سینا افشاریان - خبرآنلاین آذربایجان غربی: دریاچه ارومیه به عنوان دومین دریاچه شور جهان روزهای پایانی حیات خود را سپری می کند.
این دریاچه زیبا درحالی در معرض نابودی کامل قرار دارد که عوامل مختلفی در این امر دخیل بودند و تلاش های دولت یازدهم و دوازدهم گرچه صورت گرفت ولی نتوانست موفقیت آمیز باید.
اما در زیر واکاوی و چرایی بحران این دریاچه را از نگاه خواهیم گذراند.
سدها:
سدها یکی از دلایل اصلی بحران دریاچه ارومیه و یکی از عوامل اصلی کاهش ورود حق آبه این دریاچه بوده است. بر طبق آماری که در وبسایت شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده است ۱۴ درصد سدهای کشور در ۲ استان همجوار دریاچه (آذربایجان غربی و شرقی) اجرا و یا در دست اجراست که اگر استان کردستان را هم به این ۲ استان بیافزاییم این آمار به ۱۷ درصد می رسد. (اینجا)
آمار سدهای حوضه آبریز
اما بر طبق آماری که سایت های مختلف نیز منتشر کرده اند ۵۲ سد در حوضه آبریز دریاچه ساخته شده، ۱۰ سد در حال ساخت و ۴۰ سد دیگر در مراحل مطالعاتی قرار دارند.
تعداد سدهای ساخته شده در مسیر دریاچه ارومیه
۱- سد پارام استان آذربایجان شرقی. ٢- سد چوغان (جوقان) استان آذربایجان شرقی. ٣- سد آمند تبریز استان آذربایجان شرقی. ۴- سد اردلان استان آذربایجان شرقی. ۵- سد تاجیار سراب استان آذربایجان شرقی. ۶- سد تیل استان آذربایجان شرقی. ۷- سد حسنلو استان آذربایجان غربی. ۸- سد ده گرچی اشنوشه استان آذربایجان غربی. ۹- سد زولا استان آذربایجان غربی. ۱۰- سد ساروق (گوگردچی) استان آذربایجان غربی. ۱۱- سد شهرچائی استان آذربایجان غربی. ۱۲- سد علویان استان آذربایجان غربی. ۱۳- سد شهید کاظمی بوکان استان آذربایجان غربی. ۱۴- سد قاضی کندی استان آذربایجان شرقی. ۱۵- سد قلعه چای عجبشیر استان آذربایجان شرقی. ۱۶- سد قوریچای قوشاچای (میان دوآب) استان آذربایجان غربی. ۱۷- سد قیصرق استان آذربایجان شرقی. ۱۸- سد کردکندی استان آذربایجان شرقی. ۱۹- سد مقصودلو استان آذربایجان شرقی. ۲۰- سد ملا یعقوب استان آذربایجان شرقی. ۲۱- سد ملک کیان استان آذربایجان شرقی. ۲۲- سد مهابا استان آذربایجان غربی. ۲۳- سد نهند استان آذربایجان شرقی. ۲۴- سد هاچه سو استان آذربایجان غربی. ۲۵- سد هفت چشمه آذرشهراستان آذربایجان شرقی. ۲۶- سد ینگجو آذرشه استان آذربایجان شرقی. ۲۷- سد فاضل گلی استان آذربایجان شرقی. ۲۸- سد وانق علیا استان آذربایجان شرقی. ۲۹- سد سنجاق استان آذربایجان غربی. ۳۰- سد سفیدان عتیق (داش اسپران) استان آذربایجان شرقی. ۳۱- سد کانسپی استان آذربایجان غربی. ۳۲- قوشخانه استان آذربایجان غربی. ۳۳- سد اوغان استان آذربایجان شرقی. ۳۴- سد عبدول آباد استان آذربایجان شرقی. ۳۵- سد مینق خا استان آذربایجان شرقی. ۳۶- سد حسنجانکوه استان آذربایجان شرقی. ۳۷- سد ورگیل استان آذربایجان غربی. ۳۸- سد احمد آباد سفلی استان آذربایجان غربی. ۳۹- افزایش ارتفاع سد کاظمی بوکان استان آذربایجان غربی. ۴۰- سد آمند ١ استان آذربایجان شرقی. ۴۱- سد آمند ۲ استان آذربایجان شرقی. ۴۲- سد باروق هریس استان آذربایجان شرقی. ۴۳- سد پیره یوسفان استان آذربایجان شرقی. ۴۴- سد خرمالو استان آذربایجان شرقی. ۴۵- سد خونیق استان آذربایجان شرقی. ۴۶- سد گاودوش آباد استان آذربایجان شرقی. ۴۷- سد ینگجه ۱هریس استان آذربایجان شرقی. ۴۸- سد مینق سنگی استان آذربایجان شرقی. ۴۹- سد هریس شبستر استان آذربایجان شرقی. ۵۰- سد چناغ بلاغ استان آذربایجان شرقی. ۵۱- سد سرای استان آذربایجان شرقی. ۵۲- سد گل تپه مراغه استان آذربایجان شرقی.
فهرست سدهای در دست ساخت حوضه اصلی دریاچه ارومیه
١- سد اشنویه (چپر آباد) استان آذربایجان غربی. ٢- سد چراغ ویس استان کردستان. ٣- سد امام چای استان آذربایجان شرقی. ۴- سد باراندوز استان آذربایجان غربی. ۵- سد سیمینه رود استان آذربایجان غربی. ۶- سد شهید مدنی (ونیار) استان آذربایجان شرقی. ٧- سد لیلان چای استان آذربایجان شرقی. ٨- سد نازلو استان آذربایجان غربی. ٩- سد خراسانه بوکان استان آذربایجان غربی. ١٠- سد دیرعلی استان آذربایجان غربی.
فهرست سدهای در دست مطالعه حوضه اصلی دریاچه ارومیه
١- سد چهرگان - مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٢- سد آتمیان - در مرحله شناسائی - استان آذربایجان شرقی. ٣- سد آجرلو - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ۴- سد آلقو - در مرحله شناسائی - استان آذربایجان شرقی. ۵- سد ابرغان - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ۶- سد باروق (قطار) - در مرحله دوم - استان آذربایجان غربی. ٧- سد ترپ - مرحله دوم - استان آذربایجان شرقی. ٨- سد تسوج - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٩- سد توپچی - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ١٠- سد خانم گلی - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ١١- سد خراجوچای - در مرحله دوم - استان آذربایجان شرقی. ١٢- سد دوش - در مرحله دوم - استان آذربایجان شرقی. ١٣- سد ساینجق - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ١۴- سد سردار آباد - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ١۴- سد سنته - در مرحله دوم - استان کردستان. ١۵- سد سینیخ چای - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ١۶- سد شورسو - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ١٧- سد عباس آباد هریس - مرحله شناسائی - استان آذربایجان شرقی. ١٨- سد عسگرآباد - در مرحله شناسائی - استان آذربایجان شرقی. ١٩ - سد قاشقیه - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٢٠- سد کهریز - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٢١- سد مردق چای (قره ناز) - در مرحله دوم - استان آذربایجان شرقی. ٢٢- سد مرخز - در مرحله اول - استان کردستان. ٢٣- سد هرزورز هریس (خارج بستر) - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٢۴- سد کردکند (قپلانتو) - در مرحله اول - استان آذربایجان شرقی. ٢۵- سد زره شوران - در مرحله اول -استان آذربایجان غربی. ٢۶- سد قینرجه - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٢٧- سد خلیفان - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٢٨- سد زید کندی - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٢٩- سد مامالو - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٠- سد بردوک - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣١- سد فلکان - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٢- سد رشکان - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٣- سد خانقاه سرخ - در مرحله دوم - استان آذربایجان غربی. ٣۴- سد گل تپه مهاباد - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣۵- سد شیرمرد - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣۶- سد قیزقاپان - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٧ - سد حاجی بابا - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٨ - سد بالقچی - در مرحله اول - استان آذربایجان غربی. ٣٩- سد یزدکان - در مرحله دوم - استان آذربایجان غربی. ۴٠- سد سیرلر بستان آباد - مرحله اول - آذربایجان غربی.
این در حالیست که سرپرست وزارت نیرو شهریورماه امسال از متوقف شدن احداث ۱۲ سد در حوضه آبریز دریاچه خبرداده است. (اینجا)
سدسازی در کشورهای توسعه یافته
این مقدار سدسازی در حوضه آبریز یک دریاچه، در حالی که کشورهای توسعه یافته سال هاست روش های دیگری را جایگزین روش سدسازی به عنوان یک روش همه گیر در سالهای ۱۹۴۰-۱۹۵۰ مطرح بوده و امروزه به عنوان یکی از عوامل تخریب محیط زیست شناخته می شود، کرده اند، لذا تلاش برای تخریب سدها در این کشورها آغاز شده و به عنوان مثال برداشتن سد الوا در ایالات متحده و برداشتن سد ها در کشورهای فرانسه، کانادا و ژاپن از این جمله است.
این در حالیست که از زمان دولت نهم به این سو، سدسازی تبدیل به یک افتخار در کشور مطرح شده است و حتی مدیران کنونی وزارت نیرو نگاهی تدافعی بر سدسازی دارند و ارسلان هاشمی مدیرعامل آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی در گفتگویی تاثیر سدها را بر خشک شدن دریاچه ارومیه تنها ۶ درصد می داند و کیومرث دانشجو مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی هم خشکی دریاچه را از سدها نمی داند!
نگاه مدیران و کارشناسان به تاثیر سدها بر دریاچه ارومیه:
ارسلان هاشمی مدیرعامل آب منطقه ای آذربایجان شرقی: تاثیر سدها بر خشک شدن دریاچه ارومیه فقط ۶ درصد است
کیومرث دانشجو مدیرعامل آب منطقه ای آذربایجان غربی: سد ها عامل خشک شدن دریاچه ارومیه نیستند
پیروز حناچی معاون وزیر راه و شهرسازی: ایجاد ده ها سد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه یکی از ۲ عامل اصلی بروز بحران خشکسالی دریاچه ارومیه است.
حمید چیت چیان وزیر وقت نیرو: در صورت لزوم برای حفظ دریاچه ارومیه سد هم خراب می‌کنیم.
مسعود باقرزاده کریمی معاون دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست : سدهای بالادست دریاچه از عوامل مهم خشکی دریاچه است و همانطور که تخریب سدها در دنیا برای نجات تالاب ها رایج است ما نیز می توانیم برخی سدهای حوضه دریاچه را برای نجات آن تخریب کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه : طبق بررسی‌های صورت گرفته ساخت نزدیک به ۴۰ سد در استان‌های اذربایجان غربی و آذربایجان شرقی که بیشترشان بدون مطالعه زیست محیطی احداث شده ، نقش بسزایی در کاهش سهم آبی دریاچه و خشک شدن آن ایفا می‌کند.
کارشناس حوضه آب: سد باعث خشک شدن دریاچه نیست بلکه سو مدیریت یا عدم مدیریت پایین دست سد و یا بی توجهی به مطالعات کافی و حرفه ای قبل از احداث سد و یا رها نکردن نیاز زیست محیطی رودخانه (به علت عدم مطالعه کافی قبل از احداث سد) توسعه اراضی و کشاورزی، عدم مدیریت نوع کشت و محصول مناسب منطقه، عدم استفاده از ابیاری های نوین و علمی، همه جزو عواملیه که باعث هدر رفت اب در حوضه میشه
حرف پایانی:
سد سازی شاید در نگاه اول دلیل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه نباشد ولی یکی از عوامل اصلی است زیرا که باعث بسته شدن جریان های ورودی این دریاچه شده و از سویی تاثیر غیر قابل انکاری بر اکوسیستم محیط زیست پیرامون داشته است و لازم است مسئولین مربوطه در جلوگیری از ساخت سدهای بی‌رویه و احتمالا تخریب برخی از آنان و یا بازکردن آن ها داشته باشند.
کشاورزی:
کشاورزی سنتی و کاشت محصولات پرآب بر که کارشناسان آنرا یکی از عوامل بحران کنونی دریاچه ارومیه می دانند باعث شده با افزایش مصرف آب بخش کشاورزی شاهد افزایش برداشت آب زیرزمینی و آب های رودخانه ها بخاطر ابن بخش شود.
سیاست های نادرست در بخش کشاورزی، کاشت محصولات پرآب بر چون چغندر وسیب و همچنین سیستم سنتی حاکم بر آبیاری باغات از جمله عواملی است که در افزایش نقش کشاورزی بر بحران خشکی دریاچه نقش ایفا کرده است.
هم اکنون در حوضه آبریز دریاچه، باغات بزرگ تبدیل به باغات کوچک مقیاس شده و باغداران با کاشت محصولات کم بازده و پر آب بر و عدم اعتنای به استفاده از کمک دولتی مبنی بر مکانیزه کردن آبیاری و مدرنیزه کردن آن، اقدام به برداشت بی رویه آب از سفره های آب زیرزمینی و رودخانه ها می کنند.
در این میان تلاش های کم نتیجه سازمان های ذیربط من جمله جهاد کشاورزی و نبود مدیریت قوی برای تغییر الگوی کشت منطقه کشاورزمحور آذربایجان غربی نیز در این بحران کم تقصیر نبوده است.
دولت در ابتدای آغاز راه برای احیا از پیشنهاد نکاشت به عنوان یکی از ۲۶ مصوبه مصوبه ستاد احیا خبرداد که بعد از انتقادات و مخالفت های نمایندگان و مردم این طرح را به بهکاشت تغییر داد و در این راستا کمک هزینه ای برای تغییر آبیاری از سنتی به مدرن در اختیار کشاورزان قرارداد با این حال تغییر زمین های زراعی به کشاورزی در بالادست رودخانه ها و بخصوص دامنه کوه ها و مصرف بی رویه آب باعث شد ضربات جبران ناپذیری به حوضه کشاورزی وارد شود و هم اکنون شاهد یک وضعیت بغرنج در به فروش نرفتن محصولات کشاورزی حوضه دریاچه و مصرف بی رویه آب توسط این بخش هستیم.
دولت و بخصوص سازمان جهاد کشاورزی هم نتوانست با این وضعیت که برخی نمایندگان را هم رو در روی خود می دید مقابله کند و وضعیت کشاورزی آذربایجان غربی علاوه بر تاثیرگذاری در بحران دریاچه، با مشکلات عدیده دیگری همچون ماجرای کنونی دپوی سیب ها در کنار جاده ها مواجه است.
نگاه مدیران و کارشناسان به تاثیر کشاورزی بر دریاچه ارومیه:
مجید خدابخش استاندار آذربایجان شرقی: ۸۹ درصد آب حوضه دریاچه ارومیه در حوزه در کشاورزی مصرف و باید برای کشت چغندر قند و محصولات پرمصرف آب، کشت جایگزین تعیین شود و مصرف آب در حوزه کشاورزی مدیریت شود.
معصومه ابتکار رییس وقت سازمان محیط زیست: توسعه بی رویه باغات پر محصول با الگوی کشت غرقابی در بالادست این دریاچه از عوامل مهم بحران دریاچه است.
اسمعیل کریم زاده رییس جهادکشاورزی آذربایجان غربی: نقش کشاورزی در بحران خشکی دریاچه ارومیه کمتر از ۱۵درصد بوده در حالیکه راندمان مصرف آب این بخش تنها ۴۰ است.
کارشناس بخش کشاورزی: عدم سرمایه‌گذاری دولت در حوزه اقتصادی استان آذربایجان غربی و تبدیل باغ های انگور به سیب در کاهش آب دریاچه ارومیه و خشکی آن نقش بسزایی داشته است.
چاه های غیرمجاز:
وجود نزدیک به ۶۰هزار چاه غیرمجاز در سطح استان آذربایجان غربی، تاثیر این معضل را در کاهش آب های زیرزمینی و تاثیر بر بحران دریاچه ارومیه را بیش از پیش به اثبات می رساند.
کشاورزی کم بازده و سنتی، ساخت باغ های ویلامحور در روستاهای حوضه دریاچه ارومیه به همراه ده ها استخر با حفر ده ها هزار چاه برای رسیدن به آب تاثیر زیادی در بحران کنونی داشته و ارگان های ذیربط نتوانسته با این بحران مقابله کند و حتی با اقدام به بستن این چاه ها، بدلیل حفر شبانه چاه جدید عملا در بن بست قرار گرفته است.
ستاد احیای دریاچه ارومیه در گزارش سال ۹۵ خود به این موضوع اشاره و از تخصیص اعتبار ۳۵۳میلیارد ریال برای توقیف چاه‌های غیرمجاز و کنترل برداشت چاه‌های مجاز در سه استان همجوار دریاچه خبرداده بود.
آمارها و نظرات مدیران و کارشناسان درمورد چاه های غیرمجاز بر حوضه دریاچه ارومیه:
کیومرث دانشجو مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی: تعداد ۵۹ هزار و ۱۶۲ حلقه چاه غیر مجاز استان حدود ۹۹.۲ درصد در بخش کشاورزی و مابقی به میزان ۰.۸ درصد در مصارف صنعت و شرب و بهداشت قرار دارد که ارومیه و میاندوآب بیشترین چاه غیرمجاز را در حوضه دریاچه ارومیه داشته اند.
ایوب ایرانی فام معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی: ۱۴هزار چاه غیرمجاز حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان آذربایجان شرقی قرار دارد
سیدمرتضی موسوی مدیرکل دفتر مدیریت منابع آب حوضه های دریای خزر و دریاچه ارومیه: حدود ۸۸ هزار حلقه چاه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه وجود دارد که ۵۰ درصد این چاه ها غیرمجاز است.
سرتیپی نماینده سازمان زمین‌شناسی کشور: با وجود ده ها هزار چاه غیرمجاز و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی بزودی شاهد فرونشست در دشت های حوضه دریاچه ارومیه خواهیم بود.
هادی بهادری نماینده مجلس: در وزارت جهاد کشاورزی مشخص نیست که الگوی کشت به چه صورت در محدوده دریاچه ارومیه باید انجام شود و یا چگونه می خواهند از توسعه کشت در این محدوده جلوگیری کنند.(پانا)
بارندگی:
کاهش وحشتناک بارندگی در حوضه دریاچه ارومیه تاثیری محسوس بر بحران دریاچه ارومیه گذاشته طوری که به نظر می رسد برای احیای دریاچه به بارندگی اندک مقدار نیز نمی توان دل بست.
طبق آخرین آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران وزارت نیرو میزان بارندگی روزانه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نسبت به سال آبی گذشته ۳۹ درصد و نسبت به متوسط ۴۹ ساله ۵۶ درصد کاهش داشته که آماری قابل تامل است.
همچنین میزان بارندگی تجمعی از ابتدای سال آبی به میزان ۷ درصد نسبت سال آبی گذشته و ۴۲.۳ درصد نسبت به متوسط ۴۹ ساله کاهش داشته است.
نظرات مدیران و کارشناسان درمورد تاثیر کاهش بارندگی بر دریاچه ارومیه:
بهادری مدیر استانی سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه و نماینده کنونی مجلس: میزان بارش ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال جاری نسبت به سال گذشته ۴۰ درصد کاهش یافته است. خشکسالی حاکم در منطقه آذربایجان بی نظیر است و این منطقه را جزو خشک ترین استان های کشور تبدیل کرده که این موضوع بحران دریاچه را تشدید می کند. (پانا)
صراف استاد دانشگاه تبریز: طی سالهای گذشته شاهد کاهش محسوس بارندگی بوده ایم با این حال این کاهش در سال ۹۵ نسبت به سال ۹۴ به افزایش سطح دریاچه ارومیه باعث شده است. (آناج)
میان‌گذر دریاچه ارومیه:
احداث غیرفنی پل میان گذر دریاچه ارومیه عاملیست که برخی کارشناسان در بحران کنونی دریاچه آنرا بی تاثیر نمی دانند.
این میان گذر که برخلاف سایر میان گذر های روی بسترهای آبی اجرا شده و حدود ۹۰درصد آن بصورت خاکریز داخل بستر دریاچه ریخته و چرخه طبیعی آب را در دریاچه مختل کرده است.
در ابتدای اجرا و مطالعات اجرایی این میان گذر بدلیل نوع خاص دریاچه با درصد غلظت شوری زیاد طرح ها مختلفی ارائه و در نهایت به غیرفنی ترین شکل ممکن اجرا و اکنون نمی توان نوع اجرای آن را در بحران کنونی دریاچه بی تاثیر قلمداد کرد.
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته نظیر فرانسه و دانمارک-سوئد پل ها بصورت کابلی و غیر مخرب بر زیست محیط اجرا و به پایان رسیدند.
روزنامه همشهری در مقاله ۲ سال قبل خود به این نکته اشاره می کند که نحوه اجرای میان گذر با مخالفت سازمان محیط زیست مواجه بوده و حتی از امضای درخواست فاینانس نیز امتناع کرده ولی به دلیل اراده دولت وقت مجبور به پذیرش آن هم به صورت نظارت بر روند ساخت پل کرده که در نهایت نیز وزارت نیرو وقت به تعهد خود در این زمینه عمل نمی کند.
نظرات مدیران و کارشناسان درمورد تاثیر پل میان گذر بر بحران دریاچه ارومیه:
مدیر تلفیق و برنامه ریزی ستاد احیا: مطالعات تخصصی بر روی تاثیر میان گذر بر دریاچه ارومیه به این نتیجه رساند که باید آنرا تخریب کنیم. (تابناک)
ابوالفضل آبشت مدیر تالاب های بین المللی ایران: این واقعیت است که میان گذر دریاچه ارومیه بر چرخش اکولوژیک این دریاچه را از بین برده است. (تابناک)
کارشناسان دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر: احداث پل میانگدار منجربه اختلال درچرخه طبیعی گردش آب دریاچه، رسوبگذاری غیرمتعارف و کاهش ظرفیت خودپالایی آب دریاچه شده که به زوال تدریجی اکوسیستم منطقه منجر خواهد شد. (پژوهش علمی)
حمید قاسمی مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی: میان گذر دریاچه ارومیه یکی از عوامل تاثیر گذار بر بحران کنونی دریاچه ارومیه است. (مهر)
فراتکنولوژی هارپ:
هارپ به عنوان یک تکنولوژی تا به امروز مطرح است و تاکنون هیچ دلیل علمی یا قطعی مبنی بر نقش این سیستم ها در بحران خشکسالی و زیست محیطی در کشورهای مختلف من جمله ایران تایید نشده و لذا نقش آن نیز در خشکی دریاچه ارومیه نیز توجیه علمی نداشته است.
یکی از اساتید دانشگاه ارومیه در اینباره گفته است: هارپ مختص امریکا نیست و روسیه نیز این تکنولوژی را دراختیار دارد و ابعاد دقیق و علمی ثابت شده از این تکنولوژی نیز هنوز روشن و شفاف سازی نشده و نمی‌توان در این راستا نظری داد. (ایسنا)
48
