انبوه زباله‌های موجود در شهرهای گردشگرپذیر اگرچه ناخوشایند است و زمینه شکل‌گیری هجمه‌ای علیه گردشگران را فراهم کرده است اما معضلی نیست که راه حل نداشته باشد. از نگاه کارشناسان نبود برنامه در دولت مهمترین دلیل بروز نابسامانی در ساماندهی زباله و انباشت آن در نوروز بوده است.
پایگاه خبری جماران، لیلا مرگن: نوروز امسال هم با اخباری در مذمت هجوم گردشگران به شهرهای شمالی همراه بود. تصاویری از انبوه زباله انباشت شده در شمال کشور در فضای مجازی دست به دست می‌شد و جامعه محلی به حضور گردشگران در شهرهایشان معترض بودند. امسال این مسأله فقط خاص شمال نبود و به سواحل جنوبی کشور هم سرایت کرده بود. اما برای حل این معضل دیرینه که مدت‌هاست گریبان کشور را گرفته است، چه باید کرد؟
تولید پسماند در ایران چشمگیر نیست
امین صدر نژاد دبیر اتحادیه بازیافت در گفت‌وگو با خبرنگار جماران، درباره میزان تولید زباله در نوروز بیان کرد: برآوردی از میزان زباله تولید شده در سراسر کشور وجود ندارد. کشور ما یک کشور گردشگر نیست و قدرت خرید مردم روز به روز کاهش می‌یابد. بنابراین، از نظر تولید پسماند شرایط پیچیده‌ای نداریم.
وی افزود: سرانه تولید پسماند در ترکیه دو برابر و در آلمان بالای دو و نیم برابر ایران است. توریست اصولا با خود پسماند می‌آورد و معمولا پسماندش را هم تفکیک نمی‌کند، زیرا برای سفر یک هفته‌ای به نقطه‌ای مراجعه کرده است و زباله‌اش را در همان سلطی می‌اندازد که بقیه چیزها را می‌اندازند.
دبیر اتحادیه بازیافت توضیح می‌دهد: مسئله اینجاست که همه کشورها پیش‌بینی این را می‌کنند که نقطه‌ای توریستی هستند؛ بنابراین، ممکن است تولید پسماندشان بالا برود و لذا برای مدیریت آن برنامه دارند. در ایران موضوعی که وجود دارد، این است که کسی درباره حضور گردشگر فکر نمی‌کند، بعد یکباره با بحران مواجه می‌شوند و می‌بینند که مقدار زیادی پسماند تولید شده است.
وی به تشریح شرایطی که در نوروز رخ داده پرداخت و گفت: به زبان ساده اتفاقی که می‌افتد را اگر به صورت ریشه‌ای مورد توجه قرار دهیم، به همان موضوع تعارض منافع در شهرداری‌ها می‌رسیم. شهرداری به پسماند نگاه سرمایه‌ای دارد و می‌خواهد این سرمایه را به ثروت تبدیل کند.
صدرنژاد اضافه کرد: راه تبدیل این سرمایه به ثروت آن است که بخش ارزشمند زباله را یک جوری به صنایع بازیافت بفروشد و جزء بی‌ارزش را هم تا حد امکان با کمترین هزینه یکجوری در محیط ریخته و به دفنگاه ببرد. گاهی هم دفنگاه اصولی و بهداشتی نیست. شهرداری می‌خواهد حداکثر درآمد از فروش را داشته باشد و حداقل هزینه با دفن زباله را پرداخت کند.
وی افزود: یک نهاد عمومی به جای دادن خدمات عمومی در برابر پولی که از شهروندان می‌گیرد، دنبال کاسبی در بازار افتاده است و به دنبال آن است که سودش را حداکثر و هزینه‌اش را حداقل کند. این تعاض منافع برای ما در ایران مشکل ایجاد کرده است. چنین شرایطی در سایر بخش‌های اقتصادی هم وجود دارد.
حوزه بازیافت در انحصار سه نفر
به گفته دبیر اتحادیه بازیافت، کل مدیریت پسماند ایران طی 20 سال گذشته در وزارت کشور و سازمان شهرداری‌ها دست سه نفر بوده است و این سه تن هیچ عملکرد مثبتی هم نداشته‌اند.
وی یادآور شد: 20 سال است که در حوزه پسماند عقب می‌رویم، اما این افراد از جایشان تکان نمی‌خورند. آن صندلی این‌قدر داغ است که یک نفر 20 سال در همان صندلی می‌ماند و از رده کارشناسی کنار نمی‌رود.
صدر نژاد درباره رویکردهای ترکیه برای مدیریت پسماند در زمان اوج حضور گردشگران گفت: مدیریتی که در ترکیه رخ می‌دهد این است که اصولا آن کشور سیستم تفکیک دارد و در حالت عادی مشارکت شهروندی برای تفکیک زباله وجود دارد. وقتی سیستم تفکیک داریم، مدیریت پسماند کار سختی نیست. یعنی در مرکز دفن، تبدیل انرژی یا تولید کمپوست، هر راه حلی که دارید با کارآمدی و اثربخشی بالایی انجام می‌شود.
وی اضافه کرد: در فصل‌های توریستی که یک مقدار گردشگر بیشتری به این کشور می‌آید و احتمالا زباله تفکیک نشده به دستشان می‌رسد، این حجم آن‌قدر وحشتناک نیست که روند سیستم مدیریت پسماند را مختل کند. اولا اینکه آنها پیش‌بینی شرایط را کرده‌اند و می‌دانند که یک مقداری پسماند مخلوط دارند و دوما راه‌هایی برای مدیریت دارند. یک مقداری از این زباله مخلوط را تفکیک می‌کنند و بقیه را به مرکز دفن منتقل کرده تبدیل به انرژی و... می‌کنند. روش کار بستگی به این دارد که آن کشور کدام راه را با چه هزینه‌ای انتخاب کرده باشد زیرا هر راه حلی یک قیمت دارد.
انباشت زباله در مناطق آزاد به دلیل ضعف قانون
یکی از ایرادات پرتکرار مطرح شده از سوی جامعه محلی درباره زباله‌های رها شده گردشگران در سواحل جنوبی، انباشت شیشه‌های استفاده شده در این مناطق بود. آیا شیشه امکان بازیافت در ایران ندارد؟ چرا شاهد انباشت زباله شیشه‌ای در جنوب کشور هستیم؟ صدرنژاد در این رابطه بیان کرد: شیشه در ایران بازیافت می‌شود. از نظر قیمتی کمی صرفه اقتصادی آن پایین‌تر است، اما نه تنها بازیافت می‌شود، بلکه امکان صادراتش هم وجود دارد.
به گفته وی از آنجا که جزایر ایران در مناطق آزاد واقع شده‌اند، برای اینکه بتواند زباله این مناطق به سرزمین اصلی منتقل شود، با مشکلات گمرکی رو به رو هستیم. حتی احتمال تقلب هم وجود دارد؛ یعنی ممکن است به اسم پسماند، کالای نو را از منطقه آزاد به سرزمین اصلی بیاورند به همین خاطر زباله‌ها در این مناطق دپو می‌شود و بعضا در دریا ریخته می‌شود.
دبیر اتحادیه بازیافت تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند این یک مورد را حل کند. برای پسماند یک توافقی با سازمان مناطق آزاد بگذارد که آنها این زباله را وارد سرزمین اصلی کنند. زیرا یک جزیره آن قدر کشش ندارد که در آن مرکز دفن بزنید. راه‌هایی هم وجود دارد که مرکز دفنی بزنید که زباله‌های آن را احیا کنید و دوباره از آن استفاده کنید، ولی این روش‌ها هزینه دارد.
وی توضیح داد: ایران یک کشور توریستی نیست؛ بنابراین، مدیریت پسماند در آن در زمان اوج گردشگری چندان کار سختی نیست. اگر سیستمی داشته باشید که بتوانید زباله‌های قابل بازیافت را جمع‌آوری کنید و مردم هم در این کار مشارکت کنند، -یعنی آنچه در دنیا به آن لجستیک معکوس می‌گویند، رخ دهد-، مسأله پسماند حل می‌شود.
وی افزود: در لجستیک معکوس مردم پلاستیک و شیشه را به مراکزی خاص عرضه می‌کنند و پولش را می‌گیرند. این سیستم در کل کشور چه در تهران یا شمال جواب می‌دهد. کافی است که یک اپلیکیش زباله را تحویل بگیرد و خودش آن را به مرکز جمع‌آوری تحویل داده و در ازای این خدمت، رقمی به‌عنوان حق الزحمه دریافت کند. در ایران چون در میان گردشگران تنوع فرهنگی نداریم و گردشگر خارجی نداریم، خیلی راحت‌تر می‌توانیم به نتیجه برسیم.
نبود آموزش از کودکی و نبود قانون
منصور فلاح راد کارشناس بازیافت نیز در گفت‌وگو با خبرنگار جماران، درباره اقداماتی که دنیا برای مدیریت زباله انجام می‌دهد، بیان کرد: من چندین بار به اروپا رفته‌ام و درباره دیگر مناطق اطلاعی ندارم. تجربه‌ای که از آنجا داشتم، این است که آنها از کودکی در خانواده و کودکستان اصول مورد نظر را به کودکانشان یاد می‌دهند. قانون هم مانع حرکات نامطلوب در رابطه با زباله می‌شود.
وی افزود: آن جور که من شنیده‌ام در آمریکا اگر یک زباله از ماشین بیرون بیاندازید، جریمه می‌شوند؛ در حالی که در ایران این‌طور نیست. اختلافی که ما داریم، یکی آموزش از کودکی و دیگری نبود قانون است.
به گفته این کارشناس بازیافت، درکشورهای دیگر یک ترتیباتی برای گردشگری قائل می‌شوند که یکباره 11 میلیون انسان به شمال که ظرفیتی ندارد، مراجعه نکنند. تجمع 11 میلیون آدم در نوروز امسال در گیلان و مازندران، هر کسی که استاندار باشد را آچمیز می‌کند زیرا متولی نمی‌داند که با این همه گردشگر چه باید کرد.
وی ادامه داد: طبیعتا گردشگران زباله و دور ریز دارند و باید تکلیف این مسایل روشن شود. در کشور ما توزیع تسهیلات و امکانات طوری نیست که برای دیگر جاذبه‌های گردشگری کشور جذابیت ایجاد شود، در نتیجه همه مسافران در یکسری نقاط خاص جمع می‌شوند.
زباله در ایران بیشتر از دیگر نقاط جهان نیست
فلاح راد در بخش دیگری از سخنانش تأکید کرد: اینکه گفته می‌شود تولید زباله در ایران دو برابر اروپا و میانگین جهانی است، اشتباه است. سرانه تولید زباله در ایران یک کیلوگرم به ازای هر نفر است. در صورتی که در اروپا حدود یک و نیم کیلوگرم و در آمریکا بیشتر از این رقم است.
وی درباره شیوه مدیریت زباله در این کشورها توضیح داد: در آنجا زباله دزد نمی‌بینیم. هیچ کس زباله را از سطل خارج نمی‌کند و روی زمین پخش نمی‌کند تا زباله‌هایی که می‌خواهد را جمع کرده و بقیه را رها کند. زیرا زباله برای آنها ارزش و مطلوبیت هم ندارد.
این کارشناس بازیافت گفت: اگر بخواهیم جلوی زباله دزدی و جداکردن زباله از سطل زباله را بگیریم، با زور نمی‌توانیم این کار را بکنیم، بلکه باید مطلوبیت زباله را حذف کنیم. یعنی نباید کسی خریدار این محصولات باشد. وقتی برای زباله خریدار وجود دارد، جمع کننده هم وجود دارد. چرا زباله دزدها زباله‌های ارگانیک را جمع نمی‌کنند؟ زیرا مطلوبیتی برای آنها ندارد، اما فلز را می‌خرند، پلاستیک، پلی اتیلن و محصولات پلیمری را می‌خرند. کاغذ و مقوا خریدار دارد، به همین خاطر آنها را جدا می‌کنند.
وی افزود: اگر صاحبان صنایع موظف باشند وقتی شانه تخم مرغ تولید می‌کنند از مواد درجه یک استفاده کنند و شانه‌های تخم مرغ در بسته‌های بازیافتی نباشد و ممنوعیت در این رابطه وجود داشته باشد، فعالان این بخش سراغ مواد درجه یک می‌روند.
فلاح راد با تأکید بر اینکه سیاستگذاری‌ها و قانونگذاری‌های موجود و آموزش تفکیک زباله از مبداء می‌تواند در ساماندهی شرایط موثر باشد، نبود برنامه مشخص در حوزه بازیافت زباله و بوروکراسی‌های اداری را مانع از اجرای برنامه‌های درست در این حوزه معرفی کرد.
وی یادآور شد: در حوزه بازیافت به قدری بوروکراسی اداری وجود دارد که مزید برعلت می‌شود و سرمایه‌گذاری که با هزار ترفند راضی شده تا پولش را در این حوزه خرج کرده و درآمد کسب کند، ضمن اینکه گرهی از مشکلات محیط زیست باز می‌کند، ترجیح می‌دهد این کار را رها کرده و پولش را صرف کسب و کارهای درآمدزا و برج‌سازی کند.
این کارشناس بازیافت گفت: وقتی سطل زباله در ایام نوروز به اندازه کافی وجود ندارد و سطل‌های موجود به سرعت خالی نمی‌شود، بدیهی است که زباله انباشته شود. شهری که 500 هزار نفر جمعیت دارد، شهردارش می‌داند که چه موقع سطل‌ها پر می‌شود و ناوگانش را برای تخلیه مجهز می‌کند اما فرض کنید به یکباره چهار میلیون انسان در این شهر سرازیر شوند، با فرض متشخص بودن همه مسافران و ریختن زباله در سطل به جای جوی آب و روی زمین، باز هم به بحران بر می‌خورید زیرا سطل‌ها زود پر می‌شود. شهرداری در برابر این بحران هیچ برنامه‌ای ندارد.
وی ادامه داد: متأسفانه طرح‌های ابتکاری هم وجود ندارد که بتوان به کمک آنها مسایل را حل کرد. مثلا در ایلام پارکی به اسم «چغازنبیل» وجود دارد که با ترفند توزیع کیسه زباله مجانی در ورودی پارک و خرید زباله توانسته بودند که جنگل را پاکیزه نگه دارند.
فلاح راد بیان کرد: حال تصور کنید یکی بگوید که برای توزیع کیسه پلاستیک رایگان بودجه نداریم. در چنین شرایطی زباله‌ها در جنگل پخش می‌شود و مجبور خواهند بود که هزینه کرده و کارگر بگیرند تا زباله‌های داخل جنگل را جمع کنند. در واقع همان منابعی که صرف نشده را باید برای پاک کردن آلودگی جنگل هزینه کنند.
