فرجام‌خواهی فعالان میراث‌فرهنگی از وزیر برای نجات بافت تاریخی قزوین؛
در دومین پایتخت صفویه چه خبر است؟ + تصاویر
سال ۱۴۰۳ از نیمه گذشته، با تغییرات مدیریتی در سطح کشور کورسویی امیدی بر دل فعالان میراث‌فرهنگی که پیش‌تر صدایشان به گوش کسی نرسیده بود، تابیده شده است، گروهی از آنها در نامهای به سید رضا صالحی امیری وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور نسبت به تخلفات صورت‌گرفته در دولت‌خانهٔ صفوی شهر قزوین هشدار داده‌اند.
پایگاه خبری جماران؛ مطهره کشاورز محمدیان - فعالان میراث‌فرهنگی قزوین در حالی دست‌به‌دامن وزیر میراث‌فرهنگی برای حفظ هویت فرهنگی شهرشان شده‌اند که اقدامات مسئولان این استان در خصوص اجرای طرح‌های «مرمت گراند هتل» و «آزادسازی بقعه چهار انبیا» و «انصاری شرقی» بر خلاف طرح‌های مصوب بالادستی و اصول حفاظتی بر دل‌نگرانی‌های دغدغه‌‌مندان حفظ بافت تاریخی این شهر افزوده است.
فروردین ۱۴۰۳، نصب حصارهایی که چهره «گراند هتل» و بخشی از «دولت‌خانه صفوی» را از نگاه عابران پنهان کرده است، همچنین حضور کارگران در عرصه اثر ثبت ملی که خبر از انجام فعالیت عمرانی دارد، نگرانی و ابهاماتی برای دوستداران میراث‌فرهنگی ایجاد شده است، نگرانی‌ای که مدیرعامل صندوق توسعه صنایع‌دستی و فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار «جماران» آن را بی‌مورد اعلام کرده و اطمینان می‌دهد هیچ اقدامی خلاف طرح مصوب شورای فنی در این محوطه تاریخی انجام نخواهد شد.
شهاب طلایی شکری می‌گوید: خوشبختانه «گراند هتل» قزوین سال گذشته در مزایده‌ای به بخش خصوصی واگذار شد، سرمایه‌گذار بر اساس طرح مصوب در حال مرمت این بنای تاریخی است، بنایی که قرار است با کاربری اقامتی ـ پذیرایی به بهره‌برداری برسد. این واگذاری صرفاً در بخش «گراند هتل» انجام شده، ما متوجه حساسیت و اهمیت تاریخی دولت‌خانه صفوی هستیم و اطمینان می‌دهم هیچ‌گونه دخل و تصرفی در خارج از محدوده هتل نخواهیم داشت.
او ادامه می‌دهد: در طرح مصوب مرمت «گراند هتل» اجازه پی‌کنی عمیق به سرمایه‌گذار داده نشده است، قصد ما احیای هتل و اضافه‌کردن آن به ظرفیت گردشگری استان است و اگر قرار بر ایجاد بنای جدید باشد از سازه‌های سبک استفاده خواهیم کرد. حریم منظری اثر نقض نمی‌شود و تمام فعالیت ما در کف خواهد بود و عمق زمین را نمی‌کاویم.
طلایی می‌گوید: سرمایه‌گذار این بنای تاریخی اهل قزوین است و با رویکرد مسئولیت اجتماعی در مزایده شرکت کرده است، او آمده تا با احیای هویت «گراند هتل»، نمادی برای شهر قزوین ایجاد کند. اطمینان می‌دهم که به‌هیچ‌وجه جای نگرانی نیست.
آغاز فعالیت عمرانی بدون داشتن پیوست میراث‌فرهنگی
اواخر اردیبهشت است، مصطفی ده پهلوان رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی کشور پیش‌تر اعلام کرده: «مهرماه ۱۴۰۲ دستورالعملی به استان‌ها و نهادهای اجرایی ابلاغ شده که بر اساس آن هر پروژه عمرانی نیازمند پیوست‌های تاریخی - فرهنگی است». خبری از گروه‌های باستان‌شناسی در محوطه دولت‌خانه صفوی و «گراند هتل» نیست، کاوش‌های باستان‌شناسی در این محدوده تاریخی به‌صورت کامل و مکفی انجام نشده است. کارگران فعالیتشان را پیش از شروع کار هیئت باستان‌شناسی آغاز کرده‌اند، با مشاهدات انجام شده بیم پی‌کنی عمیق در محوطه تاریخی شدت گرفته است.
اما رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی کشور می‌گوید: اداره کل میراث‌فرهنگی قزوین اردیبهشت‌ماه درخواست مجوز کاوش کرده و چون کار اضطراری بود،۲۶ اردیبهشت مجوز صادر شده است.
او در گفت‌وگویی که مردادماه انجام شد هم اعلام کرد: همکاران ما از ۱ خرداد کاوش در بخش‌هایی از محوطه دولت‌خانه صفوی را شروع کردند و این مجوز یک دوره دیگر هم تمدید شد. هنوز گزارشی از گروه‌های باستان‌شناسی در اختیار پژوهشگاه قرار نگرفته، ما منتظر نتایج کاوش هستیم و پس از روشن‌شدن نتایج می‌توان درباره این محوطه تاریخی صحبت کرد.
او در پاسخ به این سؤال که گودبرداری در محوطه‌های ثبت ملی مجاز است یا خیر؟ هم می‌گوید: ضوابط اختصاصی حرایم با هم متفاوت است، بنای «گراند هتل» هم در اختیار صندوق حفظ و احیاست و درباره ضوابط مربوط به مرمت و بهره‌برداری از آن در شورای فنی تصمیم‌گیری می‌شود. اما به‌طورکلی پی‌کنی تا جایی که به شواهد و لایه‌های تاریخی آسیبی وارد نشود مجاز است. این عمق در برخی محوطه‌ها می‌تواند چند متر باشد و در برخی به ۲۰ سانت برسد.
او ادامه می‌دهد: پیش‌تر استان‌ها انجام کار مرمت و خواناسازی و نظایر را بدون مجوز انجام می‌دادند، ظاهراً فصل اول مرمت دولت‌خانه هم همین‌طور انجام شده، اما با نامهای که امسال ابلاغ کردیم، ازاین‌پس کاوش باستان‌شناسی بدون مجوز پژوهشگاه مجاز نیست. ما باید مستندنگاری دقیقی از سراسر ایران داشته باشیم، نتایج کاوش باید به‌عنوان سند در باستان‌شناسی ایران باقی بماند. چون در کاوش ما لایه‌های تاریخی را برمی‌داریم.
علی بیگی درباره محدوده کاوش در دولت‌خانه صفوی هم می‌گوید: گستره کاوش شامل بخش‌های محدودی در ادامه کاوش پیشین است و به‌مرور ممکن است نیاز به افزایش محدوده کاوش و تمدید زمان داشته باشند که ما این را بررسی می‌کنیم.
واگذاری بخشی از عرصه دولت‌خانه برای توسعه «گراند هتل»
انتخاب پیمانکاری برای اجرای طرح مرمت «گراند هتل» که اقدامات غیرکارشناسی‌اش در جریان مرمت کاروان‌سرای ثبت جهانی «میان‌دشت» از خاطر دوستداران میراث‌فرهنگی نرفته و همچنین نصب حصارهای بلند و اقدامات غیرشفاف در این محوطه نگرانی دوستداران میراث‌فرهنگی را دوچندان کرده است. شواهد موجود حکایت از واگذاری بخشی از حیاط «گاراژ اقتصاد» - بخشی از عرصه دولت‌خانه صفوی - برای توسعه بنای «گراند هتل» دارد. موضوعی که توسط مدیرکل میراث‌فرهنگی استان قزوین هم تأیید می‌شود.
علیرضا خزائلی در این باره به خبرنگار جماران می‌گوید: طرح مرمت و ساماندهی «گراند هتل» دارای طرح مصوب در صندوق توسعه و احیای کشور است و بخشی از ضلع شمال «گراند هتل» که به این موضوع اختصاص‌داده‌شده، در این طرح مصوب دیده شده است.
هیچ نوع اقدام پنهان‌کارانه‌ای دراین‌خصوص صورت نگرفته و کل عملیات مرمت توسط گروه نظارت صندوق احیا تحت رصد است، سرپرست کارگاه معرفی و تشریفات لازم انجام شده است، در مدت اندک از واگذاری بنا شاهد حضور چندباره مدیرعامل صندوق احیا برای بازدید از کارگاه بوده‌ایم و دکتر اعلایی استاندار محترم قزوین نیز همراه دکتر طلایی از این مجموعه بازدید داشتند و قطعاً کنترل‌های لازم برای انجام اقدامی خارج از طرح مصوب در این مجموعه بادقت و حساسیت از سوی اداره کل پیگیری می‌شود.
عکس‌های فعالان میراث‌فرهنگی اما گواه آن است که در محوطه گاراژ اقتصاد گودبرداری‌هایی با عمق بیش از ۲ متر انجام شده، گودبرداری در محوطه‌ای که پیش‌تر آقای خلج در آن گمانه‌زنی کرده و در عمق بیش از سه متر آن به بقایای کف‌سازی از دوره صفوی و حوض‌هایی مشابه آنچه در مینیاتورهای دوره صفوی می‌بینیم، رسیده بود.
بر اساس شواهد موجود کاوش های باستان شناسی درخواست شده اداره کل میراث فرهنگی قزوین از پژوهشگاه باستان شناسی ارتباطی به پروژه مرمت و احیای گراند هتل ندارد، کارگران و گروه باستان شناسی همزمان در بخش های مختلفی از محوطه ثبت ملی که نیازمند حفاظت و بررسی‌های دقیق کارشناسی دارد در حال کار هستند.
یک تفاهم و چند ابهام
هنوز از نگرانی‌ها درباره عرصه اثر ملی دولت‌خانه صفوی کاسته نشده که تیتر خبر خبرگزاری «برنا» شوکی دوباره به کارشناسان و دوستداران میراث‌فرهنگی وارد می‌کند. «بقعه چهار انبیا از سه جبهه شرقی، غربی و شمالی آزادسازی می‌شود»
در این خبر مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از امضای تفاهم‌نامه طرح ساماندهی بقعه متبرکه چهار انبیا و امامزاده صالح با حضور اعلایی استاندار قزوین، مهدی رجحانی معاون عمرانی، حجت‌الاسلام مجیدی مدیرکل اوقاف و امور خیریه خبر داده و گفته بود: با اجرای طرح ساماندهی بقعه چهار انبیا عملیات آزادسازی این بنای تاریخی مذهبی از جبهه‌هایی شرقی، غربی و شمالی آغاز می‌شود.
تفاهمی مبهم که درباره جزئیاتش اطلاع‌رسانی‌ای انجام نشده است، از طرفی به‌کاربردن کلمه «آزادسازی» توسط مدیرکل میراث‌فرهنگی در شرایطی که این بقعه در ضلع شمال غربی مجموعهٔ دولت‌خانه از قدیم دارای عرصهٔ معین بوده و با دیوارهای آجری از محدودهٔ دولت‌خانه تفکیک می‌شود، نگرانی تازه‌ای ایجاد کرده است، نگرانی واگذاری بخشی از عرصه دولت‌خانه صفوی به اوقاف برای توسعه بقعه چهار انبیا.
قزوینی‌ها خوب به‌خاطر دارند که حدود ۱۳ سال پیش با موافقت و همراهی اداره کل میراث‌فرهنگی قزوین و بدون درنظرگرفتن ارزش‌های باستان‌شناسانه گودبرداری قابل‌توجهی به عمق ۷ متر در داخل حیاط چهار انبیا انجام شد، در نتیجه این گودبرداری بقایای «آب‌انبار» قجری و همچنین شواهدی از «کاخ صفوی» که در کاوش‌های باستان‌شناسی آقای خلج در این محدوده به‌دست‌آمده بود، کاملاً از بین رفت.
علیرضا خزائلی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین درباره جزئیات این تفاهم‌نامه به خبرنگار جماران می‌گوید: هیچ‌گونه انتقال مالکیتی از سوی هیچ یک از دو دستگاه میراث‌فرهنگی و اوقاف به نام یکدیگر در محدوده طرح ساماندهی صورت نخواهد گرفت و بنابراین هیچ‌گونه تخلف قانونی در این زمینه وجود ندارد.
طرح ساماندهی بقعه چهار انبیا که جزئی از مجموعه دولت‌خانه صفوی و یک اثر ثبت ملی است شامل تملک سرقفلی واحدهای تجاری پیرامون اضلاع شمالی و غربی بقعه است که در سالیان گذشته (پهلوی) توسط اوقاف از اندام و اجزاء بنا جدا شده و به‌عنوان واحد تجاری در اختیار کسبه قرار گرفته است. این بخشی از تملک و آزادسازی دولت‌خانه و بقعه چهار انبیاست که توسط اوقاف و با منابع اوقاف صورت خواهد گرفت و فرم بااصالت تاریخی و اندام اصلی بنا مجدد مرمت و احیا خواهد شد.
او می‌گوید: کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه دولت‌خانه به‌صورت مستمر انجام خواهد شد، قطعاً بعد از تملکاتی که صورت خواهد گرفت در خصوص بناهای الحاقی و بناهایی که موجب حذف اندام‌های اصلی بنای تاریخی شده‌اند موضوع کاوش‌های باستان‌شناسی، پیگردی و... در دستور کار است. مصوبات شورای فنی میراث‌فرهنگی استان قزوین هم که مرجع رسیدگی و بررسی طرح پیشنهادی بوده در مصوبات خود لحاظ نموده است که مشخصاً اگر نتایج کاوش‌ها باعث تغییراتی در طرح شود این تغییرات در زمان خود اعمال خواهد شد و به استناد مطالعات باستان‌شناسی، موضوع ساماندهی بقعه صورت می‌گیرد.
خزائلی ادامه می‌دهد: در حال حاضر به استناد آثاری که از اندام بنا و به طور مشخص ایوان‌های شرقی، شمالی و غربی باقی‌مانده است این آزادسازی مغایرتی با مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی نخواهد داشت؛ بلکه احتمالاً صحت این تشخیص در مطالعات و کاوش‌ها تأیید خواهد شد.
این اظهارات در حالی است که در مطالبات مطرح شده از سوی کارشناسان و دوستداران میراث‌فرهنگی، هیچ‌گاه بحث انتقال مالکیت مطرح نبوده و نیست. صحبت از ضرورت اجرای طرح توسعه بقعهٔ چهار انبیا توسط اوقاف است که در عرصهٔ دولت‌خانه صورت می‌گیرد و مدیرکل میراث‌فرهنگی وقت از آن با نام «طرح آزادسازی بقعهٔ چهارانبیاء» نام‌برده است.
سؤال این است که توسعهٔ بقعه در بخش‌هایی از دولت‌خانه با چه ضرورت‌هایی انجام می‌شود؟ آیا این امر در راستای طرح آزادسازی دولت‌خانه که ره‌آورد سفر رهبری و همچنین آیت‌الله رئیسی به قزوین است، صورت‌گرفته، یا در تضاد با آن؟
فرجام‌خواهی از وزیر میراث‌فرهنگی
سال ۱۴۰۳ از نیمه گذشته، با تغییرات مدیریتی در سطح کشور کورسویی امیدی بر دل فعالان میراث‌فرهنگی که پیش‌تر صدایشان به گوش کسی نرسیده بود، تابیده شده است، گروهی از آنها در نامهای به سید رضا صالحی امیری وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور نسبت به تخلفات صورت‌گرفته در دولت‌خانهٔ صفوی شهر قزوین هشدار داده‌اند.
در نامه آنها که در دبیرخانه وزارت میراث‌فرهنگی با شماره ۱۲۴۳۲/۱۴۰۳۱ ثبت شده، آمده است: دولت‌خانهٔ صفوی، یادگار دوره پایتختی قزوین و یکی از معدود دولت‌خانه‌های برجای‌مانده کشور است که باوجود دارابودن طرح آزادسازی ملی، در دهه‌های گذشته چندان که شایسته است مورد مطالعات تاریخی و باستان‌شناسانه قرار نگرفته است.
این مجموعه در گذر زمان، دستخوش تغییرات بسیاری شده و در عرصهٔ آن ساختمان‌هایی همچون «گاراژ خودرو»، «مدرسه»، «استخر» و غیره ساخته شده است. اما به گواه شواهد باستان‌شناسانه و کاوش‌های انجام‌شده، بقایای بسیاری از دوره‌های صفوی و قاجار در این محدوده در لایه‌های نه‌چندان عمیق از سطح زمین وجود دارد که نیازمند حفاظت و بررسی‌های دقیق کارشناسی است.
طبق مصوبات سفر استانی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۲ شمسی، با نگاه ویژهٔ رهبری به فرهنگ و پیشینهٔ تاریخی قزوین، بنا بوده تا طرح آزادسازی دولت‌خانهٔ صفوی در دستور کار مدیران استانی قرار گیرد. اما اقدامات اخیر اداره کل میراث‌فرهنگی استان قزوین نشان می‌دهد این آزادسازی نه به معنای واقعیِ آزادسازی بلکه با تخریب بناهای تاریخی و بازسازی و توسعه‌‌های غیرلازم در بخش‌های مختلف دولت‌خانه در حال پیاده‌سازی است.
متأسفانه، طی چند ماه گذشته شاهد بوده‌ایم که دو طرح با نامهای «آزادسازی بقعهٔ چهار انبیا» و مرمت «گراند هتل» در داخل محدودهٔ دولت‌خانه برخلاف طرح‌های مصوب بالادستی و اصول حفاظتی در حال انجام است.
آنها با شرح رخدادهای پیش‌آمده و نقد مدیریت میراث‌فرهنگی برای حفاظت از بقایای دومین پایتخت دولت صفوی در کشور از وزیر درخواست کردند که وضعیت آثار تاریخی قزوین را شخصاً بررسی کنند.
جدال توسعه و هویت در طرح انصاری شرقی
مهر ۱۴۰۳ معاون عمرانی استانداری قزوین در پستی اعلام کرد، با هماهنگی دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری و میراث‌فرهنگی در طرح انصاری شرقی اصلاحات مختصری صورت‌گرفته و قرار است این طرح به‌زعم مهدی رجحانی «بر زمین‌مانده» اجرایی شود.
«انصاری شرقی» ، طرحی مناقشه‌برانگیز که مدیریت شهری قزوین برای بازکردن مسیر در محله قدیمی بلاغی دنبال می‌کند. این طرح که قرار بود در مسیر خود بسیاری از بناهای ثبت ملی و ارزشمند را تخریب کند، با مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی در سال ۱۳۹۴ لغو و با طرح جایگزین مصوب در سال ۱۳۹۷ از خیابان سواره‌رو به پیاده‌راه تبدیل شد. مصوبه‌ای که هرگز مدیران شهری از آن تمکین نکردند.
متأسفانه، در طی سال‌های گذشته در سکوت کامل اداره کل میراث‌فرهنگی قزوین، طرح انصاری چراغ خاموش پیش رفته و مدیریت شهری اقدام به تملک و تخریب املاک در مسیر طرح کرده است و بخش‌هایی از بافت محلات «پنبه‌ریسه» و «فشتهول و بلاغی» از جمله خانه قافله باشی هم تخریب شده است.
طرح «انصاری شرقی» بارها در جریان اجرای غیرقانونی‌اش تغییر مسیر داده و بخش‌های مختلفی از بافت تاریخی از بین رفته است، این طرح علاوه بر اضمحلال هویت بافت تاریخی قزوین، خیابان سپه را هم با خطر جدی مواجه تخریب ۵ تا ۱۰ درصدی مواجه کرده است. طرحی که با اجرایش شانس ایران برای ثبت نخستین خیابان ایران در فهرست میراث جهانی برای همیشه از بین خواهد رفت.
حالا بررسی مجدد این طرح در کمیسیون ماده ۵ نگرانی‌های جدی ای درباره سرنوشت بافت تاریخی قزوین ایجاد کرده است.
علیرضا خزائلی که اردیبهشت‌ماه در پاسخ به سؤال خبرنگار «جماران» مبنی بر علت سکوت اداره کل میراث‌فرهنگی در برابر تخریب و تملک‌های غیرقانونی مدیریت شهری قزوین در بافت تاریخی از جمله آرامگاه «چهل‌دختران»، گاراژ و خانه تاریخی «قافله باشی» (در مسیر طرح انصاری شرقی) هیچ‌گونه تعرضی را تأیید نکرده و گفته بود: «تغییری در طرح مصوب محله بلاغی داده نشده و اتفاقی نیفتاده است» نسبت به مصوبات کمیسیون ماده ۵ واکنش نشان داده است. مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قزوین به روزنامه جهان صنعت گفته است: سال‌هاست که مدیریت شهری از اجرای مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی سرباز زده و در نظر دارد که پیشنهاد تغییرات در طرح را ارائه دهد.
علیرضا خزائلی اعلام کرده بود: یک چنین طرح‌هایی از نگاه میراث‌فرهنگی از اساس باطل و غیرممکن است. درهرصورت امکان اینکه بناهایی که ثبت ملی شده‌اند مورد تعرض قرار گیرد وجود ندارد و چه در سطح استان و چه در سطح ملی این ایستادگی و صلابت به قوت خود باقی است. درنهایت هر پیشنهادی که قرار باشد اجرایی شود، بدون اخذ مجوز از شورای‌عالی معماری و شهرسازی و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قطعاً غیرممکن بوده و عمل‌نکردن بر اساس این ضوابط تخلف بارز محسوب می‌شود و دستگاه قضا و همچنین مدیریت استان اجازه هرگونه دست‌اندازی و عملیات اجرایی برخلاف طرح مصوب شورای‌عالی معماری و شهرسازی را نخواهند داد.
سال از نیمه گذشته، حال بافت تاریخی قزوین خوب به نظر نمی‌رسد، بر اساس مشاهدات میدانی خبرنگار جماران هنوز برخی از کسبه که حاضر به واگذاری مغازه خود برای اجرای طرح انصاری شرقی نیستند با مدیریت شهری در جدال‌اند، فعالان میراث‌فرهنگی قزوین مدام با چالش‌های جدیدی در بافت تاریخی روبه‌رو می‌شوند و هنوز پاسخی از سمت وزیر میراث‌فرهنگی دریافت نکرده‌اند.
صالحی امیری برای حل معضلات بافت تاریخی به قزوین سفر می‌کند
حالا با پیگیری اهالی رسانه و فعالان میراث‌فرهنگی، وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری می‌گوید: برای بررسی و حل معضلات بافت تاریخی قزوین به این شهر سفر خواهد کرد.
سید رضا صالحی امیری در پاسخ به پیگیری نامه و مطالبات فعالان میراث‌فرهنگی قزوین توسط خبرنگار جماران، می‌گوید: این مسئله را به استان منعکس کردم، با نماینده قزوین جلسه‌ای داشتم و در آینده‌ای نزدیک به استان سفر خواهم کرد و از نزدیک به مسائل ورود خواهم کرد.
دوستداران میراث‌فرهنگی چشم‌به‌راه وزیرند، آنها امیدوارنه منتظرند تا ببینند آیا گره کور بافت تاریخی قزوین به دست سید رضا صالحی امیری باز می‌شود؟
مشاهده خبر در جماران