به گزارش جماران، سیدحسین موسویان، دیپلمات پیشین و کارشناس ارشد سیاست خارجی در یادداشتی نوشت:

یکشنبه 19 ماه می هلیکوپتر حامل رئیس جمهور ابراهیم رئیسی و وزیرخارجه ایران حسین امیرعبداللهیان و همراهان در راه بازگشت از مراسم افتتاح یک سد مشترک با کشور آذربایجان دچار حادثه شد.

دشواریهای زیاد پروسه جستجو به خاطر وخامت شدید هوا موجب شد که کشورهایی همچون ترکیه و روسیه و عراق برای عملیات جستجو به کمک آمدند. دوشنبه 20 می، مقامات ایران اعلام کردند که رئیس جمهور، وزیر خارجه و همراهان جان باخته اند. سید ابراهیم رئیسی در شهر مشهد متولد و در سن 20 سالگی در قوه قضائیه به عنوان دادستان کرج کارش را آغاز کرد و به تدریج به ریاست قوه قضائیه رسید و در ژوئن 2012 رئیس جمهور ایران شد.

درگذشت رئیس جمهور ایران در شرایط حساس منطقه خاورمیانه رخ داد و به جز اسرائیل، سران کشورهای جهان درگذشت رئیس جمهور، وزیر خارجه و همراهان را تسلیت گفتند. رئیس جمهور در ایران دومین مقام عالی کشور بعد از مقام رهبری است. محمد مخبر ، معاون اول رئیس جمهور موقتا مسئولیت اداره دولت و علی باقری مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران نیز موقتا عهده دار سرپرستی وزارت خارجه شده اند. طبق قانون اساسی ایران انتخابات برای تعیین رئیس جمهور جدید ظرف 50 روز باید انجام شود. در عین حال میراث دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی  سیاست داخلی و خارجی ایران تاثیرگذار خواهد بود.

برجام

با وجودی که بخش اعظم اصولگرایان در دوره ریاست جمهوری روحانی مخالف برجام بودند، رئیسی اصولگرا با تمام ظرفیت برای احیاء برجام تلاش کرد اما این تلاشها به خاطر عدم تمایل دولت بایدن به نتیجه نرسید. دولت بایدن و کشورهای اروپایی بخاطر همکاری های ایران با روسیه بویژه موضوع جنگ اوکراین و نیز حمایت ایران از حماس در جنگ با اسرائیل، علاقه ای به احیاء برجام نداشتند.

 دولت بایدن نه تنها 1500 تحریم دوره ترامپ را حفظ کرد بلکه حدود 700 تحریم جدید نیز علیه ایران اعمال کرد. کشورهای اروپایی نیز دهها تحریم جدید علیه ایران اعمال کردند. این تحریمها موجب شد که ارزش پول ملی ایران از یک دلار حدود 25000 تومان در پایان دوره روحانی، به یک دلار حدود 60000 تومان در فروردین 2024 سقوط کند.

ایران نیز عکس العمل نشان داد، از برجام فاصله گرفت و برنامه هسته ای خود را توسعه داد تا اینکه به یک کشور «در آستانه بمب هسته ای» تبدیل شد که این مهمترین میراث دوره ریاست جمهوری رئیسی را رقم زد. اکنون سوال این است که آیا ایران بعد از رئیسی به یک کشور «دارنده بمب هسته ای» تبدیل خواهد شد.

واقعیت این است که آمریکا و اروپا هیچ ابتکاری در دیپلماسی برای یک گفت و گوی جامع با ایران ندارند؛ به جز توسل به تحریم و فشار و تهدید و زورگویی. با ادامه این روند توسط غرب، منهای اینکه رئیس جمهور بعدی ایران چه کسی باشد، احتمالا ایران به سوی یک کشور «دارنده بمب هسته ای» خواهد رفت.

تنش های ایران - اسرائیل

در دوره ریاست جمهوری رئیسی تنشهای منطقه ای آمریکا و اسرائیل با ایران، به بالاترین سطح خود بعد از انقلاب 1979 ایران رسید. در اول آوریل 2024، اسرائیل در حمله نظامی به سرکنسولگری ایران، تعدادی از فرماندهان ارشد نظامی ایران را به شهادت رساند و ایران نیز در یک اقدام متقابل با حدود 300 پهپاد و موشک به اسرائیل حمله کرد. ادامه این روند تخاصمات غرب - اسرائیل و ایران، ممکن است دیر یا زود، به یک تقابل نظامی تمام عیار بین ایران و اسرائیل بیانجامد.

 سومین تحول مهم منطقه ای در دوران ریاست جمهوری رئیسی، برقراری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان با وساطت چین بود. در ژانویه 2016، نیروهای طرفدار اصولگرایان در اعتراض به اعدام شیخ نمر رهبر شیعیان همراه با 47 تن از شیعیان عربستان، سفارت عربستان در ایران را به آتش کشیدند که این حادثه موجب بروز بحران دیپلماتیک بین دو کشور شد.

علت اصلی موفقیت چین در بهبود روابط تهران-ریاض این بود که محمد بن سلمان با اتخاذ یک استراتژی جدید، تصمیم گرفت در قالب برنامه چشم انداز 2030، عربستان را به قدرت اقتصادی منطقه تبدیل کند. بدین منظور ریاض روابط خود را نه تنها با ایران و قطر و ترکیه و مصر بلکه با قدرتهای بلوک شرق نیز بهبود بخشید.

تحول مهم بعدی منطقه ای - بین المللی در دروان ریاست جمهوری رئیسی، نهایی شدن عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای و پذیرش ایران به عضویت در گروه کشورهای بریکس شامل روسیه، چین، هند، آفریقای جنوبی و برزیل بود که پروسه آن از سالها قبل آغاز شده بود.

اگر روند جاری خصومتهای غرب با ایران ادامه یابد، عضویت ایران در این دو سازمان مهم میتواند پروسه چرخش کامل ایران به شرق را رقم زند.

حاکمیت یکدست

اما در بخش سیاست داخلی ایران، ابراهیم رئیسی اولین رئیس جمهوری بود که بطور کامل با سیاستهای مورد نظر مقام عالی رهبری ایران در موضوعات داخلی، منطقه ای و بین المللی هماهنگ بود. روسای جمهور قبلی از جناح اعتدالیون و اصلاح طلبها همچون هاشمی، خاتمی و روحانی دیدگاههای متفاوتی با مقام عالی رهبری ایران داشتند. حتی احمدی نژاد که منتخب اصولگرایان بود، بعد از مدتی اختلافات شدید با سیاستهای مقام رهبری پیدا کرد.

در حقیقت دوره رئیسی، اولین دوره یک رئیس جمهور در دوران 35 سال رهبری آیت الله خامنه ای بود که حاکمیت یکدست شد و اصولگرایان دولت، مجلس، قوه قضائیه و نهادهای امنیتی - نظامی را در اختیار گرفتند.

با این وجود، جبهه اصولگرایان در این دوره نیز دچار شکاف شد؛ به طوریکه نیروهای معتدل این جبهه مثل علی لاریجانی رئیس مجلس قبلی منزوی شدند، نیروهای نیمه معتدل جناح اصولگرا همچون محمد باقر قالیباف رئیس فعلی مجلس توسط جناح رادیکال اصولگرایان مورد انتقاد و تحت فشار قرار گرفتند. در عین حال رئیسی سعی کرد که خود را در وسط رقابتهای داخلی جبهه اصولگرایان حفظ کند. در عین حال، در اواخر دوره رئیسی، تئوری «حاکمیت یک دست» هم زیر سوال رفت.

نهایت اینکه بعد از رئیسی، دو فرضیه متصور است:

یکی اینکه جناح رادیکال جبهه اصولگرایان قدرت را قبضه کند که در این صورت ممکن است تنشهای ایران با غرب تشدید شود.

فرضیه دوم اینکه با تدبیر مقام عالی رهبری ایران، نیروهای معتدل جبهه اصولگرایان، غالب شوند که در این صورت شانس کاهش تنش میان غرب و ایران افزایش خواهد یافت.