گسل تبریز؛ خفته‌ی نا آرام در قلب آذربایجان

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز تأکید کرد: از نظر استانداردهای بین المللی، گسل تبریز یک گسل خیلی فعال بوده و تحلیل دوره بازگشت زلزله‌ها از نظر آماری بیانگر رویداد زمین لرزه در آینده این گسل است؛ اگرچه در مدت زمان این دوره بازگشت اختلاف نظر وجود دارد، اما محققان در مورد اینکه در آینده زلزله بزرگی در شهر تبریز اتفاق خواهد افتاد، اتفاق نظر دارند.

بهزاد زمانی در گفت‌و‌گو با ایسنا، منطقه آذربایجان‌شرقی، اظهار کرد: آذربایجان‌شرقی در شمال غرب ایران با قرارگیری در میان چهار کوهزاد البرز در شرق، قفقاز کوچک در شمال و زاگرس و آناتولی در جنوب و غرب، یکی از مناطق با لرزه خیزی بالا در ایران است.

وی ادامه داد: گسل‌های مهمی این استان را احاطه کرده‌اند که تقریبا در مرزهای استان قرار دارند؛ از جمله گسل تبریز در غرب، گسل ارس در شمال و گسل میانه - اردبیل در جنوب شرق از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

وی اضافه کرد: همچنین در داخل استان نیز گسل‌های مهم دیگری وجود دارند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها گسل شمال و جنوب میشو، گسل‌های شمال و جنوب بزقوش، گسل ارسباران و نیز گسل جنوب اهر هستند که گسل تبریز به حکایت تاریخ، لرزه خیزترین گسل در استان است.

زمانی اظهار کرد: بر اساس مطالعاتی که در مدت هفت سال گذشته انجام داده‌ایم، یک طرح پژوهشی و بیش از هفت مقاله علمی در ارتباط با گسل تبریز منتشر کرده‌ام که از جمله آن مقاله ای با عنوان "پاره بندی گسل تبریز و برآورد توان حرکتی آن" است.

زمانی در خصوص یافته‌های خود در ارتباط با گسل تبریز، گفت: این گسل از جنوب شهر زنجان تا نزدیکی خوی و به عقیده برخی تا کشور ترکیه امتداد دارد و شواهد حاکی از تقسیم گسل تبریز به سه پاره یا "segment" در استان  آذربایجان‌شرقی و استان‌های مجاور آن به خصوص آذربایجان‌غربی است.

وی افزود: امتداد پاره‌ی جنوبی گسل تبریز از محدوده‌ی شرق شهر بستان آباد تا سه راهی اهر است و ادامه آن پاره‌ی میانی گسل تبریز بوده و از سه راهی اهر تا صوفیان ادامه داشته که "گسل شمال تبریز" نام دارد. سپس پاره‌ی شمالی گسل تبریز یا پاره مرند که از شهر صوفیان تا خوی و حتی قسمت‌های شمالی‌تر آن امتداد یافته است.

وی ادامه داد: گسل شمال تبریز در قسمت شرقی شهر تبریز به طور تقریبی از نواحی شهرک مرزداران تا شهرک باغمیشه امتداد دارد و سپس در امتداد کوه‌های عینالی ادامه یافته و رود آجی چای را قطع می‌کند.

وی همچنین با اشاره به اینکه مکانیسم حرکتی گسل تبریز امتداد لغز راست گرد با مؤلفه راندگی است، عنوان کرد: به عقیده برخی از محققان، گسل تبریز در عمق دو شاخه می‌شود که شاخه اصلی آن امتداد لغز و شاخه دوم آن راندگی است.

گسل‌های فرعی پنهان گسل تبریز باید شناسایی شوند

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز بیان کرد: شاخه‌های فرعی گسل شمال تبریز به طور مورب در زیر بستر بخش‌های مختلف شهر گسترده شده است که هر از چند گاهی حرکات محدود این گسل‌های فرعی باعث ایجاد زلزله‌هایی با بزرگای کم تر از پنج ریشتر می‌شود.

به گفته وی، یکی از این شاخه‌های فرعی پنهان دارای محور شمالی - جنوبی بوده و از به هم پیوستن خطی تقریبی از پل آجی چای به استادیوم یادگار امام (ره) به وجود آمده و در واقع این گسل ادامه کمورچای است، این شاخه فرعی در طول سال گذشته دو بار حرکت داشته که مسبب رویداد دو زمین لرزه با بزرگای حدود چهار تا چهار و نیم ریشتر در عمق کمتر از 10 کیلومتری زمین بوده است.

زمانی تأکید کرد: شناسایی گسل‌های فرعی گسل تبریز از این لحاظ اهمیت دارد که پهنه‌های گسلی مشخص می‌شوند و در نتیجه می‌توان از ساخت و ساز در حریم گسل‌ها جلوگیری کرد.

وی همچنین با بیان اینکه این گسل‌های فرعی خود منفرد بوده و در طول زمان امکان فعالیت آن‌ها و نیز ایجاد مخاطره وجود دارد، خاطرنشان کرد: در حین رخداد زمین لرزه‌های احتمالی در گسل تبریز، نه تنها امکان حرکت و گسیختگی آن‌ها وجود دارد، بلکه احتمال تخریب در سازه‌های ایجاد شده بر روی گسل‌ها نیز وجود خواهد داشت.

وی با اشاره به اینکه در طول تاریخ زلزله‌های زیادی مرتبط با پاره‌ی میانی گسل، یعنی گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن اتفاق افتاده است، گفت: زمین شناسان در حدود 10 زمین لرزه شدید را که در سال‌های 858، 1042، 1273، 1304، 1440، 1641، 1717، 1721، 1780 و 1786 میلادی در شهر تبریز رخ داده‌ است، به فعالیت گسل شمال تبریز نسبت داده‌اند که بزرگای آن ‌ها بیش از شش و نیم تا هفت ریشتر تخمین زده شده است.

وی ادامه داد: بر این اساس، گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن از اهمیت زیادی برخوردار بوده؛ به طوری که در تاریخ شهر تبریز تأثیر گذاشته است.

گسل تبریز در حال ذخیره و انباشت انرژی است

زمانی اظهار کرد: در تحقیقاتی که با همکاران در سال 1394 انجام داده‌ایم، با استفاده از داده‌های دستگاهی و تاریخی، دوره بازگشت زمین لرزه‌های سه پاره‌ی عنوان شده در گسل تبریز و همچنین آهنگ رویداد سالیانه زلزله را مورد ارزیابی قرار دادیم.

وی افزود: بر این اساس، احتمال وقوع زمین لرزه‌هایی با بزرگای شش ریشتر هر 300 سال یک بار و زلزله‌های بالای هفت ریشتر بیش از 700 سال برآورد شده است.

وی خاطر نشان کرد: این بدین معنی نیست که دوره طولانی آرامش خواهد بود، بلکه دلیل آن ذخیره و انباشت انرژی در گسل تبریز و همچنین مهاجرت زلزله‌ها به سمت شمال غربی یعنی کشور ترکیه است.

دانشیار تکتونیک همچنین بیان کرد: "خالد حسامی" بر اساس مطالعات دیرینه لرزه خیزی، دوره بازگشت زلزله‌ها را 650 سال و برخی نیز آن را 270 سال تخمین است که این نتایج با یکدیگر همخوانی ندارند.

وی با بیان اینکه چنین نتایجی از دوره بازگشت زمین لرزه‌ها، پیش بینی بلندمدت و میان مدت زلزله برای گسل تبریز محسوب می‌شوند، گفت: به نظر می‌رسد که به احتمال، خطای بسیاری در داده‌های تاریخی زمین لرزه‌های شهر تبریز وجود دارد؛ به طوری که برخی از زلزله‌های بزرگ در فاصله دور از تبریز به وقوع پیوسته؛ اما به دلیل ضعف سازه‌های شهر در آن زمان تخریب زیادی را در شهر قدیمی و بزرگ تبریز موجب شده است.

وی همچنین با اشاره به اینکه در طول تاریخ زمین لرزه‌های مناطق دیگر به گسل تبریز نسبت داده شده‌اند، یادآور شد: شاهد آن زلزله اهر و ورزقان در سال 1391 است که گسل مسبب آن "گسل جنوب اهر" با وجود فاصله 60 کیلومتری از گسل تبریز، موجب تخریب کامل خانه‌های ضعیف و قدیمی روستاهای نزدیک شهر تبریز از جمله روستای اسپران نیز شد.

زمانی با بیان اینکه شاید منسوب کردن برخی از این زمین لرزه‌ها به گسل تبریز چندان صحیح نباشد، افزود: با این وجود در تاریخ تبریز به چندین زلزله نیز اشاره شده است که موجب شکستگی در کوه سرخاب یا "عینالی" تا شیبلی شده است و باید انتظار رویداد زلزله‌های بزرگی را در شهر تبریز داشته باشیم.

پرتگاه گسلی جوان در شرق تبریز حاکی از فعالیت های اخیر گسل است

دانشیار تکتونیک عنوان کرد: مطالعاتی که در سال 1393 در زمینه پتانسیل حرکتی پاره‌های مختلف گسل تبریز انجام داده‌ایم، نشان می‌دهد که توان حرکتی پاره‌ی میانی گسل تبریز 70 درصد و پاره‌ی جنوبی آن 67 درصد بوده در حالی که توان حرکتی پاره‌ی شمالی گسل تبریز حدود 37 درصد است.

وی ادامه داد: بر اساس این نتایج، احتمال حرکت و به تبع آن رویداد زلزله در پاره‌ی میانی و جنوبی گسل تبریز بیشتر بوده و بخش شرقی شهر تبریز می‌تواند خطرپذیری بیشتری را در برابر زلزله‌های آتی داشته باشد.

وی افزود: از آثار مورفوتکتونیکی گسل تبریز در بخش شرقی شهر تبریز یعنی شرق شهرک باغمیشه، می‌توان به پرتگاه گسلی جوان اشاره کرد که حاکی از فعالیت‌های اخیر این گسل بوده، اما به سمت غرب تبریز، این آثار فرسایش بیشتری دارند که نشان دهنده حرکات کمتر گسل تبریز در این مناطق است.

استفاده از پیش نشانگرهای زلزله در تبریز امری حیاتی است

زمانی با تأکید بر اینکه روش‌هایی برای پیش بینی کوتاه مدت زلزله ها وجود دارد که مستلزم سرمایه‌گذاری است، گفت: از جمله این روش‌ها، استفاده از پیش نشانگرهای زلزله مانند گاز رادون و روش "VAN" است که در این راستا از سال 1391 تاکنون با تلاش بسیار، سه ایستگاه با هزینه شخصی و پشتیبانی دانشگاه تبریز راه اندازی کرده‌ام.

وی ادامه داد: اما صحت و دقت نتیجه در این روش، نیازمند راه اندازی بیش از 13 ایستگاه "VAN" است تا بتوان زمان وقوع زمین لرزه را با دقت 70 درصد و در فاصله زمانی یک ساعت تا 40 روز پیش از رویداد زلزله تشخیص داد.

وی همچنین اظهار کرد: طرح را با شورای شهر تبریز نیز مطرح کرده‌ام و مورد تصویب قرار گرفته است؛ اما تاکنون شهرداری تبریز پس از گذشت یک سال با دانشگاه تبریز قرارداد نبسته است.

زمانی ابراز امیدواری کرد که با همکاری شهرداری تبریز این مهم انجام گیرد؛ چرا که مطالعات دیرینه لرزه خیزی زمین لرزه های شهر تبریز نشان می دهد که در گذشته زلزله‌هایی بزرگ این شهر را بیش از ده بار ویران کرده است.

وی در این خصوص تأکید کرد: استفاده از پیش نشانگرها حتی اگر از دقت بسیار بالایی هم برخوردار نباشند، در کلانشهری با چنین پیشینه لرزه خیزی و دارای بافت فرسوده برای نجات جان شهروندان امری ضروری و حیاتی است.

وی خاطر نشان کرد: با توجه به بافت فرسوده شهر تبریز، مقاوم سازی ساختمان‌ها در بلند مدت گزینه خوبی برای کاهش مخاطرات ناشی از زلزله بوده اما در فاصله رسیدن به شهری مقاوم، بهترین گزینه استفاده از پیش نشانگرهای زلزله است.

سیستم هشدار سریع برای جلوگیری از مخاطرات وابسته به زلزله بسیار مهم است

وی همچنین با تأکید بر اینکه سیستم هشدار سریع متفاوت از پیش نشانگرهای زلزله است، گفت: سیستم هشدار سریع با دریافت اولین امواج مخرب زمین لرزه پس از رویداد، باعث قطع سیستم های مهم در یک شهر می شود.

زمانی ادامه داد: هر چه فاصله گسل تا این سیستم ها بیشتر باشد، زمان کافی برای عملکرد سیستم هشدار سریع و حتی هشدار به مردم وجود خواهد داشت.

وی با بیان اینکه امروزه در کشور ژاپن با سیستم هشدار سریع به طور موفق حدود 10 ثانیه پیش از وقوع زلزله هشدار داده می شود، یادآور شد: این سیستم اکنون در شهر تهران نیز نصب شده است.

وی اظهار کرد: پیش نشانگرهای زلزله قبل از رویداد اطلاع رسانی می‌کنند؛ بنابراین کارایی پیش نشانگرها نسبت به سیستم هشدار سریع در شهر تبریز بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه امروزه استفاده از پیش نشانگرهای زلزله در کشورهای آمریکا، یونان، چین، مکزیک و ژاپن متداول و مرسوم بوده و در کنار آن از سیستم‌های هشدار سریع نیز بهره می‌برند، تأکید کرد: اگرچه برای شهر تبریز فاصله صفر تا گسل کارایی سیستم‌های هشدار سریع را کاهش می‌دهد؛ اما استفاده از آن در جهت قطع شریان های مهم و حیاتی مانند گاز و برق برای جلوگیری از آتش سوزی و مخاطرات وابسته به بعد از تخریب زلزله بسیار مهم خواهد بود.

مقاوم سازی ساختمان‌ها ضروری است

زمانی با بیان اینکه باید مخاطرات گسل تبریز را برای شهروندان در دو بخش جداگانه بررسی کرد، گفت: نکته نخست در این خصوص، توجه به مناطقی است که بر روی و اطراف پهنه گسلی تبریز قرار گرفته‌اند.

وی با تأکید بر اینکه از نظر استاندارد جهانی مناطق مسکونی باید یک تا سه کیلومتر از پهنه گسلی فاصله داشته باشند، افزود: این فاصله و حریم گسلی برای جلوگیری از مخاطرات ناشی از گسل و گسیختگی مستقیم آن در حین زلزله است؛ اما متأسفانه در شهرسازی تبریز این استاندارد در 20 سال گذشته لحاظ نشده است. اگر چه پس از سال‌ها با تلاش‌های فرماندار و معاون عمرانی فرمانداری شهر تبریز، در سال گذشته حریم یک کیلومتری برای ساخت و سازهای آینده مورد تصویب قرار گرفته است.

دانشیار تکتونیک ادامه داد: مورد دوم که در خصوص بررسی مخاطرات گسل تبریز اهمیت دارد، امواج ناشی از زلزله‌های رخ داده گسل تبریز است که این امواج به دلیل فاصله صفر گسل از مناطق مسکونی، در تمام نقاط شهر تخریب یکسانی را به  وجود خواهد آورد.

وی تأکید کرد: این نکته مستقل از گسل بوده و میزان تخریب شهر به خصوصیات سازه‌ها بستگی دارد. به بیان دیگر، صرفاً مقاوم سازی ساختمان‌ها و پی سازی صحیح آن‌ها می‌تواند در کاهش میزان تخریب مناطق مختلف شهر مؤثر باشد.

وی افزود: در این ارتباط در هر نقطه شهر فقط ساختمان‌هایی که به شکل صحیح طراحی شده و بر روی پی یا فونداسیون‌های مقاوم در برابر زلزله احداث شده باشند، سالم باقی خواهند ماند.

وی در این خصوص خاطرنشان کرد: با توجه به فاصله صفر گسل تبریز از بخش‌های مختلف شهر، باید گفت که زلزله پیش رو در مناطق مختلف تقریباً رفتار یکسانی را باعث می‌شود و صدمات ناشی از امواج زلزله در بخش‌های مختلف شهر وابسته به خصوصیات ساختمان‌ها و اجرای صحیح در شهر تبریز است.