در گفت و گو با سوری، معاون اقتصادی و سرمایهگذاری تامین اجتماعی مطرح شد؛
جزئیات جدید از اطلاعات مالی تامین اجتماعی/ سازمان حدود ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان دارایی دارد/ بدهی دولت به تامین اجتماعی: ۵۷۰ هزار میلیارد تومان!
سوری، معاون اقتصادی و سرمایهگذاری تامین اجتماعی گفت: واقعیت این است که طبق برآورد‌های انجام شده بین ۷۰-۶۰ درصد شرکت‌های ما ناشی از رد دیون دولت است. یعنی ارزش وزنی است، نه تعدادی! ۷۰-۶۰ درصد از ارزش دارایی‌های فعلی ما ناشی از رد دیونی بود که دولت در سنوات گذشته به سازمان واگذار نموده است.
به گزارش جماران؛ روزنامه فرهیختگان نوشت: در ایران سابقه بیمه‌های درمانی و بازنشستگی به سال ۱۳۰۱ برمی‌گردد. در آن سال اولین قانون استخدامی کشوری به تصویب مجلس رسید که طی آن، برای نخستین بار سازوکاری حداقلی برای بازنشستگی مستخدمان دولتی به وجود آمد. ۲۴ تیرماه ۱۳۳۴ لایحه قانونی بیمه‌های اجتماعی کارگران به تصویب رسید. و درنهایت قانون تأمین اجتماعی در تیرماه ۱۳۵۴ به تصویب رسید و منجر به تشکیل «سازمان تأمین‌اجتماعی» شد که می‌توان آن را آغازگر تحولی نو در نظام تامین‌اجتماعی کشور دانست. تعداد افراد تحت پوشش (بیمه شده اصلی و تبعی) این سازمان در سال ۱۳۴۰ تنها ۱.۲ میلیون نفر معادل ۵.۶ درصد از جمعیت کشور بود که این تعداد تا سال ۱۳۵۷ به ۶.۹ میلیون نفر معادل ۱۸.۹ درصد جمعیت رسیده بود. اما حالا تحت افراد تحت پوشش تامین اجتماعی به بیش از ۴۵ میلیون نفر معادل ۵۴ درصد از جمعیت کشور رسیده است. در سال ۱۳۴۰ حدود ۴.۷ درصد از شاغلان کشور دارای بیمه تامین اجتماعی بودند که این مقدار تا سال ۱۳۵۷ به ۱۹.۷ درصد و در حال حاضر به حدود ۶۵ درصد رسیده است. در سال ۱۳۴۰ تعداد ۱۲ هزار نفر، در سال ۱۳۵۷ تعداد ۸۹ هزار نفر و در حال حاضر بیش از ۳.۶ میلیون مستمری‌بگیر این سازمان هستند. درمجموع، این آمار و ارقام نشان می‌دهد در حال حاضر سازمان تامین اجتماعی مهم‌ترین و محوری‌ترین سازمان فعال در حوزه بیمه اجتماعی و بازنشستگی کشور است. به عبارتی، تامین اجتماعی علاوه بر اینکه بزرگترین سازمان عمومی پس از دولت بوده، از طریق بازتوزیع درآمدها و پوشش ریسک‌های اقتصادی و اجتماعی اقشار مولد جامعه، در حال حاضر متولی حمایت از بالغ بر نیمی از جمعیت کشور است. از آنجایی که سازمان تامین اجتماعی یک نهاد بیمه‌ای و بازنشستگی است و یکی از مهم‌ترین بخش‌های آن، بخش اقتصادی سازمان است. بخش اقتصادی که حالا در قالب یک معاونت فعالیت می‌کند، وظیفه حفظ، صیانت و سرمایهگذاری منابع مازاد حق بیمه کارگران و بیمه‌پردازان را بر عهده دارد. منابعی که حالا ارزش آنها بین ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان به قیمت روز است. در خصوص اینکه وضعیت سرمایه‌گذاری‌های سازمان تامین اجتماعی در چه شرایطی است و این منابع چه آورده‌ای برای سازمان دارد و چگونه از این منابع صیانت می‌شود، در گفت‌وگویی مفصل با مصطفی سوری، معاون اقتصادی و سرمایهگذاری سازمان تامین اجتماعی به آنها پاسخ داده است. آنچه در ادامه می‌آید مشروح گفت‌وگوست.
به عنوان سوال اول، بفرمایید حیطه وظایف معاونت اقتصادی و سرمایهگذاری سازمان تامین اجتماعی چیست؟
به طور کلی، بخش اقتصادی سازمان تامین اجتماعی شامل سه حوزه کلان بیمه‌ای، درمانی و اقتصادی است. بقیه حوزه‌ها حوزه پشتیبانی هستند. مثل حوزه منابع انسانی، حقوقی، فرهنگی و روابط عمومی و... در حوزه بیمه‌ای و درمانی تامین اجتماعی، حدود 70 هزار پرسنل خدمت می‌کنند. در حوزه اقتصادی و شرکت‌ها نیز نزدیک به 70 هزار پرسنل داریم. یعنی اگر بخواهیم خانواده تامین اجتماعی را برآورد کلی داشته باشیم حدود 140 هزار کارمند و پرسنل دارد. در حوزه سرمایهگذاری براساس اساسنامه تامین اجتماعی، وظیفه معاونت اقتصادی، نظارت سیستمی و مستمر بر شرکت‌ها، موسسات و نهادهای مالی تابعه و ساماندهی پورتفوی سازمان و پیاده‌سازی ساختار مدیریت دارایی‌ها و حداکثر کردن دارایی‌های سازمان تامین اجتماعی است. به عبارتی، مبالغی که افراد در صندوق‌های بیمه‌ای به عنوان حق بیمه پرداخت می‌کنند، درصدی که مازاد بر مصارف صندوق هست، ذخیره و سرمایهگذاری می‌شود تا در سنوات آتی صندوق بتواند از محل آن ذخایر، تعهداتی که دارد را جبران کند. تامین اجتماعی چندین خدمت و تعهدات کوتاه مدت و بلندمدت را ارائه می‌کند. مابه‌ازای این تعهدات درآمد متصور از محل دریافتی از هر سه شریک اصلی که کارگر و کارفرما و دولت است را وصول نموده و تحت سازوکاری، به آنها هم در حوزه‌های درمانی و هم بازنشستگی خدمات ارائه می‌کند.
این ذخایر، در طول سال‌ها در قالب انواع و اقسام طبقات دارایی ذخیره می‌شوند و ساختار پیدا می‌کنند که الان بعد از 70 سال از شکل‌گیری و تاسیس سازمان تامین اجتماعی، این سازمان تعداد 18 شرکت مستقیم دارد که یکی از آنها مجموعه شرکت‌های شستا است. شستا در دل خود 163 شرکت مدیریتی دارد که از این 163 شرکت، 9 هلدینگ مستقیم شستاست و 154 شرکت نیز در لایه‌های مدیریتی دیگر قرار می‌گیرند و 92 شرکت نیز غیرمدیریتی آن می‌باشد. گفتیم که یکی از آن 18 شرکت مستقیم، شستاست اما در خصوص آن 17 شرکت مستقیم سازمان باید اشاره کنم که یکی دیگر از آنها، بانک رفاه است که خود بانک رفاه نیز زیرمجموعه و شرکت و هلدینگ دارد. پس از شستا و بانک رفاه، 16 شرکت مدیریتی مستقیم دیگر نیز داریم که اکثر کارهای تکلیفی ما را انجام می‌دهند. مثلا یکی از آنها، شرکت رفاه‌گستر است که حوزه رفاهی کارکنان و بازنشستگان تامین اجتماعی را انجام می‌دهد. شرکت آهنگ آتیه کار برون‌سپاری رسانه و روابط عمومی را انجام می‌دهد. شرکت سرمایهگذاری خانه‌سازی ایران در حوزه مسکن، موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، موسسه املاک و مستغلات تامین اجتماعی، میلاد سلامت تامین اجتماعی و موسسه حسابرسی تامین اجتماعی نیز از دیگر شرکت‌های مستقیم سازمان تامین اجتماعی است. شرکت غیرتکلیفی مستقیم هم داریم مثل پالایشگاه لاوان و هپکو. البته در سنوات اخیر در کنار امر سرمایهگذاری و بهینه‌سازی سبد دارایی‌ها، امر تامین منابع و مشخصا تامین مالی نیز جهت پاسخگویی به لحظه و تداوم ارائه خدمات شایسته به جامعه ذی‌نفعان و بازنشستگان محترم در دستور کار قرار گرفته که بزرگترین رکورد انتشار اوراق بهادار در بازار سرمایه (انتشار 4000 میلیارد تومان اوراق اجاره سهام) در راستای تحقق این امر بوده است.
چه تعداد از شرکت‌های سازمان تامین اجتماعی بورسی است؟
241 شرکت مدیریتی در مجموعه گروه و 106 شرکت غیرمدیریتی داریم که مجموع آنها به 347 شرکت می‌رسد. از این تعداد 18 شرکت مستقیم و بقیه غیرمستقیم است. از اینها، تعداد 68 شرکت بورسی و 279 شرکت غیربورسی است. به تفکیک لایه مستقیم و غیرمستقیم بیان کنم؛ از 68 شرکت بورسی سه مورد در لایه مستقیم است و 65 مورد در لایه غیرمستقیم قرار دارند. سه بورسی مستقیم شستا، لاوان و هپکو است. بقیه در لایه غیرمستقیم است. در غیربورسی هم 279 شرکت داریم که 15 مورد لایه یک و مستقیم و 264 شرکت نیز غیرمستقیم است.
در مورد سود و زیان مدیریتی‌ها و غیرمدیریتی‌ها توضیح دهید.
این 347 شرکت تقریبا 914 سیت هیات مدیره و بیش از 200 مدیرعامل دارند. این نمای کلی از شرکت‌های سازمان تامین اجتماعی است. تامین اجتماعی طبقات مختلفی از دارایی دارد که بخشی از آن شرکت‌هاست. اگر بخواهیم دارایی و کل ذخایر سازمان را اشاره کنیم یک‌سری شرکت‌ها بورسی هستند و ارزش آنها مشخص است و یک‌سری شرکت‌ها غیربورسی و برآورد حدودی از آنها وجود دارد. یک‌سری طبقات دارایی زمین و ثابت است که به‌خاطر اینکه هر دقیقه نمی‌توانیم املاک و مستغلات سازمان را کارشناسی کنیم، حدودی می‌توان گفت کل دارایی‌های تامین اجتماعی نزدیک به 1300 تا 1400 هزار میلیارد تومان به قیمت روز است. البته این مقدار با احتساب مطالبات ما از دولت است. پس این مختصات ذخایر و دارایی‌هایی است که تامین اجتماعی در این 70 سال از محل حق بیمه‌های پرداختی از جانب سه مشارکت‌کننده یعنی کارفرما، کارگر و دولت ذخیره شده و اینجا مانده است.
سهم رد دیون‌ها در دارایی‌های تامین اجتماعی چقدر است؟
واقعیت این است که طبق برآورد‌های انجام شده بین 70-60 درصد شرکت‌های ما ناشی از رد دیون دولت است. یعنی ارزش وزنی است، نه تعدادی! 70-60 درصد از ارزش دارایی‌های فعلی ما ناشی از رد دیونی بود که دولت در سنوات گذشته به سازمان واگذار نموده است.
رد دیون مبلغ حق بیمه است یا رابطه مالی دیگری با تامین اجتماعی دارد؟
ریشه مطالبات ما از دولت به حدود 25 سرفصل و ردیف قانونی برمی‌گردد. این موضوع یک کتابچه دارد و هر یک جدولی دارد که هرکدام از آنها به یک مصوبه قانونی برمی‌گردد یا مجلس تصویب کرده یا دولت. حق بیمه زنبورداران، رانندگان، قالیبافان، کارگران ساختمانی و... از این قبیل بوده و همچنین یک ردیف سه درصدی سهم دولت در قانون تامین اجتماعی داریم که براساس آن، دولت باید به عنوان سهم مشارکت خود در حق بیمه کارگران، مبلغی به ما پرداخت کند و چندین ردیف و سرفصل قانونی دیگر که ایجاد این حجم سنگین از تعهدات برای دولت و عدم پرداخت به‌موقع آن، موجب تلنبار شدن بدهی دولت به تامین اجتماعی در دهه‌های قبل شده و در سنوات و دولت‌های مختلف به آن اضافه شده است.
الان همه آن ۲۵ ردیفی که بیان کردید، اجرا می‌شود؟
اجرای تعهدات مذکور از سوی سازمان تامین اجتماعی بدون وقفه انجام می‌شود لیکن برای پرداخت حق بیمه متناظر با تعهدات مزبور، اختلاف نظر وجود دارد. نظر ما که لیست و فاکتور برای دولت می‌کنیم، با نظر دولت فرق دارد چون دولت یک‌سری موارد را قبول ندارد. مثلا دولت می‌گوید در سنوات مختلف همه چیز به پای ما نوشته شده و الان یک مرکز بدهی دولت در وزارت اقتصاد درست شده است. اینها را تطبیق داده‌اند و می‌گویند این که گفتید پای دولت است بر چه اساسی است و هر چیزی باید با اسناد و مدارک بررسی شود. یکی از موارد بررسی حسابرسی است. باید حسابرسی شود و صورت‌های مالی و فعالیت‌ها بررسی شود و تایید شود به پای دولت بوده است یا خیر.
البته مطابق بند «هـ» ماده (7) قانون ساختار نظام جامع تأمین اجتماعی، مطالبات سازمان‌ها، صندوق‌ها و مؤسسات بیمه‌ای فعال در قلمروهای نظام تأمین اجتماعی از دولت برمبنای ارزش واقعی روز و براساس نرخ اوراق مشارکت‌پرداخت خواهد شد. همچنین مستحضرید که سازمان تامین اجتماعی یک صندوق بازنشستگی و ارائه دهنده خدمات اجتماعی بین‌النسلی بوده و در واقع صیانت از حقوق و ارزش دارایی‌های آن مستقیما به منزله صیانت از حقوق مشترکان و ذی‌نفعان صندوق که بالغ بر 45 میلیون جمعیت کشور هستند، می‌باشد. لذا کلیه موارد مورد اشاره، مبتنی بر قانون و مستندات محکم و حسابرسی شده از سوی سازمان حسابرسی می باشد.
خب الان از دیدگاه سازمان تامین اجتماعی، طلب این صندوق از دولت چقدر است؟
چیزی که ما تاکنون برآورد کردیم رقمی بالغ بر570 هزار میلیارد تومان است.
دولت چقدر از این را می‌پذیرد؟
دولت می‌گوید من چیزی را قبول می‌کنم که حسابرسی شده باشد. حرف دولت این است که اگر یک‌سری فرم‌ها و کارهایی را در وزارت اقتصاد انجام داده باشید من تایید می‌کنم. چیزی که حسابرسی شده باشد رقم 460 همت تا پایان 1400 بوده که اسناد آن نیز موجود است. اما تا به امروز و بعد از این یک‌سری رد دیون پرداخت شده و یک‌سری تعهدات بیمه‌ای دولت به آن اضافه شده و درمجموع الان به زعم ما طلب تامین اجتماعی از دولت حدود 570 همت است.
در خصوص مطالبات از دولت، معمولا دولت‌ها شرکت‌های زیان‌ده را رد دیون می‌کنند. در این خصوص هم بفرمایید در سال‌های گذشته شرکت‌های رد دیون شده به تامین اجتماعی در چه شرایطی بوده‌اند.
واقعیت این است که این سوال شما متاسفانه در برخی سال‌ها مصداق داشته است. مثلا در سال 1399 شرکت‌هایی که به تامین اجتماعی واگذار شد، با توجه به اینکه در اوج رشد بورس (تا مرداد 1399) بود، با قیمت‌های بسیار بالا به سازمان تامین اجتماعی واگذار شدند که هنوز هم با وجود رشد بورس، ما هیچ سودی از این شرکت‌ها نه تنها به دست نیاوردیم بلکه هزینه‌های قابل توجهی هم برای سرپا نگه‌داشتن آنها کرده‌ایم. شرکتی بوده که فعالیت‌های آن در حال توقف کامل بوده است. پس از رد دیون دولت، ما مبالغ قابل توجهی در آنها سرمایهگذاری کردیم، نقدینگی بردیم، مطالبات شرکت را دادیم، حساب‌هایش را باز کردیم. این اقدامات ما الحمدلله منجر به نتیجه بسیار خوبی شده است و تولید در این شرکت‌ها جان تازه‌ای گرفته است.
در سال 1400 که دوره جدید مدیریتی در سازمان تامین اجتماعی شروع شد، تصویب‌نامه‌ای از هیات وزیران آمد و لیستی از شرکت‌هایی که نمی‌خواهم اسم ببرم بود که مقرر شده بود جمعا نزدیک به 80 یا 89 هزار میلیارد تومان باید رد دیون انجام شود. ما رایزنی کردیم، یعنی تمام تلاش خود را در 4-3 ماه آخر سال کردیم و خدا لطف کرد و دولت محترم هم همکاری کرد آن مصوبه را برگرداندیم و تمام 8-7 شرکت را روی سه شرکت اصلی بستیم. البته دولت مصوبه را با 5 سهم ابلاغ کرد که ما دو کار کردیم. یک اینکه سهام‌های نامناسب گذشته را تبدیل به سهام‌های خوب و باکیفیت کردیم و همچنین تا دقیقه 90 با همکاری هیات امنا موافقت وزیر را گرفتیم که دو سهم را قبول نکنیم. دو سهمی که واقعا بدقلق بودند. استدلال ما این بود که منابع تامین اجتماعی در نزد ما امانت است و نباید طلب سازمان از دولت را به شکلی بگیریم که ضرر آن بیش از سودش باشد، چیزی که در سال 1399 اتفاق افتاد. لذا با تجربه بدی که از سال 1399 وجود داشت، ما در مدیریت جدید در مورد این دو سهم از 5 سهم یک «نه» گفتیم و خیال خود را راحت کردیم. پس دو سهم را نگرفتیم و از 80 هزار میلیارد تومان حدود 72 هزار میلیارد را در قالب سه سهم خوب گرفتیم. این اتفاق مثبت و خوبی بود که در آن دوره رقم خورد. یعنی کیفی‌سازی وصولی‌های ما از دولت بود. در سال 1401 حدود 85 هزار میلیارد تومان قرارداد با سازمان خصوصی‌سازی بستیم. کلا یک سهم خوب انتخاب کردیم و آن را گرفتیم و اجازه ندادیم جنس بد در سبد رد دیون دولت به سازمان تامین اجتماعی بگذارند. ما در سال 1400 در آخرهای کار (آبان) آمدیم و امور قانونی رد دیون تا حدودی پیش رفته بود، البته دنبال اصلاح مصوبه رفتیم و در 1401 اول رایزنی کردیم و یک سهم خوب خودمان انتخاب کردیم و همان را گرفتیم که پالایشگاه شازند بود. امسال با رایزنی که انجام شد سهام‌های خوبی می‌گیریم که هنوز تصویب‌نامه هیات وزیران نیامده است ولی مذاکرات اولیه با سازمان خصوصی‌سازی انجام شده است. پرداخت دیون تامین اجتماعی در این دولت به نسبت دوره‌های قبلی بی‌سابقه بوده و حدود 170 هزار میلیارد تومان این دولت طی کمتر از دو سال رد دیون داشته است. در کل در دوره جدید به لزوم کمیت و کیفیت، توامان بر وصول مطالبات از دولت تاکید شده و همین امر نیز با همکاری و مساعدت دولت محترم پیگیری و محقق گردیده است.
اوایل کار دولت سیزدهم اخباری از بدهی سنگین سازمان تامین اجتماعی به بانک رفاه در رسانه‌ها منتشر شد. بعدها دولت گفت این بدهی‌ها را تسویه کرده است. این تسویه چگونه انجام شد؟
من مقدمه‌ای بیان کنم. از منظر نقدینگی در سازمان تامین اجتماعی وضعیت به نحوی است که وقتی دولت جدید سرکار آمد با 89 هزار میلیارد تومان تسهیلاتی مواجه شد که در دولت قبل از بانک رفاه گرفته شده بود. در دولت گذشته هر ماه وقتی سازمان تامین اجتماعی کسری داشت، راحت می‌گفتند بانک رفاه پول پرداخت کند و کار به جایی رسیده بود که اضافه برداشت از بانک مرکزی و غیره به خط قرمزها رسیده بود و حتی خط قرمز را رد کرده بود. زمانی که ما آمدیم، بانک مرکزی گفت بانک رفاه دیگر حق ندارد به سیستم تامین اجتماعی تسهیلات بدهد. استدلال این بود وقتی شما اضافه برداشت از بانک مرکزی داشته باشید، پایه پولی مستقیما افزایش می‌یابد و همین امر منجر به افزایش تورم در جامعه می‌شود و در راستای سیاست‌های پولی و بانکی کشور و مهار تورم، جلوی ادامه اعطای تسهیلات از سوی بانک رفاه به تامین اجتماعی گرفته شد.
این ۸۹ همت مربوط به بدهی تامین اجتماعی بود یا شرکت‌های شستا هم سهم داشتند؟
فقط تسهیلات سازمان تامین اجتماعی بود. در اواخر دولت قبل هر ماه 5 هزار میلیارد تومان برای پرداخت مستمری‌ها کسری داشتیم. حذف تسهیلات بی‌رویه در دولت قبل ما را یکباره در عمل انجام شده قرار داد. ما که آمدیم با کسری شدید روبه‌رو شدیم. ماهانه 5-4 هزار میلیارد کسری نقدینگی وجود داشت. عملا سیستم بانکی قفل بود و نه تنها کد سمات ما را بستند بلکه کد سمات اعطای تسهیلات به بازنشسته‌های ما هم را بستند. گفتند تا آن بدهی 89 همت تسویه نشود نه به بازنشسته‌ها و نه به کارکنان تامین اجتماعی تسهیلات پرداخت نمی‌شود. خب اگر آن بدهی 90 هزار میلیارد تومانی پرداخت نمی‌شد، سود سالانه آن شاید به 20 و چند هزار میلیارد می‌رسید. همین سود بانکی آن تسهیلات معادل کل سود سالانه شستا بود. یعنی ما باید سود شستا را می‌گرفتیم و رقمی را هم روی آن می گذاشتیم تا فقط بتوانیم سود تسهیلاتی که دولت قبل گرفته را پرداخت کنیم. ما برای اینکه فشار را به سیستم بانکی کشور کم کنیم و همچنین بانک رفاه را از منظر ساختار ترازنامه‌ای و سرمایه‌ای تقویت کنیم، دارایی‌هایی که از دولت گرفته بودیم را جای بدهی به سیستم بانکی دادیم. اگر به یاد داشته باشید روزهای اول که دولت آمد بحث انتشار لیست ابربدهکاران بانکی مطرح بود. تامین اجتماعی در چند روزنامه تیتر شد و اینفوگرافی کار کردند که تامین اجتماعی با اختلاف رتبه اول بزرگترین ابربدهکار بانکی است.
بله، البته چند ماه بعد تامین اجتماعی از آن لیست خارج شد.
بله، ما یکجا تسویه کردیم. بحث این است که سیستم بانکی ما را قفل کرده بودند و از منظر افکار عمومی و رسانه‌ای کشور ابربدهکار بودیم و عملا ضربه به نظام پولی و بانکی کشور می‌زدیم که با اضافه برداشت از بانک مرکزی همراه بود. ما یک تیر و چند نشان کردیم. دارایی که از دولت برای رد دیون گرفته بودیم به عنوان بزرگترین تسویه حساب نظام بانکی تاریخ کشور پاس کردیم و نه تنها کل بدهی را تسویه کردیم که سرمایه بانک رفاه را از زیر 20 هزار میلیارد به 66 هزار میلیارد تومان رساندیم که شایان ذکر است که سهام بانک رفاه کارگران نیز 100درصد متعلق به سازمان تامین اجتماعی بوده و به عنوان یک دارایی بین‌النسلی متعلق به مردم می‌باشد. این مهم منجر به بهبود شایان توجه ساختار و نسبت‌های مالی حائز اهمیت بانک، از‌جمله کفایت سرمایه و... گردید.
اگر اشتباه نکنم ۴۶ همت افزایش سرمایه یکی از بزرگترین افزایش سرمایه‌هاست؟
بله، بزرگترین افزایش سرمایه تاریخ بانکداری کشور است. خب اینکه شما یکباره از رتبه یک ابربدهکار بانکی بتوانید بزرگترین تسویه تاریخ بانکداری کشور (حدود 106 هزار میلیارد تومان) و بزرگترین افزایش سرمایه تاریخ بانکداری کشور را انجام دهید، اینها موفقیت بزرگی برای سازمان تامین اجتماعی است.
الان ماهانه چقدر مستمری می‌دهید؟
بیش از 15 میلیون نفر بیمه‌شده و بیش از 4 میلیون نفر بازنشسته داریم. ارائه خدمات و سرویس به این جمعیت اعداد بزرگی می‌شود. ما ماهی تقریبا 39-38 هزار میلیارد مستمری پرداخت می‌کنیم. این ارقام را مقایسه کنید با دوره دولت آقای روحانی زمانی که می‌خواست یارانه 45 هزار تومانی بدهد که مجموع سالانه آن به 80 میلیون نفر شاید 40 همت بود، وزیر آن دولت می‌گفت شب پرداخت یارانه‌ها شب عزای ماست. در آن موقع دولت ماهانه 3.5 همت یارانه نقدی می‌داد که آقای وزیرش از آن به‌عنوان شب عزا یاد می‌کرد. ما الان ماهی 39 همت مستمری پرداخت می‌کنیم. آن زمان هم تامین اجتماعی چندبرابر یارانه نقدی که دولت از آن به‌عنوان شب عزا یاد می‌کرد، مستمری پرداخت می‌کرد و صدایی از این نهاد درنمی‌آمد. خلاصه این موارد را خواستم بگویم که اعداد در تامین اجتماعی واقعا بزرگ است.
مصارف سال ۱۴۰۱ سازمان تامین اجتماعی مشخص است چقدر بوده؟
بودجه سال گذشته حدود 460 هزار میلیارد تومان بود که بابت تعهدات بلندمدت و کوتاه‌مدت، درمان بیمه‌شدگان و بازنشستگان و... مصرف شده است. موضوع مهم این است که کسری نقدینگی را که سال گذشته تا امروز داشته‌ایم و توانسته‌ایم به‌نوعی کنترل و مدیریت کنیم. کسری نقدینگی داریم ولی از روش‌های مختلف تامین مالی استفاده می‌کنیم و آن را مدیریت می‌کنیم. در 1402 نیز حدود 113 هزار میلیارد تومان برای بحث درمان هزینه خواهیم کرد. این هزینه نیست، بلکه خدمتی است که به بیمه‌شده ارائه می‌شود. ما دومین ارائه‌دهنده خدمات درمان در جامعه بعد از وزارت بهداشت و بزرگترین خریدار خدمت درمان در کشور هستیم، لذا 113 هزار میلیارد تومان در حوزه درمان مستقیم و غیرمستقیم، سرویس به بیمه‌شده ارائه می‌شود.
الان نسبت پشتیبانی در سازمان تامین اجتماعی چقدر است؟ با توجه به اینکه از سال ۱۴۱۰ به بعد دهه شصتی‌ها کم‌کم به بازنشستگی می‌رسند و طبیعتا اگر شرایط اقتصادی شبیه همین وضعیت باشد (رشد اقتصادی نسبتا پایین، حجم بالای شاغلان بخش غیررسمی و... )، تامین اجتماعی با کاهش نسبت پشتیبانی، کسری نقدینگی‌اش عمیق‌تر خواهد شد. آیا طرحی برای آن زمان در تامین اجتماعی تهیه شده و برنامه و ایده‌ای دارید؟
این را بگویم که در این دولت اتفاق خوبی در حوزه تسویه دیون اتفاق افتاد و نظمی به حوزه منابع و مصارف ما داده است. گفتیم هم‌اکنون نسبت پشتیبانی در تامین اجتماعی 4.2 است. در سال‌های بعد هم بازنشسته‌ها بیشتر می‌شوند و این را باید بتوانیم مدیریت کنیم. نسبت پشتیبانی در سنوات قبل بیشتر بود. استاندارد بیمه‌ای صندوق‌ها در بخش نسبت پشتیبانی عدد بالای 6 است. باید بالای این میزان باشد که بگوییم این صندوق زنده‌ای است. الان 19 صندوق بیمه‌ای کل کشور غیر از یکی دو صندوق همه نسبت‌ها زیر یک است، یعنی به ازای هریک نفر که بازنشسته شده، یک نفر فقط حق بیمه می‌دهد. کسری نقدینگی برخی از اینها با کمک‌های دولت تامین شده و سرپا هستند و برخی نیز از سوی دستگاه‌های عمومی یا خصوصی تامین می‌شوند. تامین اجتماعی یک نهاد عمومی غیردولتی است. اینکه چه اتفاقی در سال‌های بعد می‌افتد، باید طرح داشته باشد تا این نسبت را مدیریت کند. اگر وضع موجود را ادامه دهیم، کسری‌ها عدد درشتی خواهد شد. عدد را بیان نمی‌کنم ولی نگران‌کننده است. این برای موقعی است که سیستم روی ریل گذشته خود باشد و سیستم همین‌طور دست نخورد. ما می‌گوییم بحران صندوق‌های بازنشستگی در این چندسال اخیر مطرح شد که جزء بحران‌های اصلی کشور است و الان اعتقاد داریم راه‌حل دارد و می‌توان مدیریت کرد. با مدیریت اصلاحی می‌توان ریل را عوض کرد. وقتی ریل را عوض می‌کنیم ممکن است در یکی، دوسال آینده خیلی به چشم نیاید ولی آثار این تغییر ریل خود را در آینده نشان خواهد داد. یکی از این تغییر ریل‌ها بحث اصلاحات سنجه‌ای و پارامتریک است که در برنامه هفتم و بودجه سالانه دیده شده و الان در مجلس کار می‌شود. مصاحبه‌ای با یکی از مدیران وزارتخانه انجام شده بود که بحث فروش جزیره‌ها را مطرح می‌کرد؛ شاید آن مطلب با آن وضع انتشار و انعکاس، درست و حرفه‌ای نبود و تلخ بود ولی واقعیتی را منعکس می‌کند و هشدار می‌دهد که اگر اوضاع با همین دست فرمان پیش برود وضعیت خوبی در انتظار ما نخواهد بود.
به جز اینها، یک‌سری اقدامات درون سیستمی در سازمان تامین اجتماعی دنبال می‌شود که پایه آن، راهبردهای 8 گانه تحول ارائه شده از سوی مدیرعامل سازمان است. سازمان تامین اجتماعی با آن راهبردهای تحولی می‌خواهد ریل‌گذاری جدیدی را انجام دهد که آثار آن را شاهد هستیم. یک‌سری اقدامات هم مثل احیا در اورژانس است که همان نگاه تامین مالی است. تا زمانی که آثار اقدامات ریشه‌ای و اثرگذار اساسی خود را نمود و بروز دهد، باید با روش‌های تامین مالی این کار را انجام دهیم. بسته جامع سند تامین مالی هم در دستور کار است که با یک اجماع کاملی در حوزه ارکان سازمان، هیات‌مدیره، مدیرعامل در بدنه سیستم بتوانیم تامین مالی مناسبی انجام دهیم که ان‌شاءالله این اقدامات به سرانجام برسد. اما در حوزه سرمایهگذاری به این نکته اشاره کنم که انتظار از صندوق بیمه‌ای سالم و اصولی این است که همه کسری نقدینگی را پوشش دهد و حتی متولی ایفای تعهدات آتی شود، مدل بهینه است که باید برای آن برنامه‌ریزی داشت. در یک‌سری صندوق‌های بازنشستگی در دنیا مجموع دارایی‌ها تنه به GDP آن کشور می‌زند. برخی کشورها تا 170 درصد GDP آنها دارایی صندوق‌های بازنشستگی آن کشورهاست.
این نسبت (دارایی‌های صندوق در مقایسه با GDP) در تامین اجتماعی چقدر است؟
در کشور ما این عدد زیر 15 درصد است. این نشان می‌دهد که باید در این زمینه تلاش کنیم. دارایی‌هایی که اول کار، بیمه‌شده پرداخت می‌کند که بخشی ذخیره و وارد حوزه سرمایهگذاری می‌شود. ذخایر و سرمایه‌های سازمان تامین اجتماعی حدود 35 تا 40 سال است که شکل گرفته و قبل از آن دارایی‌ها به‌صورت سپرده و اوراق نگهداری می‌شد که متاسفانه متاثر از فضای کلان حاکم بر کشور و تورم بالا ارزش دارایی در گذر زمان حفظ نمی‌شد. البته در این 40 سال شرکت سرمایهگذاری تامین اجتماعی (شستا) و... را نیز توسعه داده‌اند.
در سال‌های ۶۳-۶۲ بود.
بله، به این فکر افتادند که ذخایر را در جاهایی ببرند و شرکت درست کنند. زمان مرحوم غرضی شستا و اداره ذخایر و دارایی‌های سازمان تامین اجتماعی شکل می‌گیرد که اینها را در قالب ساختاری که الان به ارث رسیده سرمایهگذاری کردند. شما یک درخت نزدیک به 40 ساله در حوزه سرمایهگذاری و شرکت‌های سازمان دارید. به عقب نگاه می‌کنید این درست نگهداری نشده و درخت کج بار آمده و بخشی خشک شده و شرکت‌های کم‌بازده و زیان‌ده که 70-60 درصد را دولت اجباری به شما داده، یعنی اختیاری در انتخاب آن نداشتید، دولت فلان شرکت را برای رد دیون دولت به سازمان داده است.
زیان‌ده بود و بالاتر از قیمت واقعی می‌داد!
بله، می‌خواهم بگویم یک چیزی در حوزه سرمایهگذاری و ذخایر سازمان به ارث رسیده که در شرایط نرمال رشد نکرده و باغبان درست بالای سر این باغ نبوده که بذر را کجا بکارد و چطور بکارد و چطور رسیدگی کند. 70-60 درصد اجباری به شما رسیده و در این میان شرکت‌های خوب و بد بوده و در دوره‌های مختلف افرادی بودند که مدیریت درستی نداشتند، تخلفات ناشی از این دوره‌ها بوده و اشتباهاتی داشتند. وقتی درخت 40 ساله کج دارید نباید توقع داشت یک‌شبه درست شود و بار و محصول هم بدهد. اصلاح چنین امری، زمانبر است تا نتایج و خروجی‌ها را ببینید. ریل‌گذاری باید عوض شود و بعد آثار دیده شود. این در دستور کار مجموعه شستا و... وجود دارد. این نکته را باید ابتدا بیان می‌کردم، تاریخچه را گفتم و به اینجا رسیدیم که مساله صندوق‌های بازنشستگی و رسیدگی به آن، در کلان حوزه اقتصادی کشور و کلیت نظام حس شده است. بر همین اساس نیز آخرین نسخه سیاست‌های کلان حوزه تامین اجتماعی از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شد. بندهای سه و چهار این سیاست‌ها به‌نوعی سرلوحه کار حوزه اقتصادی است. مستقیم به حوزه اقتصادی برمی‌گردد که اگر بخواهم یکی از بندها را بخوانم این است که می‌گوید پایبندی به رعایت حقوق و رعایت تعهدات بین‌النسلی است و جالب است رهبری بر بین‌النسلی بودن این دارایی‌ها تاکید می‌کنند.
عدم تعمیم طرح‌های فاقد تضمین مالی بین‌النسلی، تامین منابع پایدار، رعایت محاسبات بیمه‌ای و تعادل بین منابع و مصارف، حفظ و ارتقای ارزش ذخایر سازمان‌ها و صندوق‌های بیمه‌گر اجتماعی مورد اشاره بود، یعنی در مورد آخر نه‌تنها باید منابع و دارایی‌ها را حفظ کنیم، بلکه باید ارتقا دهیم. به‌عنوان اموال مردم تاکید بر امانتداری است.
اگر بخواهید بگویید کل معاونت اقتصادی و حوزه اقتصادی تامین اجتماعی چه کار می‌خواهد انجام دهد؟ من می‌گویم امانتداری است. در امانتداری هم وجه شکلی کار و هم وجه محتوایی وجود دارند. از نظر شکلی باید مراقبت کنید اتفاقی نیفتد و دزدی و دست‌درازی نشود و در محتوا باید سعی کنیم ارزش این منابع را ارتقا دهیم. نباید این دارایی‌ها درطول زمان آب شوند و با تورم از بین بروند. بحث امنیت، سودآوری، شفافیت با ایجاد سازوکار مناسب سرلوحه کار اقتصادی تامین اجتماعی است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخش سیاست‌های کلان تامین اجتماعی همین نکته را به‌درستی نقطه‌زنی کردند. ما نیز این را سرلوحه کار خود قرار دادیم.
محتوای کار که ارتقای ذخایر و افزایش بازدهی این شرکت‌هاست. این موضوع در دستور کار ماست. جنبه سلبی کار، حوزه صیانتی و مراقبت از امانتداری است که دقت کنیم اتفاق بدی تکرار نشود و رسیدگی به تخلفاتی که از قبل شده است. در این حوزه کارهای خوبی انجام شده‌اند. کمیته صیانت در سازمان تشکیل شد و پرونده‌های بزرگی در سازمان در این حوزه در دستور کار قرار گرفت. خیلی سعی نکردیم در بوق و کرنا کنیم ولی الحمدلله پرونده‌های چندین ساله بعضا بالای 15-10 ساله سازمان را حل‌وفصل کردیم و اموالی را به سازمان برگرداندیم که اموال مهمی در سازمان بوده‌اند. اینها اتفاقاتی است که حوزه کلان اقتصادی سازمان اتفاق افتاده است.
در اوایل دهه 1390 اداره دارایی‌های تامین اجتماعی ظاهرا به دست سیاسیون افتاده بود و چندان نگاه اقتصادی به آن نمی‌شد.
اینکه گذشته چه بود و نتیجه‌اش همان کج شدن درخت است که اشاره کردم و یکی از آیتم‌های تاثیرگذار در این خروجی، بحث متولیان و مدیران منصوب شده‌اند که قبلا مواردی بودند که این نتیجه را ایجاد کردند و الان رویکرد به سمت این رفته است که دخالت مستقیم در انتصابات نداشته باشیم. سازوکار تخصصی و حرفه‌ای مدنظر است که کمیته انتصابات و بحث تخصصی و حرفه‌ای افراد است که واجد شرایط هستند یعنی هم تخصص و هم تعهد در کمیته‌ها در حوزه شستا بررسی می‌شود. به هلدینگ بالادست برای بررسی مجدد و تایید ارسال می‌شود. یکی، دو مرحله تایید می‌شوند. باز هم ادعا نداریم صددرصد همه چیز درست است، چون در حوزه منابع انسانی آزمون و مصاحبه‌های عمیق برگزار می‌کنند و کانون‌های ارزیابی می‌گذارند و بررسی می‌کنند ولی انسان بسیار پیچیده است. راه‌حل، پایش مستمر، ارزیابی و نظارت است. جایی که حتی مدیر منصوب خودمان هم جواب نداد باید عوض شود. این اتفاق هم افتاده است. سعی کردیم برای انتصابات هم سازوکاری داشته باشیم و همچنین رصد و ارزیابی انجام دهیم و ما در این زمینه عقد اخوتی با کسی نبستیم.
برگردیم به حوزه شرکت‌ها؛ وضعیت شستا چگونه است؟
در حوزه عملکردی شستا که حوزه تخصصی شرکت‌های سرمایهگذاری است در سال گذشته اتفاقات خوبی افتادند. در سال مالی 1401 ، 22 شرکت رکورد تولید تاریخ فعالیت خود را شکستند. 39 شرکت ما رکورد 5 ساله اخیر را در تولید شکستند. در 19 شرکت تولید بالای 100 ظرفیت اسمی شده یعنی بیش از 100 درصد ظرفیت اسمی تولید داشتند که با روش‌های کیفی‌سازی و... این را افزایش دادند. در کل تولید در 45 شرکت حوزه شستا نسبت به سال مالی گذشته افزایش داشته است و رشد تولید که در شعار سال مدنظر رهبری بود اتفاق افتاده است. در مجموع شستا به‌صورت تجمعی در سال مالی منتهی به 29 اسفند 1401 در کل 230 همت فروش داشته، یعنی به‌صورت تجمیعی شرکت‌ها 230 همت فروش داشتند که نسبت به سال مالی گذشته که 161 همت بود، 43 درصد رشد فروش داشتیم. اگر شاخص رشد فروش را یک شاخص در نظر بگیریم، شاخص دیگر رشد سود است. اگر همین دو عدد را از منظر سود ببینیم در سال گذشته سود تجمعی شرکت‌ها 57 همت بود که سال منتهی به 29 اسفند 1401 است، این عدد در سال منتهی به اسفند 1400 حدود 37.9 همت بود. به‌عبارتی در سود هم رشد حدود 50 درصدی داشته است. پس رشد 49 درصدی فروش و رشد 50 درصد سود نشان می‌دهد بهره‌وری اتفاق افتاده است. البته ممکن است هزینه‌ها هم کمتر شده باشد که سود بیشتر شده است.
شستا برای سال مالی ۱۴۰۰ چقدر به تامین اجتماعی پول داده است؟
سهم تامین اجتماعی از سود تقسیمی منتهی به سال مالی 1400 نزدیک به 20 همت بوده است. بود برای امسال هم مجمع تا مهر و آبان طول می‌کشد. وقتی مجمع برگزار شد، سود تقسیمی را پرداخت می‌کنند.
سال ۱۴۰۰ آقای رضوانی‌فر (مدیرعامل اسبق شستا) وقتی از سوی دولت آقای روحانی برکنار شد، علت برکناری خود را از این سمت درخواست غیرقانونی سازمان تامین اجتماعی برای دریافت پیش سود سالانه از شستا قبل از برگزاری مجمع عمومی و تعیین‌تکلیف حقوق سهامداران عنوان کرده بود. در دولت جدید شما با این موضوع مواجه نشدید؟
اینکه واقعیت چه بود من آن زمان نبودم، لیکن ما قطعا تابع قوانین و مقررات بازار سرمایه هستیم و حتی اگر خارج از ضوابط بازار سرمایه بخواهیم عمل کنیم بورس اجازه نخواهد داد. در چهارچوب ضوابط بورس عمل می‌کنیم و سودی که در مجمع تقسیم می‌شود می‌گیریم. حق‌الناس است اگر چیزی خارج از آن دریافت کنیم. 12 درصد سهام شستا برای خلق‌الله در بازار سرمایه است و ما در این خصوص اجرای تمامی موازین و مقررات مربوط را پیگیری و رصد می‌کنیم.
شستا بورسی است و سهامداران منتظر شنیدن خبرهای خوب از این مجموعه هستند. طی دوسال اخیر چه تحول مثبتی در آن رخ داده است؟
در بحث عملکرد شستا طی دوسال اخیر چند اتفاق مثبت افتاده؛ یکی توجه به محور دانش‌بنیانی بوده است. در شستا معاونت دانش‌بنیان ایجاد کردیم. خروجی‌های مرتبط با محور دانش‌بنیان در هلدینگ‌های مختلف اتفاق افتاده. یک مرکز نوآوری رادیال است که شتاب‌دهنده تخصصی نفت و گاز پتروشیمی را در هلدینگ تاپیکو تاسیس کردیم. همچنین 120 قلم داروی جدید حوزه شرکت‌های دارویی تیپیکو رونمایی شد.
44 مورد از 120 دارو اولین‌بار در کشور تولید شده‌اند. 24 محصول نهایی (Finish Product) بوده است. 20 مورد ماده موثره دارویی بود، همچنین در بومی‌سازی تجهیزات و حوزه خدمات فنی و مهندسی کار کردیم، مثلا در حوزه هلدینگ نیروگاهی و شرکت نفت لاوان تیم‌های فنی و مهندسی را داریم که تمام خدمات اورهال را بومی انجام می‌دهند، این اقدام هم با استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. مجموعه اتفاقات باعث شده از خروج ارز جلوگیری کنیم و وابستگی به کشورهایی را کم کنیم که لایسنس ارائه می‌دهند. یک نرم‌افزار بومی ققنوس در رایتل تولید شد که با تکیه بر شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی بود که صرفه‌جویی ارزی داشت. این هم از تولیدات گروه‌های دانش‌بنیان بوده است. همچنین بهینه‌سازی کلینیک فکتور است که در هلدینگ سیمانی انجام شده که مصرف انرژی و بهای تمام شده را کاهش می‌دهد. اینها در بحث دانش‌بنیان است. نصب سیستم تحریک ژنراتور در هلدینگ نیروگاهی با استفاده از شرکت دانش‌بنیان در کشور انجام شده است.
به‌جز حوزه دانش‌بنیان‌ها، در شستا اولین اتفاقی که در حوزه بازار سرمایه رخ داده این بوده که برای اولین‌بار در مجموعه تامین اجتماعی تمام کرسی‌های ارکان بازار سرمایه را توانستیم داشته باشیم، یعنی شرکت بورس و فرابورس، بورس انرژی، بورس کالا، کانون سهام‌های سرمایهگذاری، کانون کارگزاران بورس اوراق بهادار. برای اولین بار در همه این ارکان توانستیم سیت داشته باشیم که اتفاق مثبتی بود و می‌تواند به پیشبرد سیاست‌های ما در حوزه بازار سرمایه کمک کند.
برای عرضه‌های بیشتر در بورس برنامه‌ای دارید؟
بله، شرکت‌ها برای ورود به عرضه اولیه آماده هستند. 50 درصد کار عرضه شرکت‌ها دست ماست و 50 درصد شرایط بازار و تصمیم سازمان بورس است که باید اجازه عرضه را بدهد.
چند شرکت را در برنامه عرضه دارید؟
لیست نهایی شود اعلام می‌کنیم ولی آخرین مورد از ورود شرکت‌های شستا به بورس، داروسازی دانا بوده، البته وسواس بیشتری روی اصلاح ساختار مالی و ارزش‌افزوده اعمال شده تا با جلوگیری از ارزش‌گذاری پایین خدشه‌ای به حقوق ذی‌نفعان سازمان وارد نشود. نهایتا اتفاق خوب دیگری که در حوزه سرمایهگذاری تامین اجتماعی رقم خورده و رویکرد جدید دولت و نظام است، فعال‌سازی کریدورها و بحث لجستیک در کشور است که از طریق شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران که سهام مدیریتی آن برای مجموعه شستاست، در کریدور شمال-جنوب فعال شدیم. خط مستقیم ونزوئلا –سوریه را ایجاد کردیم. برقراری خط مستقیم و منظم از هند و چین و پهلوگیری شناورهای کانتینربر بزرگ در بندر شهیدبهشتی چابهار را برای اولین‌بار داشتیم، بندر آستراخان روسیه و شناورها را در این بندر فعال کردیم که پهلوگیری کنند. این اتفاقات خوبی بود که در حوزه کشتیرانی داشتیم. افتتاح کارخانه شیرخشک در بروجرد را داشتیم که کالای استراتژیک برای کشور است و تولید شیر داریم و سرریز مصرف شیر در تولید شیرخشک می‌رود و تبدیل به محصول با ارزش افزوده بیشتر می‌شود. الان 10 درصد تولید شیر خام افزایش یافته و پروژه‌های مختلفی در این زمینه در دست احداث داریم. اتفاقات خوبی در حوزه تولید افتاده است. در حوزه معدن اخبار خوبی خواهیم داشت که به‌موقع اعلام خواهیم کرد. اتفاقات خوبی در آنجا رقم می‌خورد.
به‌عنوان آخرین سوال؛ بفرمایید وضعیت هپکو چطور است؟ دولت در سال‌های گذشته درقبال مطالبات تامین اجتماعی، هپکو را به این سازمان واگذار کرد؟
جا دارد وقت جداگانه برای هپکو بگذاریم. هپکو، دیگر هپکوی چندسال قبل نیست که در شبکه‌های خارجی و معاند از آن به‌عنوان نماد ناکارآمدی اقتصاد کشور از آن یاد شود. به لطف خدا هپکو الان نماد کارآمدی و افتخار حوزه اقتصاد تامین اجتماعی می‌شود. طی دوسال اخیر تولید در این گروه 3 برابر شده است. البته آن چیزی که سال گذشته اتفاق افتاده استارت اولیه بود و ان‌شاءالله خروجی امسال آن جهشی و تحولی خواهد بود.
یکی از دغدغه‌های کارگران هپکو این است که خریدهای آتی چه می‌شود؟ توجه داشته باشیم که تولیدات این گروه معمولا با سفارش‌های قبلی انجام می‌شود.
طی دوسال اخیر تحولی در فروش و تولیدات هپکو اتفاق افتاده است. تیم فعلی هم تیم جوانی است و قطعا سرعت تحول در این شرکت استراتژیک را بیشتر خواهد کرد. درخصوص دغدغه خرید محصولات هم باید بگویم تامین اجتماعی و حوزه‌های اقتصادی آن بسیار گسترده هستند. در شستا 163 شرکت داریم که شرکت‌های معدنی، ذوب‌آهن و... را شامل می‌شود. این هم‌افزایی درون‌گروهی اتفاق می‌افتد و ما می‌توانیم خودمان بخشی از این تولیدات را خریداری کنیم، پس خیلی نگران فروش محصولات هپکو نیستیم. ان‌شاءالله در آینده نزدیک اخبار خوبی از قراردادها، تولیدات و فروش‌های هپکو محضر مردم عزیز ارائه می‌شوند.
مشاهده خبر در جماران