از آتش بس ایران و ایالات متحده چه می دانیم؟ / آیا تبادل زندانیان فاز نخست توافقی بزرگتر است؟

پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا در نتیجه حداقل هشت دور مذاکره غیرمستقیم در دوحه، پایتخت قطر در آستانه اجرایی شدن توافقی قرار گرفته اند که موافقان و مخالفان بسیاری دارد. موافقانی که معقتدند این توافق موردی می تواند مذاکرات در بن بست گرفتار شده برای احیای برجام را رونقی دوباره ببخشد و منتقدانی بخصوص در داخل ایالات متحده که مخالف هر گونه توافق با ایران هستند.

ظاهر توافق در حال اجرا میان تهران و واشنگتن ساده به نظر می رسد: دو طرف در دو حوزه توافق کرده اند که البته تهران معتقد به تفکیک میان این دو است: ایران و ایالات متحده هرکدام 5 زندانی را آزاد می کنند، قریب به 6 میلیارد دلار از پول مسدود شده ایران در کره جنوبی آزاد و به حساب بانک های ایران در قطر منتقل می شوند. واسطه هر دو پروسه نیز قطر است که البته میزبان مذاکرات نسبتا محرمانه و غیرمستقیم هیات های مذاکره کننده ایران و ایالات متحده هم بوده است.

در حوزه تبادل زندانیان، ایرانی های دو تابعیتی (سیامک نمازی، مراد طاهباز، عماد شرقی و دو آمریکایی) که در حال حاضر در حبس خانگی در تهران هستند به دوحه منتقل می شوند، همزمان زندانیان ایرانی (مهرداد معین انصاری، کامبیز عطار کاشانی، رضا سرهنگ پور کفرانی،امین حسن زاده، کاوه افراسیابی) نیز به پایتخت قطر سفر خواهند کرد، البته مشخص نیست که چه تعداد از این پنج زندانی ایرانی آزاد شده در آمریکا تمایل به بازگشت به ایران را داشته باشند و به عنوان نمونه، «کاوه افراسیابی» که نام او در لیست مورد درخواست جمهوری اسلامی ایران است با اعلام اینکه در زندان نیست تاکید کرد که ترجیح می دهد به زندگی در ایالات متحده ادامه دهد.

در حوزه نقل و انتقال 6 میلیارد دلار پول مسدود شده ایران از کره جنوبی هم نقش قطر بسیار پررنگ بود. نقشه راه انتقال این پول با توجه به محدودیت های تحریمی ایالات متحده پیچیده و پر جزئیات بود. از تضمین پرداخت وجه لازم برای جا به جایی این پول از سئول تا بانک هایی در اروپا و سپس واریز نهایی به بانک های در دوحه و البته در مرحله بعد پذیرش مسئولیت نظارت کامل بر نحوه استفاده ایران از این 6 میلیارد دلار برای خرید اقلام صرفا غیر تحریمی.

یک هفته پرخبر برای توافقی به تاخیر افتاده

در چند روز اخیر موجی از اخبار درباره چند و چون انجام این توافق منتشر شده است:

• یکشنبه 19 شهریور

خبرگزاری رویترز در تازه ترین گزارش به افشای ابعاد جدیدی از توافق ایران و ایالات متحده برای تبادل زندانیان و آزادسازی 6 میلیارد دلار از اموال بلوکه شده ایران در کره جنوبی پرداخته و نوشت: انتظار می رود اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، انتقال به بانک های قطر در اوایل هفته آینده به پایان برسد.

• دوشنبه 20 شهریور

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران با ابراز خوش بینی نسبت به حل و فصل موضوع زندانیان گفت: امیدواریم موضوع تبادل زندانیان بر مبنای تفاهمی که انجام شد ان‌شاءالله در آینده کوتاه نزدیک صورت بگیرد.در مورد رفع انسداد مالی و وصول دارایی‌های مالی ایران نیز براساس تفاهم صورت گرفته و روند اقداماتی که تاکنون شاهد بودیم، امیدواریم طی روزهای آینده این انتقال به صورت کامل صورت بگیرد و جمهوری اسلامی ایران به دارایی‌های خودش به صورت کامل دسترسی پیدا کند.

متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا شامگاه دوشنبه از تداوم روند توافق مبادله زندانیان بین واشنگتن و جمهوری اسلامی ایران خبر داد. او  طی نشست خبری در وزارت خارجه آمریکا، در پاسخ به این سوال که آیا انتظار پیشرفت در این توافق را دارد، گفت: ما به کار برای آزادی کامل شهروندان آمریکایی که در ایران بازداشت شده‌اند و اکنون به حبس خانگی منتقل شده‌اند، ادامه می‌دهیم.

• سه شنبه 21 شهریور

رسانه های آمریکایی بامداد سه‌شنبه از موافقت وزارت امور خارجه این کشور با ارائه معافیت تحریمی برای انتقال ۶ میلیارد دلار پول مسدود شده ایران از کره جنوبی به بانک‌های قطری خبر دادند. آسوشیتدپرس با حیاتی خواندن انتقال ۶ میلیارد دلار پول ایران از کره جنوبی برای موفقیت توافق مبادله زندانیان، نوشت: «این معافیت بدان معنی است که بانک‌های اروپایی، خاورمیانه و آسیایی با تبدیل پول‌های مسدود شده در کره جنوبی و انتقال آن به بانک مرکزی قطر، جایی که قرار است ایران برای خرید کالاهای بشردوستانه از آنها استفاده کند، تحریم‌های آمریکا را نقض نخواهند کرد.  وزیر خارجه آمریکا در اطلاعیه خود برای کنگره، نوشت: «من تصمیم می‌گیرم که به نفع امنیت ملی آمریکا است که از اعمال تحریم‌ها در رابطه با موسسات مالی خارجی در حوزه آلمان، ایرلند، قطر، جمهوری کره و سوئیس چشم‌پوشی شود که برای انجام معاملاتی که در تاریخ ۹ آگوست ۲۰۲۳ یا پس از آن رخ می‌دهد، توسط این مؤسسات ضروری هستند.

دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده در همان روز نسبت به این مسئله واکنش نشان داده و طی مطلبی در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی «تروث سوشال» از دولت «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا به دلیل توافق مبادله زندانی با ایران و همچنین صدور مجوز برای استفاده بشردوستانه از وجوه مسدودی ایران در کره جنوبی، شدیداً انتقاد کرد. او در این پست نوشت: «فقط به ملت ما و در واقع وضعیت کل جهان نگاه کنید که به دلیل تقلب و دزدیده شدن انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ [از من توسط دموکرات‌ها]، به چه روزی افتاده است. کل [آمریکا و جهان] اکنون فقط سایه‌ای از وضعیت سابقشان هستند. [جنگ] اوکراین، تورم، وضعیت بد اقتصاد، ارتش در حال آماده‌باش [آمریکا]، نداشتن جایگاهی در جهان، نداشتن احترام؛ و حالا امروز [پرداخت] ۶ میلیارد دلار برای گروگان‌ها». ترامپ در ادامه خواستار متوسل‌شدن قانونگذاران جمهوری‌خواه کنگره آمریکا به دستاویزهای قانونی برای استیضاح بایدن از ریاست جمهوری شد و نوشت: «چرا جمهوری‌خواهان از متمم ۲۵ قانون اساسی استفاده نمی‌کنند؟»

• چهارشنبه 22 شهریور

با افزایش انتقادها از توافق تهران و واشنگتن در داخل ایالات متحده ، جان کربی،  هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی در شورای امنیت ملی کاخ سفید با ارائه توضیحاتی درباره آزادسازی اموال ایران در کره جنوبی گفت: « این سیستم به گونه‌ای طراحی شده که این پول و سرمایه را فقط بتوان برای اهداف بشردوستانه، غذایی و دارویی، ساخت تجهیزات پزشکی یا حتی اهداف آموزشی اختصاص داد. آنها توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا و بانک ملی قطر بررسی می‌شوند. حتی اینکه چه مقدار می‌خواهند برداشت کنند نیز بر اساس هشت سازمان و شرکتی که برای انتقال کالاها و خدمات بشردوستانه به ایران قرار دارند، نیز بررسی خواهد شد. اگر ما برداشتی را تایید نکنیم، چیزی به ایران منتقل نخواهد شد. پس این یک چک سفید امضا برای آنها نیست. البته لازم است که تاکید کنم، این پول مالیات آمریکایی‌ها یا باج برای آزادی گروگان نیست. این‌ها پول‌های ایران هستند که در حساب‌های کره جنوبی مسدود شده بودند و ایران به آنها دسترسی نداشت.» این سخنان جان کربی تاثیر چندانی بر انتقادها در داخل ایالات متحده نداشت و موج انتقادها ادامه داشت:

• «لیندسی گراهام» سناتور تندروی ضد ایرانی در این باره گفت: «من همیشه خوشحالم که آمریکایی‌ها از اسارت آزاد شوند. با این حال، این توافق، رژیم‌های سرکش، مانند ایران، را به گروگان گرفتن آمریکایی‌های بیشتری ترغیب خواهد کرد.»
• سناتور «جان تون» نیز در توییتی نوشت: «آمریکا باید در تلاش‌های خود برای بازگرداندن آمریکایی‌های بازداشت‌شده به خانه بی‌وقفه عمل کند، اما ایران اکنون باج دریافت می‌کند و سران خود را در موقعیت بهتری برای تولید سلاح هسته‌ای قرار می‌دهد.»
• «تد کروز» دیگر سناتور افراطی ضد ایرانی، بدون ارائه هرگونه مدرکی، ادعا کرد که دولت بایدن «توافق هسته‌ای محرمانه‌ای» با ایران منعقد کرده و آن را از چشم کنگره و مردم آمریکا دور نگه داشته است.
• «مایکل مک‌کال» رئیس کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا نیز در بیانیه‌ای گفت: «این توافقنامه انگیزه مستقیمی برای دشمنان آمریکا ایجاد می‌کند تا در آینده گروگان‌گیری انجام دهند. دولت در حال نشان دادن ضعفی است که فقط آمریکایی‌ها و آزادی‌خواهان در سراسر جهان را بیشتر به خطر می‌اندازد».
• «تام کاتن» سناتور ضدایرانی و تندروی آمریکایی نیز مدعی شد: «ابتدا، بایدن از یازدهم سپتامبر به عنوان بهانه‌ای برای فرار از افغانستان استفاده کرد. اکنون او این روز را با پرداخت باج به بدترین دولت حامی تروریسم در جهان بی‌اعتبار کرد.»
• مایک پنس معاون دونالد ترامپ در یک توئیت ایران را حامی اصلی تروریسم در جهان خوانده و مدعی شد که تصمیم دولت بایدن برای پرداخت 6 میلیارد دلار باج به ایران جان آمریکایی‌های خارج از کشور را به خطر می‌اندازد. او  اعلام توافق بایدن در سالگرد یازدهم سپتامبر را مایه شرمساری خواند.

روزهای سه شنبه و چهارشنبه زنجیره توضیحات مقام های آمریکایی درباره نحوه استفاده جمهوری اسلامی ایران از وجه منتقل شده به دوحه از سئول ادامه داشت. متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه امور آمریکا شامگاه سه‌شنبه طی نشست خبری، به ارائه توضیحات مفصلی درباره صدور معافیت برای انتقال ۶ میلیارد دلار پول مسدود شده ایران در کره جنوبی به بانک‌های قطری و توافق مبادله زندانی بین واشنگتن و تهران پرداخت.

• روز تاریخی دوشنبه 27 شهریور : رسانه آمریکایی «بلومبرگ» به نقل از افراد مطلع مدعی شده قرار است تبادل زندانی بین ایران و ایالات متحده تا دوشنبه انجام شود. طبق این گزارش، منابع مذکور ناشناس گفتند تاریخ دقیق تبادل زندانی هنوز تعیین نشده اما احتمالاً در تاریخ ۱۸ سپتامبر (دوشنبه، ۲۷ شهریور) یک روز قبل از آن که سران جهان در نیویورک برای شرکت در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل جمع شوند، انجام خواهد شد. 

توافق موقت یا مقدمه چینی برای توافق بزرگ تر؟

تبادل زندانیان و انتقال پول ایران از سئول به دوحه ، تمام ماجرای توافق نانوشته میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده نیست. هرچند تهران و واشنگتن رسما اخبار منتشر شده در رسانه ها را تایید نمیکنند اما عدم تکذیب این میزان جزئیات ریز منتشر شده نشان می دهد که آنچه در دوحه در جریان است فاز نخست توافقی است نانوشته میان ایران و ایالات متحده. توافقی که ظاهرا سایر جزئیات نانوشته آن به آرامی از مدتها پیش میان دو طرف اجرایی شده است: دولت ایالات متحده چشم خود را بر بخشی از پروسه خرید نفت ایران توسط چین بسته و ایران هم در سوریه و عراق از رویارویی با نیروهای آمریکایی پرهیز می کند، واشنگتن مانع از تشدید بحران پیرامون توسعه برنامه هسته ای ایران شده و تهران هم سرعت بخشی از فعالیت های هسته ای خود در حوزه تولید و انباشت مواد غنی شده 60 درصد را کاهش داده است.

اگر فاز نخست این توافق به گفته مقام های آمریکایی تا روز دوشنبه تکمیل شود، باید دید که تهران و واشنگتن در ادامه چگونه مسیری را ادامه می دهند که هرچند با چند تفاهم نانوشته علامت گذاری شده، اما هر لحظه امکان خارج شدن دو کشور از مسیر پیش بینی شده وجود دارد.

دولت جو بایدن با نزدیک شدن به فضای رقابت های انتخاباتی با بازگرداندن 5 زندانی دو تابعیتی بالاخره برگ امتیازی را در حوزه دیپلماسی با ایران برای خود دست و پا کرده و البته همزمان موفق شده با مدیریت تنش با تهران از احیای برجام که مخالفان جدی در ساختار سیاسی آمریکا چه میان دموکرات ها و چه جمهوری خواهان دارد ، سرباز بزند. این تفاهم نانوشته به دولت بایدن اجازه می دهد که همزمان با سر و کله زدن با تبعات سیاسی ، امنیتی و اقتصادی جنگ اوکراین و حضور در رقابت های انتخاباتی که سایه دونالد ترامپ بر آن سنگینی می کند پنجره دیپلماسی با تهران را نیمه باز نگاه دارد.

این در حالی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند که احیای برجام به شکل اولیه آن چه امروز و چه پس از انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده فارغ از نتیجه آن دیگر ممکن نیست و شاید تنها راه برای حل و فصل اختلاف ها میان ایران و غرب که سرفصل آن از سوی ایران ضرورت لغو تحریم و از سوی طرف مقابل کنترل برنامه هسته ای ایران است ، مذاکره برای توافقی جدید باشد. توافقی که این بار شاید برای دوام بیشتر آن نیاز به توسعه و بسط دامنه گفت و گوها درباره موضوعات مورد اختلاف از هر دو طرف باشد.

در حالی که ترجیح دولت جو بایدن مشخصا تداوم این تفاهم نانوشته یا توافق موقت است باید دید که آیا جمهوری اسلامی ایران پس از اجرایی شدن فاز نخست می تواند ابتکار عمل را در دست گرفته و  توافق موقت را که سود بیشتر آن برای ایالات متحده است به بستری برای رفع تحریم تبدیل کند؟