عَلم یا «توغ» یکی از وسیله‌های نمادین به کار رفته در آیین سوگواری مام محرم در میان عموم شیعیان است و عزادار بودن مردمان هر دیار یا حضور دستجات عزاداری را از فاصله دور نشان می‌دهد؛ علم‌گردانی یا برافراشتن علم‌های بلند در برخی از شهرستان‌های این استان مرزی از جمله میاندوآب نیز یادآور مهمترین هدف امام‌حسین(ع) از قیام کربلا که همانا اهتزاز پرچم اسلام است، محسوب می‌شود.
این عزاداران حسینی معتقدند که حضرت باب‌الحوایج(ع) این پرچم را در سومین روز از ماه محرم و همزمان با اطراق کاروان حسینی در کربلا برافراشت و آنان نیز به یمن زنده نگهداشتن قیام حسینی و تحقق عزت، آزادی و سربلندی اسلام، در این روز علم برپا می‌کنند و آن را تا اربعین به اهتزاز در می‌آورند.
در این آیین مردان و زنان از دومین شب ماه محرم در کنار علم‌های حسینی شروع به خواندن دعا به ویژه زیارت عاشورا کرده و شب و صبحگاه سومین روز نسبت به آذین‌بندی علم با پارچه‌های نذری اقدام می‌کنند.
پیش از برافراشته شدن علم‌ها نیز اقشار مختلف مردم که نذر یا حاجتی دارند برای برآورده شدن آن روسری، پارچه و شال به علم می‌بندند به طوری که تمام طول علم با پارچه‌های رنگارنگ پوشیده می‌شود.
«علم» حضرت ابوالفضل(ع) و یاران باوفای امام حسین(ع) در واقعه کربلا عامل اتحاد و انسجام بود و امروز نیز این علم‌ها عزاداران حسینی را دور هم جمع می‌کند و در تقویت ارتباط آنان و هدایت دستجات حسینی نقش محوری دارد.
رنگ علم‌ها نیز با وقایع کربلا ارتباط دارد و رنگ‌های سبز سیدی و سرخ آنها پس از نماز ظهر عاشورا که یادآور شهادت اباعبدالله‌الحسین(ع)است، به سیاه تغییر می‌کند.
علم‌های حسینی محتوایی عاشورایی دارد و در بیشتر آنها توسل به شهدای کربلا و عرض ارادت به آنان به چشم می‌خورد؛ جنس پارچه‌ها و شیوه نگارش محتوای علم‌ها نیز عرصه خلاقیت هنرمندان خوشنویس و طراحان برجسته است.
یکی دیگر از موارد جالب توجه در فرهنگ علم‌گردانان، سن و سال آنان به شمار می‌رود؛ بسیاری از افراد مسن که به سختی علم‌ها را جابجا می‌کنند، بر اساس نذری که دارند، به این کار مبادرت می‌کنند تا نشان دهند که علمداری امام حسین(ع) پیر و جوان ندارد.
کودکان و نوجوانان نیز علاقه زیادی به علم‌گردانی دارند و آن را نشانه بلوغ فکری و جسمی خود به شمار می‌آورند و در این مسیر متعالی از هم سبقت می‌گیرند.
مردم آذربایجان‌غربی همواره علم‌های حسینی را برافراشته نگاه داشته و حتی در تنگناها نیز از مکتب عاشورا دور نمانده‌اند؛ چه آن زمان که در زیرچکمه‌های روس‌ها رنج کشیدند و چه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی که امام خمینی(ره) محرم را به عنوان یکی از عوامل زنده نگاه داشتن اسلام برجسته‌تر کردند.
علم‌گردانی نیز علاوه بر آیین‌های علم‌بندی در این دیار قدمتی دیرینه دارد و در برخی از روستاهای این استان علم‌هایی با قدمت چندین ساله وجود دارد.
مردم‌شناس میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان‌غربی کانون اصلی علم‌گردانی در آذربایجان‌غربی را روستای «عرب‌لوی دره ارومیه» عنوان کرد و گفت: در این روستا علم‌هایی با قدمت طولانی وجود دارد ولی این آئین در روستاهای «دیزج تکیه» و «کولق» نیز باشکوه خاصی برگزار می‌شود.
حسن سپهرفر افزود: علم‌گردانی ارومیه قدمتی بیش از ۱۰۰ سال دارد و این آیین در سال ۱۳۹۴ هجری شمسی به شماره ۱۱۳۳ در فهرست آثار ناملموس معنوی کشور به ثبت رسید.
وی ادامه داد: علم‌گردانی در روستاها حال و هوای دیگری دارد و در روز عاشورا علم یک روستا را به روستای دیگر میهمان می‌برند.
این مردم‌شناس افزود: علم، چوب بلندی است که بر بالای آن نماد «آل‌عبا» گذاشته شده است و مردم پارچه‌های سبز رنگ نذری را به نیت برآورده شدن جاجت‌هایشان به آن می‌بندند.
«سپهرفر» مسجد «مهدی‌القدم» ارومیه را از دیگر کانون‌های برگزاری این آئین عنوان کرد و افزود: امامزاده ابراهیم و محمد، امامزاده بکشلو، امامزاده غریب حسن و «آغا قبری» ارومیه نیز از جمله مکان‌هایی است که بیشترین عزادار را در آیین علم‌گردانی به خود اختصاص می‌دهد چنانکه امامزاده ابراهیم و محمد هرساله ۶ هزار عزادار را پذیرا می‌شود.
محرم یا محرم‌الحرام نخستین ماه از ماه‌های دوازده‌گانه قمری و از ماه‌های حرام است؛ از مهمترین حوادث و رویدادهای این ماه شهادت امام حسین (ع) در واقعه خونین کربلا و اسارت خاندان ایشان در کوفه و شام است و این وقایع هرساله و در ماه محرم با نقش محوری مردم آذربایجان‌غربی، زنده نگاه داشته می‌شود.
مردم مومن این استان مرزی هر ساله در قالب دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی، شبیه‌خوانی و مرثیه‌سرایی در این ایام به سوگ سرور آزادگان جهان می‌نشینند و علم امام حسین (ع) را برافراشته نگاه می‌دارند.
۹۹۱۸/۳۰۷۲
