زندگی نامه امام خمینی(س)
مقدمه
سید مصطفی خمینی، اولین فرزند امام خمینی در 21 آذر 1309 دیده به جهان گشود. او
از همان سنین کودکی تحت تأثیر محیط زندگی خانوادگی خود که به طور کامل مذهبی و
علمی بود، رشد کرد و تحصیل را از مکتبخانههای محلی شروع کرد و پس از فراگیری
آموزشهای دورۀ ابتدایی در مدارس دولتی، به حوزۀ علمیۀ قم وارد شد و به فراگیری
علوم و تحصیلات حوزوی پرداخت. دیری نگذشت که نبوغ خود را در حوزه علمیۀ قم
نشان داد و از اقران خود پیشی گرفت. او به زودی پلههای ترقی را پیمود و پس از
گذراندن دورههای مقدماتی، سطح و خارج در 27 سالگی به درجۀ اجتهاد نایل آمد. او
در کنار تحصیل و تدریس، تألیف را نیز شروع کرد که تا پایان حیاتش هیچ گاه متوقف
نگردید و آثار متعددی را به یادگار گذاشتهاند.
از همان سنین کودکی تحت تأثیر محیط زندگی خانوادگی خود که به طور کامل مذهبی و
علمی بود، رشد کرد و تحصیل را از مکتبخانههای محلی شروع کرد و پس از فراگیری
آموزشهای دورۀ ابتدایی در مدارس دولتی، به حوزۀ علمیۀ قم وارد شد و به فراگیری
علوم و تحصیلات حوزوی پرداخت. دیری نگذشت که نبوغ خود را در حوزه علمیۀ قم
نشان داد و از اقران خود پیشی گرفت. او به زودی پلههای ترقی را پیمود و پس از
گذراندن دورههای مقدماتی، سطح و خارج در 27 سالگی به درجۀ اجتهاد نایل آمد. او
در کنار تحصیل و تدریس، تألیف را نیز شروع کرد که تا پایان حیاتش هیچ گاه متوقف
نگردید و آثار متعددی را به یادگار گذاشتهاند.
سید مصطفی با تأثیرپذیری از محیط حوزۀ علمیه قم و شخصیت و دیدگاههای
امام‌خمینی(س)، به فعالیتهای سیاسی نیز روی آورد و با شروع نهضت امام خمینی(س)
به‌طور جدی وارد آن شد و در مقاطع مختلف نهضت در ایران، تبعید در ترکیه و
ادامۀ‌تبعید در عراق تا اول آبان 1356 که به صورت مشکوکی درگذشت؛ به
فعالیتهای‌سیاسی خود ادامه داد و به عنوان یکی از ارکان نهضت اسلامی، فعالیتهای
دامنهداری را انجام داد. در پایان مرگ رازگونۀ وی نیز به گسترش فزایندۀ نهضت اسلامی
و فراگیر شدن و غیرقابل کنترل شدن آن، کمکهای شایان و انکارناپذیری کرد. چنانچه از
غروب او با عناوینی چون: ستارۀ صبح انقلاب، سپیدهگشای انقلاب و دمیدن فجر انقلاب نام
برده شد.
امام‌خمینی(س)، به فعالیتهای سیاسی نیز روی آورد و با شروع نهضت امام خمینی(س)
به‌طور جدی وارد آن شد و در مقاطع مختلف نهضت در ایران، تبعید در ترکیه و
ادامۀ‌تبعید در عراق تا اول آبان 1356 که به صورت مشکوکی درگذشت؛ به
فعالیتهای‌سیاسی خود ادامه داد و به عنوان یکی از ارکان نهضت اسلامی، فعالیتهای
دامنهداری را انجام داد. در پایان مرگ رازگونۀ وی نیز به گسترش فزایندۀ نهضت اسلامی
و فراگیر شدن و غیرقابل کنترل شدن آن، کمکهای شایان و انکارناپذیری کرد. چنانچه از
غروب او با عناوینی چون: ستارۀ صبح انقلاب، سپیدهگشای انقلاب و دمیدن فجر انقلاب نام
برده شد.
علت انتخاب موضوع، اهمیت و جایگاه ویژۀ ایشان در نهضت امام خمینی(س) و
تاریخ انقلاب اسلامی میباشد. شخصیت توأمان علمی و سیاسی حاج آقا مصطفی،
نزدیکترین فرد نسبت به امام خمینی؛ امین و رابط امام خمینی(س) با اجزای گسترده و
پیچیدۀ نهضت اسلامی در ایران و نقاط مختلف جهان و دیدگاههای مترقی وی نسبت به
نوع و نحوۀ مبارزه با حکومت؛ ثبات در فراز و نشیبهای فعالیت سیاسی، بویژه در عراق و
مواردی از این قبیل؛ مسائلی هستند که بر اهمیت موضوع و لزوم بررسی محققانه و
مستند آن صحّه میگذارند؛ علت دیگر این است که علیرغم وجود مواد خام تاریخی،
اسناد، خاطرات و نگارش مقالاتی در زمینۀ موضوع حاضر، هنوز اثر منسجمی که بتواند
به صورت تفصیلی و همهجانبه، حیات فردی، اجتماعی و سیاسی سید مصطفی را در بر
بگیرد، تألیف نشده است، بنابراین یکی از هدفهای پژوهشِ حاضر، تحقق این مسأله
میباشد؛ البته به طور مسلّم، اسناد، خاطرات و مطالبی که تاکنون ناگفته مانده است
جهت غنای مطالب، استفاده شدهاند.
تاریخ انقلاب اسلامی میباشد. شخصیت توأمان علمی و سیاسی حاج آقا مصطفی،
نزدیکترین فرد نسبت به امام خمینی؛ امین و رابط امام خمینی(س) با اجزای گسترده و
پیچیدۀ نهضت اسلامی در ایران و نقاط مختلف جهان و دیدگاههای مترقی وی نسبت به
نوع و نحوۀ مبارزه با حکومت؛ ثبات در فراز و نشیبهای فعالیت سیاسی، بویژه در عراق و
مواردی از این قبیل؛ مسائلی هستند که بر اهمیت موضوع و لزوم بررسی محققانه و
مستند آن صحّه میگذارند؛ علت دیگر این است که علیرغم وجود مواد خام تاریخی،
اسناد، خاطرات و نگارش مقالاتی در زمینۀ موضوع حاضر، هنوز اثر منسجمی که بتواند
به صورت تفصیلی و همهجانبه، حیات فردی، اجتماعی و سیاسی سید مصطفی را در بر
بگیرد، تألیف نشده است، بنابراین یکی از هدفهای پژوهشِ حاضر، تحقق این مسأله
میباشد؛ البته به طور مسلّم، اسناد، خاطرات و مطالبی که تاکنون ناگفته مانده است
جهت غنای مطالب، استفاده شدهاند.
آخرین نکتهای که پژوهش حاضر را توجیه میکند، این است که حاج آقا مصطفی
اثری که بازگوکنندۀ جنبههای مختلف زندگی خود بویژه نقش سیاسی وی باشد، از خود
بر جای نگذاشته است؛ البته بایستی به این نکته اشاره کرد که این پژوهش نیز نمیتواند
جامعترین اثر در مورد موضوع مورد اشاره باشد؛ زیرا اسناد بسیاری در سازمانهای
اطلاعاتی و امنیتی ترکیه و بویژه عراق وجود دارد که بیانگر فعالیتها و عملکرد حاج آقا
مصطفی میباشد؛ ولی تاکنون یا منتشر نشدهاند یا ممکن است در اسناد موجود در ایران
نیز مطالبی مفید وجود داشته باشد که تاکنون به علل عدیدهای قابل دسترسی و استفاده
نبودهاند. این کاستیها با گذشت زمان بر طرف خواهند شد.
اثری که بازگوکنندۀ جنبههای مختلف زندگی خود بویژه نقش سیاسی وی باشد، از خود
بر جای نگذاشته است؛ البته بایستی به این نکته اشاره کرد که این پژوهش نیز نمیتواند
جامعترین اثر در مورد موضوع مورد اشاره باشد؛ زیرا اسناد بسیاری در سازمانهای
اطلاعاتی و امنیتی ترکیه و بویژه عراق وجود دارد که بیانگر فعالیتها و عملکرد حاج آقا
مصطفی میباشد؛ ولی تاکنون یا منتشر نشدهاند یا ممکن است در اسناد موجود در ایران
نیز مطالبی مفید وجود داشته باشد که تاکنون به علل عدیدهای قابل دسترسی و استفاده
نبودهاند. این کاستیها با گذشت زمان بر طرف خواهند شد.
از نقاط قوّت و برتری پژوهش حاضر، نسبت به کارهای قبلی، مستند بودن کامل آن
میباشد. گرچه ممکن است برخی منابع و مآخذ از اطمینان کافی و لازم برخوردار
نباشند؛ ولی هیچ مطلبی بدون ذکر منبع مربوطه مورد استفاده قرار نگرفته است. نکتهای
که وجود دارد این است که شخصیت و عملکرد آقا مصطفی در مقاطع مختلف،
تحتالشعاع شخصیت و عملکرد امام خمینی قرار گرفته و کمتر به وی توجه شده است.
میباشد. گرچه ممکن است برخی منابع و مآخذ از اطمینان کافی و لازم برخوردار
نباشند؛ ولی هیچ مطلبی بدون ذکر منبع مربوطه مورد استفاده قرار نگرفته است. نکتهای
که وجود دارد این است که شخصیت و عملکرد آقا مصطفی در مقاطع مختلف،
تحتالشعاع شخصیت و عملکرد امام خمینی قرار گرفته و کمتر به وی توجه شده است.
در اثر حاضر سعی شده است به سؤالات زیر پاسخ داده شود: جایگاه شخصیتی،
علمی، مبارزاتی و دیدگاههای سید مصطفی خمینی در نهضت امام خمینی(س) چه
بود؟ همراهی سید مصطفی با امام خمینی(س) و نهضت ایشان در مراحل مختلف آن
چه جایگاهی در تاریخ انقلاب اسلامی دارد؟ حیات علمی و اجتماعی وی چه مراحلی
را پشت سر گذاشته است؟ دیدگاههای او چه تأثیری در روند مبارزه و پیروزی انقلاب
اسلامی داشت؟ چرا رژیم پهلوی از میان برداشتن سید مصطفی را برای ضربه زدن به
موقعیت و روند نهضت و تهدید قدرت امام خمینی(س) انتخاب کرد؟ و بالأخره مرگ
اسرارآمیز و به تعبیری شهادت او، چه تأثیری در انسجام نهضت، فعالیت مبارزین و در
نتیجه در روند انقلاب داشت؟
علمی، مبارزاتی و دیدگاههای سید مصطفی خمینی در نهضت امام خمینی(س) چه
بود؟ همراهی سید مصطفی با امام خمینی(س) و نهضت ایشان در مراحل مختلف آن
چه جایگاهی در تاریخ انقلاب اسلامی دارد؟ حیات علمی و اجتماعی وی چه مراحلی
را پشت سر گذاشته است؟ دیدگاههای او چه تأثیری در روند مبارزه و پیروزی انقلاب
اسلامی داشت؟ چرا رژیم پهلوی از میان برداشتن سید مصطفی را برای ضربه زدن به
موقعیت و روند نهضت و تهدید قدرت امام خمینی(س) انتخاب کرد؟ و بالأخره مرگ
اسرارآمیز و به تعبیری شهادت او، چه تأثیری در انسجام نهضت، فعالیت مبارزین و در
نتیجه در روند انقلاب داشت؟
پژوهش حاضر شامل یک مقدمه، سه بخش کلّی، نتیجهگیری و کتابشناسی میباشد.
بخش اول شامل دو فصل میباشد که هر کدام چند گفتار را در بر میگیرند؛ این بخش به
ترسیم حیات فردی، اجتماعی و علمی سید مصطفی میپردازد. بخش دوم شامل سه
فصل و چندین گفتار است که حیات سیاسی وی را به طور مجزا در ایران، ترکیه و عراق
مورد بررسی قرار میدهد. در بخش سوم درگذشت اسرارآمیز سید مصطفی و
پیامدهای آن مورد مطالعه قرار گرفته است. این بخش نیز شامل دو فصل و گفتارهای
مختلف است. اثر حاضر با یک نتیجهگیری از کلّ مطالب کتاب و ذکر کتابشناسی به پایان
میرسد.
بخش اول شامل دو فصل میباشد که هر کدام چند گفتار را در بر میگیرند؛ این بخش به
ترسیم حیات فردی، اجتماعی و علمی سید مصطفی میپردازد. بخش دوم شامل سه
فصل و چندین گفتار است که حیات سیاسی وی را به طور مجزا در ایران، ترکیه و عراق
مورد بررسی قرار میدهد. در بخش سوم درگذشت اسرارآمیز سید مصطفی و
پیامدهای آن مورد مطالعه قرار گرفته است. این بخش نیز شامل دو فصل و گفتارهای
مختلف است. اثر حاضر با یک نتیجهگیری از کلّ مطالب کتاب و ذکر کتابشناسی به پایان
میرسد.
در پایان لازم میدانم که از سازمانها و بزرگوارانی که در انجام پژوهش حاضر،
نگارنده را یاری کردهاند کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشم. در ابتدا بایستی از
مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، که تأمین هزینهها، منابع و مراحل مختلف
نظارت را بر عهده داشته است تشکر کنم. بویژه از ریاست محترم ستاد شناخت و ترویج
اندیشههای امام خمینی(س)، حجتالاسلام والمسلمین جناب آقای مقدّم، که تیزبینانه
بر‌اجرای طرح نظارت داشته و با ارائۀ نکات دقیق و مهم بر غنای مطالب افزودهاند،
کمال امتنان را دارم. از ناظرین محترم طرح: آیتاللّه بیات و جناب آقای حمید
بصیرتمنش که در کلیۀ مراحل پژوهش حاضر نظریات اصلاحی و راهنماییهای آنها
کارساز بوده است، سپاسگزارم. همچنین از مسئولین محترم مرکز اسناد انقلاب اسلامی
به ترتیب، ریاست مرکز: حجتالاسلام والمسلمین حاج آقای حسینیان؛ معاون
اطلاعرسانی: جناب آقای جلالی؛ مسئولین بخش اسناد: آقایان زریری و بسطامی؛
مسئول کتابخانه: سرکار خانم عامری و سایر عزیزانی که به نحوی نگارنده را در تکمیل
اثر حاضر یاری کردهاند، صمیمانه سپاسگزارم و پیشرفت روزافزون آنها را از ایزد منّان
خواستارم.
نگارنده را یاری کردهاند کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشم. در ابتدا بایستی از
مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، که تأمین هزینهها، منابع و مراحل مختلف
نظارت را بر عهده داشته است تشکر کنم. بویژه از ریاست محترم ستاد شناخت و ترویج
اندیشههای امام خمینی(س)، حجتالاسلام والمسلمین جناب آقای مقدّم، که تیزبینانه
بر‌اجرای طرح نظارت داشته و با ارائۀ نکات دقیق و مهم بر غنای مطالب افزودهاند،
کمال امتنان را دارم. از ناظرین محترم طرح: آیتاللّه بیات و جناب آقای حمید
بصیرتمنش که در کلیۀ مراحل پژوهش حاضر نظریات اصلاحی و راهنماییهای آنها
کارساز بوده است، سپاسگزارم. همچنین از مسئولین محترم مرکز اسناد انقلاب اسلامی
به ترتیب، ریاست مرکز: حجتالاسلام والمسلمین حاج آقای حسینیان؛ معاون
اطلاعرسانی: جناب آقای جلالی؛ مسئولین بخش اسناد: آقایان زریری و بسطامی؛
مسئول کتابخانه: سرکار خانم عامری و سایر عزیزانی که به نحوی نگارنده را در تکمیل
اثر حاضر یاری کردهاند، صمیمانه سپاسگزارم و پیشرفت روزافزون آنها را از ایزد منّان
خواستارم.
سجاد راعی گلّوجه
تهران ـ تابستان 1383