مهمترین اشکالات خبرنگاران ایرانی از نگاه استادان و روزنامه‌نگاران مجرب؛ از خودسانسوری و منبع خبر تا بی‌اطلاعی از سبک‌های جدید
چند تن از روزنامه‌نگاران باسابقه و استادان رشته رسانه در دانشگاه، مهمترین اشتباه یا ایراد کار خبرنگاران ایرانی را تشریح کرده‌اند.
به گزارش جماران؛ "فردارسانه" نوشت: طبق آمار سامانه جامع رسانه‌ها حدود ۸ هزار و ۵۰۰ خبرنگار در رسانه‌های مختلف کشور مشغول کار هستند. خبرها و گزارش‌هایی که این خبرنگاران برای مخاطبان خود تولید می‌کنند منبع اطلاعات مردم از رویدادهای روز است. تلاش شبانه‌روزی خبرنگاران موید انگیزه بالای آنان برای دستیابی به اطلاعات تازه و انتشار یک خبر جدید است اما علیرغم وظیفه مهم‌شان ممکن است به دلیل ایرادی در کارشان مرتکب اشتباه نیز شوند که پیامدهای منفی برای خبرنگار، رسانه و یا جامعه ایجاد کند.
چند تن از روزنامه‌نگاران باسابقه و استادان رشته رسانه در دانشگاه، مهمترین اشتباه یا ایراد کار خبرنگاران ایرانی را تشریح کرده‌اند.
تقویت احساس مسئولیت اجتماعی
محمد مهدی فرقانی، رئیس سابق و استاد بازنشسته دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، در خصوص ایراد کار خبرنگاران ایرانی می‌گوید: «تعهد اخلاقی، امانتداری اطلاعات و احساس مسئولیت اجتماعی نسبت به مردم و مخاطبان هرچند در میان خبرنگاران کم نیست اما باید تقویت شود و این امید از سوی متولیان فرهنگ و سیاستگذاران رسانه با به رسمیت شناختن نیازهای فعالان مطبوعات، منتقل می‌شود.»
به اعتقاد او شایع‌ترین ایراد خبرنگاران در تولید محتوای خبری نه در خود خبرنگاران بلکه ضعف در بستر و زمینه فعالیت‌های رسانه‌ای است.
نویسنده کتاب «گزارش‌نویسی چشم عقاب روزنامه‌نگاری» می‌گوید: «وقتی روزنامه‌نگار در فضای آزاد و قانونمند بتواند همه توانایی‌های خود را برای کشف یک رویداد به کار گیرد، ضمن اینکه توانمندی‌های فکری و استعدادهای درونی او فعال می‌شود، نشاط اجتماعی و اعتماد عمومی را در برخواهد داشت و دسترسی به رابطه مثبت بین خبرنگار و مخاطب، موجب ارتقای رسانه‌ها و شکوفایی منابع انسانی توانا در خبرنویسی خواهد بود.»
به اعتقاد گزارش‌نویس سال‌های دور روزنامه کیهان، حق آزادی بیان و استقلال در انتشار اخبار، امکان گردش اطلاعات صحیح را فراهم می‌کند و این گونه راه بر رسانه‌های غیرمتخصص و مغرض مسدود می‌شود.
فرقانی، آموزش‌های آکادمیک و برگزاری دوره‌های رسمی آموزش روزنامه‌نگاری برای خبرنگاران را راه ورود علاقمندان با‌تخصص مرتبط و یا غیرمرتبط به این حرفه می‌داند که باید با امکان تامین حقوق اولیه مطبوعاتی اعم از استقلال رای و آزادی بیان احراز شود.
او می‌گوید: «شاهد هستیم که با همه تنگناها وفشارهایی که برخبرنگاران اِعمال می‌شود اما هنوز از اشتیاق و سختکوشی و تلاش خبرنگاران در انعکاس اخبار کاسته نمی‌شود و همچنان اخلاق‌مدار به فعالیت حرفه‌ای‌شان مشغول هستند.»
فرقانی بر حقوق حرفه‌ای خبرنگاران تاکید می‌کند و می‌گوید: «تامین امنیت حقوقی نگارندگان و اعطای حق آزادی بیان، درکنار آموزش‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاری و فعالیت‌های محیطی در تحریریه‌ها، موجب تربیت روزنامه نگارانی شجاع، خلاق و پویا خواهد شد.»
انتخاب سوژه
یونس شُکرخواه، پدر روزنامه‌نگاری برخط (آنلاین) ایران مهمترین ایراد خبرنگاران ایرانی را انتخاب سوژه خبری، انتخاب سبک نگارش خبر، کم‌دقتی، جانبداری در خبرنویسی و استفاده از یک منبع به جای چند منبع می‌داند.
نویسنده کتاب «خبر» معتقد است: «اگر گزینش دقیق، به موقع و صحیحی از سوژه صورت نگیرد، جذابیت آن رویداد حفظ نمی‌شود و این تصمیم باید قبل از نوشتن خبر گرفته شود. علی‌القاعده بعضی وقت‌ها خبرنگاران رویدادی را انتخاب می‌کنند که فاقد ارزش‌های خبری برای مخاطبان است و موجب کاهش غِنا و قدرت القای خبر به مخاطب می‌شود.»
از نظر شکرخواه خطای خبرنگار ممکن است در انتخاب سبک نگارش خبر باشد که باز هم به قبل از ارائه خبر مربوط می‌شود. این استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبائی می‌گوید: «مثلا نمی‌توانیم رویدادی را که طلب می‌کند به سبک تاریخی نگاشته شود با سبک هرم وارونه انتقال دهیم و آنچه ما را ناچار می‌کند که واقعه‌ای را به سبک ساده بنویسیم به سبک تاریخی ارایه کنیم حال با لید خبری یا بدون لید.»
عضو هیئت علمی دانشکده مطالعات جهان در دانشگاه تهران، سومین دسته از ایراد ممکن به خبرنگاران کشور در خبرنویسی را کم‌دقتی، جانبداری در خبرنویسی، استفاده از یک منبع به جای چند منبع در یافتن صحت یک رویداد عنوان می‌کند و می‌گوید که اِشکال استفاده از یک منبع موثق برای راستی‌آزمایی خبر، توان نگارش خبرنگار را در روایت جامع‌تر آن واقعه محدود می‌کند.
آخرین اشکال که غالبا از نگاه خبرنگاران مغفول می‌ماند، رعایت بک گراند (Background) یا پس‌زمینه‌ها است. یونس شکرخواه به خبرنگاران توصیه می‌کند در نگارش خبر اگر نام جدید، مفهوم جدید یا مکان جدید ذکر می‌شود، شایسته است توضیح مختصری درمورد آن مفاهیم به مخاطب ارایه کنیم تا هضم خبر برای مخاطب آسان شود که به آن سابقه نیز اطلاق می‌شود.
توصیه استاد به خبرنگاران
به اعتقادِ یونس شکرخواه که پایه‌گذار روزنامه‌نگاری برخط در ایران است، گذار نامحسوس هنگام نوشتن از پاراگرافی به پاراگراف دیگر در خبرنویسی هنر موشکافانه یک خبرنگار است.
مورد دیگری که در ارایه یک خبر برای خبرنگار باید قابل توجه باشد نقل قول مستقیم است که به آن رویداد جان و نیرو می‌بخشد و گویی که صدای انسان از آن خبر شنیده می‌شود.
او می‌گوید: «هرچند نمی‌توان همه این موارد را به فعالیت‌های خبری همکاران نسبت داد اما وقتی خبری منتشر می‌شود و چنگی به دل نمی‌زند یعنی یا رویداد مناسبی برای خبرنویسی برگزیده نشده است و یا پردازش خبری مناسبی از سوی نگارنده صورت نگرفته است.
خودسانسوری و منبع خبر
مینو بدیعی در سال ۱۳۵۰ دانشجوی رشته روزنامه‌نگاری بود و دو سال بعد به عنوان کارآموز همراه با چند دانشجوی دیگر به روزنامه کیهان پیوست و سال‌های بعد به عنوان مدرس دانشگاه شاگردانی در این رشته پرورش داد. او درباره مهمترین ایراد این روزهای خبرنگاران ایرانی می‌گوید: «بزرگترین ایراد خبرنگاران در خبرنویسی این است که به دلیل فضای سیاسی حاکم بر جامعه نمی‌توانند اصل حقیقت را بگویند و باید خودسانسوری کنند.»
او معتقد است که خبرنویسی برای خبرنگاران سخت شده است. «ملغمه عجیب و نوعی آنارشیسم خبری یا شایعه‌پراکنی دست به دست هم داده تا خبر نوشتن برای خبرنگاران مقداری سخت شود. همچنین کمبود نیروی تخصصی از دیگر مسائل خبرنویسی است و تشخیص خبرنگار حرفه‌ای را برای ما سخت کرده است. یکی از اصول مهم برای خبرنگاران قدیمی منبع خبری بود اما الان واقعا منبع خبری کجاست؟»
بدیعی با تاکید بر این نکته که امروزه نبودن منبع مشخص برای خبرنگاران باعث رواج شایعات و اخبار جعلی شده است، گفت: «در حالی که صحت و سقم خبر از بدیهی‌ترین اصول خبرنویسی است. همچنین کنفرانس‌های خبری مقامات و مسئولان خودش به نوعی سبک خبرنویسی خبرنگاران را دچار تغییراتی کرده است که اصول حرفه‌ای روزنامه نگاران با چالش‌های جدی همراه شده است.»
تاخیر در تولید سوژه
اکبر نصرالهی، رئیس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، یکی از ضعف‌های خبرنویسی خبرنگاران ایرانی را تاخیر در تولید سوژه خبری می‌داند.
نویسنده کتاب‌های «اصول خبرنویسی» و «راهنمای پوشش خبری در رسانه‌ها» گفت: «با توجه به حضور رسانه‌های دیجیتال و سرعت انتقال خبر به واسطه رقابت رسانه‌ها در عصر ارتباطات، اگر سوژه‌ای که خبرنگار می‌یابد به سرعت تبدیل به خبر نشود ارزش خبری خودرا از دست می‌دهد.»
نصرالهی که از اواخر سال ۱۳۸۹ تا پایان سال ۱۳۹۴ مدیرکل نظارت و ارزیابی اخبار و برنامه‌های سیاسی سازمان صدا وسیما بود، غفلت و بی‌توجهی رسانه درخصوص خبر‌رسانی و تشخیص به‌موقع یک رویداد برای خبرساز شدن را موجب حذف رسانه از عرصه اطلاع رسانی یا کم‌اثر شدن آن برشمرد.
او اضافه کرد: «ارایه یک خبر در قالب و بسته‌بندی مناسب که هم مخاطب‌پذیر باشد و هم نیاز‌سنجی مخاطب را در نظر بگیرد، از هنرهای پردازش خبری خبرنگار است.»
دور شدن از خبر تولیدی
مجید رضائیان با سابقه سردبیری روزنامه انتخاب، سال‌هاست که به عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه به دانشجویان درس روزنامه‌نگاری می‌دهد. او می‌گوید: «از مهمترین ایرادات خبرنویسی در خبرنگاران امروزی «وی گفت» و «وی افزود» است. از دیگر ایرادات آنها، دور بودن از خبر تولیدی است. ما در خبرنویسی باید متوجه این نکته باشیم که اصل خبرنویسی بر تولید باشد. در فرم‌های روزنامه‌نگاری، اصلی به نام مصاحبه خبری داریم و اصل دیگر، خبر نقل قولی، خبر استنباطی و خبر تحلیلی است. در خبر نقل‌قولی قواعدی رعایت می‌شود که با مصاحبه خبری متفاوت است. متاسفانه ما خبرهای تولیدی را رها کردیم.»
پیشنهاد او به عنوان یک پژوهشگر روزنامه‌نگاری، استفاده از خبرنگار-کارشناس در رسانه‌ها است. «ما باید به سمت خبرنگار-کارشناس داشتن در رسانه‌ها حرکت کنیم. در روزنامه‌نگاری، حوزه خبری داریم، به این معنا که تخصص هر خبرنگار در حوزه‌اش مشخص است و اجازه فعالیت به خبرنگار در دیگر حوزه‌ها داده نمی‌شود.»
نویسنده کتاب‌های «تیترنویسی» و «تیترنویسی در وب»، سردبیران را در نقص کار خبرنگاران مقصر می‌داند و می‌گوید «به نظرم قبل از آموزش، مدیریت سردبیران رسانه‌ها، اهمیت بیشتری دارد. رسانه‌های ما در فضای وب در بحث سردبیران افت محسوسی داشته‌اند. سردبیری وقتی افت می‌کند که هر خبری که «وی گفت» و «وی افزود» داشته باشد، سردبیر ایرادی به آن نمی‌گیرد و منتشر می‌کند. در حالی که سردبیر حرفه ای دنبال اطلاعات یک خبر است.»
بی‌انگیزگی
مهدی رحمانیان، صاحب امتیاز ومدیر مسئول روزنامه شرق ضعف خبرنگاران ایرانی در خبرنویسی را پدیده پشت‌میزنشینی و بی‌انگیزگی در تولید محتوا عنوان کرد.
به عقیده او تحقیق، پیمایش و دسترسی سریع به اطلاعات آماری و بعضی اسناد برای آسیب‌شناسی و تحلیل محتوای خبری لازم است که معمولا این دسترسی برای خبرنگاران محدود و دارای ممیزی است و این عامل چرخه انتقال پیام به مخاطب را با اختلال مواجه می کند
رحمانیان تاکید می‌کند: «از یک سو انتقال خبر شفاف و جامع و از سوی دیگر عواقب احتمالی انتشار یک رویداد، تقویت‌کننده حِس بی‌اشتیاقی در خبرنگاران است.»
او با درخواستی دیرین از تجربه دو دهه فعالیت مطبوعاتی خود می‌گوید: «آرزومندم سیاست‌های اجرایی مطبوعات، مبنای رفاقت و اعتماد به قلم اصحاب رسانه قرارگیرد تا بتوانیم تعامل سازنده‌ای میان رسانه‌ها و مخاطبان ایجاد کنیم.»
رحمانیان در بخش دیگری از گفت و گو، شفافیت در نوشتن اخبار را با امنیت روانی نگارنده و صیانت از قلم روزنامه‌نگاران توأمان می‌داند و تاکید می‌کند که این فرآیند، اعتماد مردم به پایگاه‌های خبری داخلی را تقویت می‌کند.
او اضافه می‌کند: «اگر حساسیت ناظران بر مطبوعات و رسانه‌ها تعدیل شود ودر عوض دقت و ارزش‌گذاری بر تحریر وقایع قوت یابد، رسانه‌های مغرض و سودا‌گران فتنه با سوژه‌سازی از وقایع داخلی موفق به بهره‌برداری نخواهند شد و در داخل نیز امنیت شغلی وحقوقی خبرنگاران حفظ می‌شود، در نتیجه شاهد دلزدگی و خمودگی قلم خبرنگاران نخواهیم بود.»
بی‌اطلاعی از سبک‌های جدید
اکبر منتجبی با ۲۸ سال سابقه در خبرنگاری و روزنامه‌نگاری، اکنون سردبیر روزنامه سازندگی است. او مهمترین ایراد خبرنویسی را مربوط به مقوله آموزش می‌داند. «متاسفانه روزنامه‌نگاران ایرانی از سبک‌های جدید خبری اطلاعی ندارند و به آنها آموزش داده نمی‌شود و به علت نحیف‌شدن و ضعیف‌شدن امور مالی رسانه‌ها، آنها توانایی برگزاری دوره‌های آموزشی را ندارند. مثلا روزنامه اطلاعات در گذشته از اساتید روزنامه‌نگاری دعوت می‌کرد اما الان هیچ رسانه‌ای این کار را نمی‌کند.»
مشاهده خبر در جماران