوخت کشور و از جمله کارخانه ها و نیروگاه ها را با چالش جدی روبرو کرده و آنها چاره ای جز مصرف گازوئیل ندارند؛ که آلوده کردن هوا محصول آن است.

نکته دیگر اینکه اختیارات کمیته اضطرار آلودگی هوا بسیار محدود است. ابتدایی ترین کارهایی که آنها می توانند انجام دهند این است که مدارس را تعطیل کنند تا ضمن اینکه کودکان از معرض آلودگی هوا دور بمانند، امید کاهش حدود 30 درصدی منشأ آلودگی هوا را هم داشته باشند. جالب است بدانید در شهر پیشرفته و اروپایی پاریس هم طرح زوج و فرد اجرا می شود. بنابر این طرح هایی نظیر این، مختص کشور و شهر ما نیست. در زمان اضطرار آلودگی هوا تصمیمات اینچینی اجتناب ناپذیر است.

محمد اصغری، کارشناس سازمان هواشناسی، در گفت و گو با خبرنگار جماران، در خصوص منشأ آلودگی هوای شهر تهران اظهار داشت: چیزی که به ما مربوط می شود این است که شرایط طوری بود که ما توقع افزایش آلایندگی ها را داشتیم و افزایش هم پیدا کرد. به خاطر اینکه چند روز وزش باد نداشتیم و هوا ساکن بود. البته امروز وزش باد داشتیم و آلایندگی ها کاهش پیدا کرد.

حسین شهیدزاده، مدیرعامل سازمان کنترل کیفیت هوای تهران، نیز در این خصوص به خبرنگار جماران، گفت: ما همیشه این را گفته ایم که آلودگی هوای تهران به دو امر بستگی دارد؛ یکی میزان تولید آلودگی در داخل شهر و دوم میزان تهویه هوا یا ضریب تهویه است. شما باید این دو را در کنار هم در نظر بگیرید. کما اینکه امسال نسبت به سال گذشته تولید آلایندگی ما کمی پایین تر آمده بود اما تعداد روزهای آلوده بیشتر شد. دلیلش این بود که ضریب تهویه در سال جاری کمتر از سال گذشته بود.

وی تصریح کرد: ما یک ارتفاع لایه جوّی داریم که هر آلودگی تولید شده در آن رقیق می شود. یعنی آلودگی تولید شده به ارتفاع بالاتر می رود و کمی رقیق تر می شود. اما در زمانی که هوا سرد است یا در شب ها ارتفاع لایه جوّی که اجازه اختلاط را می دهد پایین می آید. در زمانی هم که وارونگی رخ می دهد این ارتفاع بسیار کم می شود. عامل دیگر سرعت باد است. اگر سرعت باد را در ارتفاع لایه جوّی که اجازه اختلاط می دهد را ضرب کنیم، ضریب تهویه را به ما می دهد. این ضریب تهویه امسال برای بعضی روزها 30 تا 40 درصد کمتر از سال گذشته بوده است. کمتر بودن ضریب تهویه باعث می شود آلودگی تولید شده در تهران، هر قدر هم کم باشد، در تهران بماند.

شهیدزاده ادامه داد: اما از طرف دیگر، حدود 61 درصد از ذرات معلق تهران مربوط به حمل و نقل و 39 درصد بقیه از منابع ساکن، یعنی مصارف خانگی، صنایع، ترمینال ها، فرودگاه، پمپ بنزین ها و... است. درست است که خودروها کم شده اند ولی این کم شدن به معنای این نیست که کل آلایندگی کم شده است. فرض کنید اگر خودروها نصف هم شده باشند، 30 درصد آلودگی تهران را کم می کند و اگر با آن 39 درصد جمع کنید، حدود 70 درصد منابع آلودگی هنوز در تهران موجود هستند. از سوی دیگر، باد هم نیامد و هوا تهویه نشد. این شرایط باعث انباشت آلودگی می شود.

وی افزود: دیشب باد خوبی وزید و باعث شد که شاخص آلودگی هوای تهران امروز صبح به حدود 50 برسد. این نشان دهنده تأثیر عمده ضریب تهویه است. یعنی هرچند که منابع آلودگی کم شده، ولی اولا صفر نشده و به نظر من حداکثر حدود 30 درصد از منابع آلودگی کم شده، و دوم اینکه نداشتن باد یا باد بسیار کم اصلا به تهویه هوا کمک نمی کند و انباشت آلودگی باعث می شود که ما به ناحیه ناسالم بودن هوا برای گروه های حساس برویم.

مدیرعامل سازمان کنترل کیفیت هوای تهران در پاسخ به این سؤال که «چرا علی رغم اینکه کم شدن تردد به نظر شما حدود 30 درصد در کاهش آلودگی هوا مؤثر است، اولین چیزی که به ذهن ستاد اضطرار آلودگی هوا می رسید تعطیل کردن مدارس و ایجاد محدودیت برای حمل و نقل بود؟» گفت: شاید به خاطر این است که بقیه چیزها دست اعضای این ستاد نیست. مثلا تعطیل کردن کارخانه ها دست آن گروه نیست. اما می توانند به جایی که دارد سوخت به آن کارخانه تحویل می دهد فشار بیاورند که سوخت پاک تری تحویل دهد. یعنی مثلا به جای اینکه در صنعت مازوت سوخته شود، گاز تأمین کنند.

وی افزود: آلودگی هوا دلایل زیرساختی دارد و یک زنجیره است و چیزی نیست که مثلا با تعطیلی مدارس و یا ایجاد محدودیت ترافیکی بگوییم مشکل آلودگی را حل می کنیم. اصلا این طوری نیست و اگر بخواهیم این جوری به قضیه نگاه کنیم، ساده انگارانه است. تعطیلی مدارس بیشتر برای این است که بچه ها صدمه نخورند و در معرض آلودگی قرار نگیرند؛ چون کودکان جزو گروه های حساس به حساب می آیند. و الّا حداکثر تأثیر آن این است که سفرهای آموزشی کاهش پیدا کند. فکر نمی کنم کل سفرهای آموزشی بیش از 30 درصد کل سفرهای روزانه شهر باشد. اگر این را هم حذف کنید، عملا کار زیادی برای مقابله با آلودگی انجام نشده است.

شهیدزاده با اشاره به اینکه خودروهای فرسوده باید حذف شود، تأکید کرد: تعداد کامیون های با عمر بالای 30 یا حتی 40 سال بسیار زیاد است و در شب هم تردد می کنند و این آلودگی ها معمولا انباشته می شود. برای خروج خودروهای فرسوده قانون هست ولی خارج نمی شوند. مخصوصا خودروهای دیزلی که شب تردد می کنند و آلودگی بسیار زیادی را تولید می کنند. درصد آلایندگی خودروهای بیش آلاینده خیلی زیاد است. 10 درصد خودروها به اندازه 50 درصد خودروها آلودگی ایجاد می کنند. به سراغ بیش آلاینده ها بروید. بیش آلاینده های حمل و نقل فرسوده های دیزلی و موتور سیکلت های کاربراتوری هستند. هر موتور سیکلت کاربراتوری چند برابر یک خودروی انژکتوری آلودگی تولید می کند.

وی با بیان اینکه ما در مصرف خانگی گاز بسیار اسراف می کنیم، اظهار داشت: میزان انرژی که ما داریم استفاده می کنیم چندین برابر کشورهای پیشرفته است. فقط به خاطر اینکه برای ما در دسترس و ارزان است، به هر ترتیب داریم این انرژی را هدر می دهیم. از یک طرف بخاری روشن می کنیم و از یک طرف پنجره را باز می کنیم تا هوا عوض شود. من خودم بارها در جلساتی که در سازمان های مختلف حضور داشته ام دیده ام که این اتفاق افتاده است. مسلما این ایراد دارد و مصرف گاز ما را افزایش می دهد.

مدیرعامل سازمان کنترل کیفیت هوای تهران افزود: خیلی از نیروگاه ها را به مشعل هایی مجهز کرده اند که بتواند سوخت گاز بسوزاند. وقتی در خانه ها گاز را زیاد مصرف می کنیم، نمی توانند سهمیه ای که برای نیروگاه ها در نظر گرفته اند را به آنها بدهند. مجبور می شوند برای اینکه مردم در خانه گاز داشته باشند، گاز نیروگاه را قطع کنند و به نیروگاه گازوئیل می دهند که آلودگی زیادی را تولید می کند.

وی تأکید کرد: همه اینها یک زنجیره است که دست در دست هم می دهد. یعنی کافی است 10 درصد مصرف خانگی گاز پایین بیاید. نتیجه این می شود که سوخت تمام نیروگاه ها تأمین می شود و دیگر آنها گازوئیل نمی سوزانند. همین امسال سازمان محیط زیست اطلاع داد که در اطراف تهران نیروگاه ها و کارخانه سیمان گازوئیل می سوزانند. یعنی در بدترین فصل سال که آلودگی بیش از همه تجمع پیدا می کند و وارونگی را داریم، آلودگی بیشتری را هم تولید می کنیم؛ پس نباید انتظار داشته باشیم که مشکل ما حل شود.

شهیدزاده ادامه داد: باید همه اینها را در کنار هم دید و هر کدام مسئول خودش را دارد. اما ناظر همه این بخش ها سازمان حفاظت از محیط زیست است که یکی دو سال گذشته دارد به طور جدی این موارد را پیگیری می کند. بعضی جاها را توانسته به نتیجه برساند و بعضی جاها به نتیجه نرسیده است؛ شاید دلیل عمده آن هم بحث اقتصادی است که همه کشور با آن دست به گریبان است. و الّا من مطمئن هستم خود نیروگاه هم دوست ندارد که گازوئیل بسوزاند. تا جایی که من اطلاع دارم گازوئیل سوزاندن باعث می شود بخش های دیگری از نیروگاه هم به مشکلاتی برخورد کند و آنها مجبور می شوند هزینه های زیادی بدهند که قطعات خنک کننده ها را عوض کنند.

اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست، نیز در گفت و گو با خبرنگار جماران اظهار داشت: مسئولین در زمان آلودگی هوا چاره ای جز تعطیل کردن مدارس و ایجاد محدودیت های ترافیکی ندارند. سال گذشته پاریس که بنزین بهتر و خودروهای باکیفیت تری دارد هم عبور و مرور خودروها را زوج و فرد کرد؛ غیر از این چاره ای نیست. ما یک سال تمام هر کاری می خواهیم می کنیم. سه میلیون خودرو و به همین میزان موتور سیکلت، که هشت برابر خودروها آلودگی تولید می کند، در خیابان رها می کنیم و می خواهیم مثلا در یک هفته که وارونگی هوا پیش می آید آن را رفع و رجوع کنیم؛ نمی شود. سعدی می گوید: «سعدی به روزگاران مهری نشسته بر دل/ بیرون نمی توان کرد الّا به روزگاران».

وی با اشاره به اینکه 85 درصد از آلودگی هوا به خاطر وسایل نقلیه است، افزود: این را هم در نظر بگیرید که 35 درصد از صنایع ایران بزرگ با عظمت در تهران است. قبل از دولت آقای احمدی نژاد گفتند که دیگر در شعاع 120 کیلومتری تهران صنایع سنگین تأسیس نکنیم. ولی آقای احمدی نژاد این را به هم زد و یکی دو کارخانه توربین سازی را گفتند لازم است که نزدیک کرج بسازیم. بنابر این آن صنایع و آتش سوزی ها را هم مقصر بدانید.

کهرم یادآور شد: وارونگی دما وقتی پیش می آید که هوا سرد باشد. یعنی در تابستان وارونگی هوا نداریم. به خاطر اینکه گازهای تولید شده توسط اتومبیل ها و موتور سیکلت ها به هوا می رود و قرار است که از شهر تهران دور شود. ولی یک لایه هوای سرد مثل «دم کنی» روی آن را می گیرد و وارونگی پیش می آید. بعد هوای آلوده به جای اینکه فرار کند به زمین بر می گردد.

وی تأکید کرد: وقتی که علم به ما می گوید 85 درصد از آلودگی مربوط به وسایل متحرک یعنی اتوبوس ها، موتور سیکلت ها و سواری ها است، مقامات نیز درست می گویند که وسایل نقلیه عامل اصلی آلودگی ها است و تصمیماتی مثل ایجاد محدودیت های ترافیکی درست است. اما مسأله اینجا است که نمی گویند در فصل گرم سال مسأله آلودگی هوا و وارونگی دما به کلی فراموش می شود. یعنی نه در زمینه وسایل نقلیه عمومی مثل اتوبوس و مترو کاری می شود، نه واگن هایی که دولت به خاطر مالیات در گمرک ها خوابانده آزاد می شود، نه تردد خودروهای بدون معاینه فنی متوقف می شود و نه فضای سبز افزوده می شود.

این کارشناس محیط زیست در پایان تأکید کرد: اگر در طول سال به این کارها فکر می کردیم و انجام می دادیم دیگر آخر سال وارونگی دما نداشتیم. ولی حالا که وارونگی داریم چاره ای نداریم غیر از اینکه مدرسه را تعطیل کنیم و یا محدودیت های ترافیکی ایجاد کنیم.