شهرستان ماکو در گوشه شمال غربی ایران ( استان آذربایجان غربی ) در دره ای بنا شده که رودخانه زنگمار از آن می گذرد .این شهر از طرف شمال و جنوب کوهستانی است و از جانب غرب و شرق به جلگه های قلعه درسی و چای باسار منتهی می گردد.
به گزارش ایسنا منطقه آذربایجان غربی، آنچه شهر ماکو را از دیگر شهرهای ایران متمایز ساخته، موقعیت طبیعی خاص آن است؛ هرگاه نام ماکو به زبان می‌آیند ناخودآگاه سنگ و کوه های مرتفع به ذهن انسان خطور میکند.
دره بازالت‌های منشوری بدولی ماکو
دره بازالتی "یلانلار دره سی" در موقعیت جغرافیایی در ۲۵ کیلومتری شهرستان ماکو و در مسیر روستای آواجیق قرار دارد. این دره به دره مارها نیز شناخته میشود و در ۳ کیلومتری روستای بدولی شهرستان ماکو و به موازات جاده آواجیق امتداد دارد. طول دره در حدود ۳ کیلومتر و جهت آن شرقی غربی است که در انتهای غربی دره به مزارع روستای بدولی منتهی می‌گردد. رودخانه زنگمار در کف دره از ارتفاعات کوه آرارات در ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از میان دره و روستاهای مختلف در مسیر خود، نهایتا به سد بارون می‌ریزد.
ورودی دره در کنار جاده واقع شده است و برای ورود به آن باید شیب ابتدای دره که به"قیرمیز لیخ" شهرت دارد را به پایین بروید تا وارد دره شوید. توجه داشته باشید که به دلیل ارتفاع زیاد دیواره‌ها سایه به‌سرعت بر دره چیره میشود و از این رو در زمان سنجی خود برای عکاسی به این نکته مهم توجه داشته باشید و زمان مناسب را برای عکاسی انتخاب کنید. دره بدولی دارای شیبی ملایم است و برای عبور از آن به حدود ۲ ساعت زمان نیاز خواهید داشت.
دیواره‌های بازالتی دره بسیار ریزشی هستند و از این رو باید جوانب ایمنی و احتیاط و حفظ فاصله مناسب از دیواره‌ها در حین عبور از دره را مورد توجه قرار داد.
در میانه این دره چشمه آبی از میان دیواره‌های بازالتی دره به بیرون می‌جوشد. این چشمه به نام چشمه خاتون و یا خاتون بولاغی شهرت دارد. در ادامه مسیر دره به پیچ نعل اسبی که دارای شاخص‌ترین مناظر دره است خواهید رسید. بعد از این پیچ، دره عریض‌تر شده، دیواره‌های دره ارتفاع کمتری پیدا می‌کنند و پوشش گیاهی بیشتر خودنمایی میکند.
ادامه مسیر دره به آبشار دره بدولی منتهی می‌گردد. آبشار ارتفاعی در حدود ۷ متر دارد و مناظر زیبایی در کنار دیواره‌های بازالتی ایجاد کرده است.
ستون‌های منشوری بازالتی ماکو یکی از نمونه‌های کم نظیر جهان است که حاصل انجماد گدازه‌های آتشفشانی در دوره سوم زمین شناسی است. انقباض ناشی از انجماد گدازه و با فاصله زاویه ای ۱۲۰ درجه از یکدیگر اثر می‌کنند.در نتیجه تاثیر این نیروها، توده آذرین در جهت قایم به ستون‌های شش گوش مستقیم تبدیل می‌گردد. معمولا ردیف منشورهای پایین‌تر، منظم‌تر از ردیف منشورهای بالایی گدازه است.
بهترین زمان بازدید از دره اواخر بهار تا اوایل پاییز است.
چشم ثریا "هزار چشمه ماکو"
چشمه ثریا سرچشمه رودخانه ارس یکی از جاذبه های دل انگیز و گردشگری استان آذربایجان غربی است که در دشت وسیع و زیبای بورالان واقع شده و تالابهای آن در فصول مختلف زیستگاه انواع پرندگان مهاجر می باشد.
چشمه ثریا در شمالی ترین نقطه جغرافیایی ایران بین مرز ایران و ترکیه در استان آذربایجان غربی و از توابع شهرستان ماکو است. چشمه ثریا چشمه‌ای بزرگ و دیدنی است آب آن بسیار زلال بوده و حتی قابل قایقرانی‌است.
از این منطقه کوه آرارات کاملا دیده میشود، نمای کوه و چشمه زیبایی خاصی به منطقه می بخشد. بورالان به واسطه چشمه پرآب "چشم ثریا" و مجاورت با کوه های پوشیده از برف آرارات در خاک ترکیه و حضور عشایر و روستاهای متعدد با فرهنگ ها و آداب و رسوم مختلف و بالاخره همسایگی با سه کشور، یکی از قطب های گردشگری ایران بویژه توریسم طبیعی محسوب می شود. تماشای خاک ایران، ترکیه و عراق از فراز کوه دالامپر منطقه مرگور معروف به آلپ ایران مجموعه ای از تپه ها و کوه های پر برف تا ارتفاع 3500 متری است، این منطقه با دره ها، رودها و آبشار های پر آب و خروشان، دریاچه ها و تالاب های گوناگون مکانی پر از آرامش را برای مسافران مهیا می کند.
کلیسای زور زور
کلیسای مریم مقدس که به آن کلیسای زور زور هم گفته می شود، یکی از دیدنی ترین بناهای تاریخی ایران است. در کنار سد بارون در 13 کیلومتری ماکو در روستایی به نام بارون قرار دارد. در سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی کلیسا و دیر مریم مقدس به وسیله اسقف بسداچی زاکاریا ساخته شده است. این بنا در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار دارد.
نام کلیسا از همان ابتدا «کلیسای زور زور» بوده که به خاطر این است که در دوره ای تحت نظر هوانس یرز نقاش معروف به زورزورتسی، قرار داشته، به این نام معروف شده است . بنای کلیسا صلیبی شکل است که بیشتر به یک نمازخانه کوچک شبیه است.
این بنا با سنگ‌های تراشیده شده در حجم‌های مختلف ساخته شده است. نمای کلیسا بسیار ساده است و فقط در اطراف پنجره‌ها و نورگیری‌ها با ستون‌های کاذبی که به قوسی جناغی منتهی می‌شوند تزیین شده است.
این کلیسا، از محل خود جا به جا شده است!
این اتفاق در سال ۱۳۶۷ افتاد بدلیل اینکه در جریان احیای زمین های دشت ماکو احتمال تخریب ساختمان کلیسا وجود داشت. در آن دوران سازمان میراث فرهنگی با هماهنگی خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان کلیسا را به مکانی امن منتقل کرد. کار جا به جایی کلیسا ۲۵ روز طول کشیده و سنگ به سنگ این بنا پس از شماره گذاری درست به همان شکلی که از اول ساخته شده بود، به محل مورد نظر که۶۰۰ متر دورتر و روی یک برآمدگی صخره‌ای که در حدود ۱۱۰ متر مرتفع‌تر از محل اولیه کلیسا بود منتقل شد. پس از پایان عملیات جابه‌جایی، لوح سنگی نیز بر دیوار کلیسا نصب شد.
این بنای تاریخی علاوه بر فهرست یونسکو در فهرست آثار ملی نیز ثبت گردیده است.
عمارت کلاه فرنگی ماکو اثر به جامانده از دوره قاجار
بنای قدیمی عمارت کلاه فرنگی در سمت شرق خیابان امام و در طولانی ترین خیابان شهر ماکو و به موازات دره حد فاصل دورشته کوه قرار گرفته است. در اطراف عمارت فوق ساختمانهای قدیمی مانند عمارت شهربانی، محل شورای داوری سابق و چند بنای دیگر وجود دارند .
عمارت کلاه فرنگی، قسمتی از مجموعه ساختمان بزرگ قدیمی متعلق به یکی از خوانین ماکو بنام علی‌قلی خان بیات است که بعدها توسط اداره بهداری از تقی‌خان بیات خریداری شده است. تمام ساختمانهای قدیمی مذکور بجز عمارت کلاه فرنگی، تخریب شده است
این بنای قدیمی از نظر فرم و تکنیک کار مخصوصاٌ گچبری و آئینه کاری بسیار جالب توجه بوده و اثری است متعلق به اواخر دوره قاجاریه که بدون هیچ دخل و تصرفی به همان شیوه اصلی حفظ شده است .
ساختمان کلاه فرنگی دو طبقه بوده بطوریکه از نقشه و عکس‌های ضمیمه مشخص میشود قسمت داخلی دارای گچبری و پلان آن صلیبی شکل و فرم آن از بیرون بصورت هشت ضلعی است.
کاخی که نیمی از آن ایرانی و نیمی خارجی است "کاخ موزه باغچه جوق ماکو "
در جوار روستای "باغچه جوق" در دو کیلومتری جاده ماکو- بازرگان بر دامنه کوه مرتفعی در داخل باغ نسبتاً بزرگی، ساختمان مجلل و تاریخی قصر سردار ماکو- از آثار با ارزش و منحصر به فرد شمال غرب کشور- قرار دارد. این قصر سردار ماکو توسط "اقبال السلطنه ماکویی" از حکام مقتدر اواخر دوره قاجاریه و یکی از سرداران مظفرالدین شاه قاجار احداث شد. ساختمان قصر باغچه جوق به علت ویژگی های ممتاز هنری و معماری، در سال 1353 ش توسط دولت از وراث سردار خریداری شد و بعد از انجام تعمیرات ضروری در آن، از سال 1364 برای بازدید عموم آماده شد و به عنوان کاخ – موزه از آن استفاه میشود. بنا به جاذبه های قوی هنری و فرهنگی، این مجموعه مورد علاقه و توجه مردم منطقه و مسافرین داخلی و خارجی کشور است .
خانواده سردار ماکویی تا سال ۱۳۵۳ در این کاخ زندگی می کردند و پس از مرمت و بازسازی محوطه و ساختمان آن از سال ۱۳۵۸ به منظور بازدید عموم افتتاح شد، این کاخ موزه در سال ۱۳۶۶ در اختیار میراث فرهنگی کشور قرار گرفت و در سال ۹۵ به همت میراث فرهنگی و گردشگری استان و همکاری سازمان منطقه آزاد اقدام به مرمت و بازسازی آن شد.
قلعه ای در زیر خمیده ترین چتر سنگی جهان " قلعه قبان ماکو "
این قلعه با مساحتی بیش از ۲۵۰ هکتار با دیوارها، برج‌ها و باروهای بلند، شاه‌نشین ، حمام و زندان از جمله آثار دیدنی و تاریخی شهر ماکو است. قلعه «قبان ماکو» دارای اتاق‌ها و دیوارهای فروریخته در ارتفاع ۴۰ متری است که به عنوان جان‌پناه و انبار غله و غذا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این بخش که بلندترین نقطه در محل قلعه و از مهمترین بخش‌های آن به شمار می‌رود، بیش از ۱۵۰ متر طول و ۵ متر عرض داشته و از شرق به غرب امتداد یافته است .
برخی از دیوارها و اتاق‌های این بخش به علت در امان ماندن از بارش برف و باران در زیر چتر سنگی کاملا سالم و دست نخورده باقی مانده است. وجود تونل‌های مخفی زیرزمینی و تو در تو که علت ایجاد آنها به درستی روشن و مشخص نشده، از دیگر بخش‌های این قلعه است. دهانه تعدادی از این تونل‌ها به مرور زمان تقریبا مسدود شده‌اند .
برخی از این تونل‌ها به بالاترین محل قلعه با راه‌های پر پیچ و خم و سخت گذر ارتباط دارد که شواهد موجود بیانگر آن است که از این تونل‌ها در این قلعه به عنوان راه مخفی برای فرار یا راه‌های اضطراری استفاده می‌شده است .
این قلعه بر اساس سنگ نوشته‌ای که در داخل این قلعه موجود است در ۳۸۴ سال قبل به دستور شاه عباس دوم صفوی به سبب اینکه محلی برای راه زنی دزدان تبدیل شده بود فتح و بعد از آن تخریب شد .
قرار است تا پایان سال 2021 میلادی منظر فرهنگی تاریخی ماکو در زمره آثار جهانی یونسکو به ثبت برسد .
ایوان فرهاد "بام فرهاد"
این جاذبه در7 کیلومتری شهرماکو در کنار جاده ماکو بازرگان در روستای سنگر قرار گرفته است. این اثر با چشم انداز بسیار زیبا یک قلعه شهر اورارتویی با قدمتی در حدود 2700 سال است. این گور دخمه شامل اتاقهایی است که در دل کوه و درون صخره ای بزرگ تراشیده شده است و با راه پله ای سنگی به کوه متصل می شود. دیواره های سنگی دخمه فرهاد به نحو اعجاب انگیزی صاف و صیقلی است به نحوی که تراشیدن چنین دیوارهای صافی در دل صخره های سخت کوه حتی در زمان حال نیز مشکل به نظر می رسد. داخل دخمه کاملاً تاریک است و هیچ منبع نوری وجود ندارد .
این اثر در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۷ با شمارهٔ ثبت ۸۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گوی مچید "مسجد حضرت ابوالفضل(ع) ماکو"
این مسجد مشهور به "گوی مسجد" در زیر کلاهک سنگی بزرگ ماکو بنا شده است. مسجد حضرت ابوالفضل (ع) یکی از مساجد قدیمی شهر ماکو است که این مسجد در بالاترین نقطه از دامنه کوه قیه بنا شده، این مسجد علاوه بر جنبه های تاریخی و مذهبی از نظر معنوی جایگاه خاصی در بین شهروندان ماکویی دارد، همه ساله در ایام ماه محرم بلاخص روزهای عاشورا و تاسوا تعدادی از هیئت های عزاداری و همشهریان با حضور در این مسجد عزاداری می کنند.
به تازگی بنا به تفاهم نامه مابین سازمان منطقه آزاد ماکو با میراث فرهنگی استان این بنای تاریخی تخریب و بازسازی میشود که کارهای عمرانی در حدود 10 درصد صورت گرفته است. که محوطه این مسجد علاوه بر نمایش عظمت خلقتهای خداوند با به نمایش گذاشتن زیبایی های خلقت بعد روحی انسان را متحول میکند. می توان از بالای این مسجد شهر را تماشا کرد.
مسجد جامع؛ اولین شاهکار سلسله قاجار در ماکو
در ساختمان اولیه مسجد جامع ماکو از ۱۰ ستون چوبی و ۱۰ ستون خشتی استفاده شده بود که در سال‌های اخیر به هنگام مرمت و بازسازی آن ستون‌های خشتی حذف و به جای آنها ۱۰ ستون چوبی دیگر به کار گرفته شد که در نتیجه شمار تعداد ستون های چوبی مسجد به ۲۰ ستون رسید. این مسجد در یک و نیم طبقه احداث شده است که نیم طبقه فوقانی آن مخصوص بانوان نمازگزار است.
در شرح احداث مسجد آمده است: حاج محمود پاشا خان به هنگام کلنگ زنی مسجد، مردم را به جماعت حاضر کرد و گفت هر کس تاکنون نماز صبحش قضا نشده است بسم الله بگوید و کلنگ این بنای مقدس را به زمین بزند چون از هیچ‌کس صدا برنیامد بسم الله گفت و کلنگ زد و خدا را شاهد گرفت که هرگز نماز صبحش قضا نشده است.
پس از حاج محمود پاشا خان تولیت و خدامی مسجد به مشهدی علی‌حسین رسید که هم اکنون بخشی از سنگ مزارش در سر درب ورودی مسجد، نصب‌العین مومنان است.
در سال‌های بعد به همت خیرین خداشناس و هیئت امنای مسجد تغییراتی در مسجد با محوریت حفظ نما قدیمی و تاریخی انجام شده است که از آنها میتوان به بازسازی سرویس های بهداشتی، اضافه‌شدن شبستان و کتابخانه‌های مرجع، به کارگیری روشنایی ها و لامپ های کم مصرف و ال ای دی برای صرفه جویی در مصرف برق، ترمیم دیواره بیرونی مسجد، تغییرات در سیستم های صوتی مسجد به دلیل اهمیت این موضوع در برگزاری نمازهای جمعه و جماعات میتوان نام برد. امروزه بیشتر مراسم ملی مذهبی آیین‌های رسمی در این مسجد مقدس برگزار میشود.
