جی پلاس/ به مناسبت سالروز رحلت؛
با ابوالقاسم گرجی از تحصیل در حوزه نجف تا ریاست بر دانشگاه تهران
ابوالقاسم گرجی، فقیه، مجتهد و نویسنده معاصر در ۲ فروردین ۱۳۰۰ش در تهران به دنیا آمد. وی نزد اساتیدی چون محمدرضا تنکابنی، سید ابوالقاسم خویی، سید عبدالهادی شیرازی، محمدحسین کاشف الغطاء درس آموخت.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی ابوالقاسم گرجی اختصاص دارد.
زندگینامه ابوالقاسم گرجی
ابوالقاسم گُرجی (۱۳۰۰-۱۳۸۹ش) فقیه، نویسنده و استاد فقه و حقوق دانشگاه تهران. گُرجی نزد استادانی از جمله محمدرضا تنکابنی، سید عبدالهادی شیرازی، محمدحسین کاشف الغطاء شاگردی کرد. وی همچنین از شاگردان آیت الله سید ابوالقاسم خویی بود و از او اجازه اجتهاد دریافت کرد.
اطلاعات فردی
ابوالقاسم گرجی
زادروز ۲ فروردین ۱۳۰۰ش
درگذشت ۷ اسفند سال ۱۳۸۹ش - تهران
محل زندگی نجف، تهران
استادان محمدرضا تنکابنی، سید ابوالقاسم خویی، سید عبدالهادی شیرازی، محمدحسین کاشف الغطاء
نقش‌های برجسته فقیه
دین اسلام
مذهب امامیه
منصب مدیر گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی و گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه تهران، ریاست دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۰ش
آثار تصحیح «الذریعة الی اصول الشریعة، تصحیح تفسیر جوامع الجامع، ترجمه و تلخیص کتاب العدة فی اصول الفقه شیخ طوسی
جایزه‌ها چهره ماندگار علوم انسانی در سال ۱۳۸۱ش
مناصب وی در دانشگاه تهران، مدیریت دانشکده فقه و مبانی حقوق اسلامی و دانشکده فلسفه و حکمت اسلامی و نیز ریاست بر این دانشگاه بوده است. گرجی نویسنده‌ای فعال بود و آثار فراوانی مانند کتاب تاریخ فقه و فقها و ده‌ها مقاله علمی را از خود به یادگار گذاشت. وی در سال ۱۳۸۱ش چهره ماندگار علوم انسانی شناخته شد.
از مکتب خانه تا حوزه علمیه
ابوالقاسم گرجی در ۲ فروردین ۱۳۰۰ش در تهران به دنیا آمد. پدرش محمدحسن گرجی، از کاسبان بازار تهران و فردی متدین بود و همچون بیشتر متدینانِ آن دوره، به مدارس تازه تأسیس شده اعتماد نداشت. به همین جهت ابوالقاسم را به مکتبخانه فرستاد.[۱]
گاهشمار زندگی ابوالقاسم گرجی[۲]
۱۳۰۰ تولد در تهران
۱۳۲۲ هجرت به نجف اشرف برای تکمیل تحصیلات حوزوی
۱۳۳۰ کسب درجه اجتهاد از آیت الله خویی، بازگشت به تهران و تدریس سطوح عالی حوزه و خارج در مدارس تهران
۱۳۳۱ قبولی با رتبه ممتاز در امتحان «تصدیق مدرسی»
۱۳۳۲ ورود به دانشگاه در مقطع کارشناسی در رشته منقول (فقه و مبانی حقوق اسلامی)
۱۳۳۵ قبولی در رشته معقول (فلسفه و حکمت اسلامی) در مقطع دکتری
۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ ازدواج؛ تدریس ادبیات عرب در دانشکده الهیات دانشگاه تهران
۱۳۳۸ نگارش رساله دکتری
۱۳۴۲ آغاز تدریس در دانشگاه با رتبه استادیاری
۱۳۴۶ ارتقاء به مرتبه دانشیاری در دانشگاه
۱۳۴۶-۱۳۴۸ تصحیح کتاب «الذریعة الی اصول الشریعة »، تألیف علم الهدی
۱۳۵۰ کسب کرسی استادی در دانشگاه تهران
۱۳۶۱ ریاست دانشگاه تهران
۱۳۶۲ برگزیدۀ «اثر تحقیقی سال» به خاطر دو اثر «تصحیح تفسیر جوامع الجامع» و «تاریخ پیامبر اسلام(ص)»
۱۳۶۷ برگزیدۀ «کتاب ممتاز ده سالۀ اول انقلاب» به جهت نگارش کتاب تحقیقی «تصحیح جوامع الجامع»
۱۳۶۸ و ۱۳۶۹ کسب درجۀ استادی ممتاز در دانشگاه تهران و انتخاب به عنوان استاد نخبه از طرف نهاد ریاست جمهوری
۱۳۷۰ انتخاب به عنوان استاد نمونۀ دانشگاه‌ها از طرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی؛ عضویت در فرهنگستان علوم
۱۳۷۵ دریافت نشان درجه یک دانش از رییس جمهور وقت
۱۳۸۱ برگزیده بخش علوم انسانی در همایش چهره‌های ماندگار
۱۳۸۹ درگذشت
ابوالقاسم پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در مکتبخانه، وارد حوزه علمیه تهران شد و علوم مختلف حوزوی از جمله صرف و نحو، منطق، معانی و بیان، فلسفه، فقه و اصول را تا سطوح عالی، از استادان نامدار آن عصر، فراگرفت. از استادان وی در تهران می‌توان به این اسامی اشاره کرد:[۳]
سید محمد قصیر
محمد حسین بروجردی
محمد علی شاه آبادی
ابراهیم امامزاده زیدی
محمد رضا تنکابنی
وی در کلاس درس خصوصی محمد رضا تنکابنی، دروس قوانین، رسائل، مکاسب و کفایه را به همراه میرزا علی فلسفی (فرزند آیت الله تنکابنی) فراگرفت.[۴]
هجرت به نجف
در سال ۱۳۲۲ش با توصیه آیت الله تنکابنی، برای ادامه تحصیل به نجف رفت.[۵] برخی از استادان وی در حوزه علمیه نجف، عبارتند از:[۶]
محمد علی کاظمینی
آیت الله خویی
سید عبدالهادی شیرازی
محمد کاظم شیرازی
محمد حسین کاشف الغطاء
شاگردی نزد این استادان، گرجی را به درجه اجتهاد رساند. او از برخی استادانش از جمله آیت الله خویی و کاشف الغطاء اجازه اجتهاد دریافت کرد.[۷]
تدریس
ابوالقاسم به موازات تحصیل در نجف، به تدریس دروس سطح حوزه همچون رسائل، مکاسب و کفایه مشغول شد.[۸]
اجازه اجتهاد
گرجی در تحصیل علوم دینی در نجف جدیت فراوان داشته است. خود او نقل کرده است:
می‌پنداشتم در دنیا هیچ چیز جز تحصیل، تدریس و تحقیق وجود ندارد. شب تا صبح می‌خواندم و می‌نوشتم. آخرین چراغی که خاموش می‌شد، چراغ اتاق این جانب بود و بدون مبالغه نزدیک بود خواب را فراموش کنم. از این رو مرحوم استاد شدیدا نسبت به این جانب لطف و محبت می‌کردند.
روزی از این جانب تقریر درس خود را برای ملاحظه خواستند، چون مطالعه کردند، فرمودند: فیه الکفایه و به الکفایه. پس از بازگشت به تهران، اینجانب را به گواهی اجتهاد بی‌شائبه‌ای مفتخر داشتند و پس از آگاهی از تصمیم اینجانب به عدم بازگشت به حوزه، به لزوم بازگشت، حکم صادر فرمودند.[۹]
او در نجف، مورد توجه آیت الله خویی بوده است؛ به گونه‌ای که مقرری ماهانهٔ جداگانه‌ای از سوی استاد برای وی فرستاده می‌شد.[۱۰]
بازگشت به تهران
ابوالقاسم گرجی پس از طی مراحل علمی و دریافت اجازه اجتهاد، در سال ۱۳۳۰ش به تهران بازگشت و با درخواست جمعی از اهل فضل، در مدرسه حاج ابوالفتح، به تدریس سطوح عالی حوزه مشغول شد. با رونق گرفتن درس وی، به مدرسه فیروزآبادی و سرانجام مدرسه مروی رفت و در آنجا به تدریس درس خارج مشغول شد. او در سال ۱۳۳۶ش ازدواج کرد و صاحب دو فرزند پسر و یک دختر شد.[۱۱]
حضور در دانشگاه
وی به موازات فعالیت‌های حوزوی، در سال ۱۳۳۱ش، در برخی امتحانات متفرقه از جمله «تصدیق مدرسی» شرکت کرده و پس از قبولی با رتبه ممتاز، در سال ۱۳۳۲ش، وارد دانشکده الهیات و معارف اسلامی شد و در رشته منقول (فقه و مبانی حقوق اسلامی) در مقطع کارشناسی و ۳ سال بعد در مقطع دکتری معقول (فلسفه و حکمت اسلامی) پذیرفته شد.[۱۲] گرجی رساله دکتری خود را در ۱۳۳۸ش به پایان رساند، اما به سبب عدم تصویب آیین‌نامه دکتری، تا سال ۱۳۴۲شمسی، اعطای مدرک رسمی دکترا به او، به تعویق افتاد.[۱۳]
تدریس در دانشگاه
دکتر گرجی تدریس غیرحوزوی را به صورت پیمانی با تدریس ادبیات در دبیرستان‌های تهران آغاز کرد و به تدریج با طی مراحل و مدارج علمیِ دانشگاهی، وارد عرصه تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران شد. او در سال ۱۳۴۲ش، با رتبه «استادیاری» و سپس در سال ۱۳۴۶ با مرتبه «دانشیاری» و نهایتا در سال ۱۳۵۲، با کسب کُرسیِ «استادتمام»، در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد.[۱۴]
آغاز اشتغال گرجی در دانشکده الهیات، در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷، با تدریس ادبیات عرب در دوره کارشناسی بود، اما از سال بعد، با توجه به تخصصش در علوم حوزوی، تدریس اصول فقه در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری، تدریس اصلی وی شد.[۱۵]
تغییر لباس
حضور گرجی در محافل دانشگاهی، موجب شد لباس روحانیت را کنار بگذارد. این مسئله برای آیت الله خویی بسیار ناگوار بود. تلاش‌های استاد برای بازگرداندن شاگردش به نجف، نتیجه‌ای در پی نداشت؛ حتی گریه آیت الله خویی هم باعث تغییر تصمیم گرجی نشد.[۱۶]
مناصب
از مناصب وی در دانشگاه می‌توان به مدیریت گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی و نیز فلسفه و حکمت اسلامی در دانشگاه تهران اشاره کرد. سرپرستی بخش حقوق کشورهای اسلامی در مؤسسه حقوق تطبیقی، از دیگر مناصب وی بوده است. دکتر گرجی در سال ۱۳۶۱ش، مدتی کوتاه ریاست دانشگاه تهران را بر عهده داشته است.[۱۷]
آثار
کتاب ها
دکتر گرجی از نویسندگان پرنویس و فعال بوده است. بیشتر نگاشته‌های او مربوط به علوم حوزوی و برخی از آنها آثار تازه‌ای است که پیش از آن انجام نشده است.[۱۸]
تصحیح «الذریعة الی اصول الشریعة»: قدیمی‌ترین اصول فقه امامیه و از مهمترین تألیفات علم الهدی که دکتر گرجی آن را تصحیح و اعراب‌گذاری نموده و با حواشی و تعلیقات در دو جلد در سال‌های ۱۳۴۶- ۱۳۴۸ در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
تصحیح، تحقیق و تعلیق «مسائل هامّه من مسائل الخلاف»
تصحیح تفسیر جوامع الجامع
ترجمه و تلخیص کتاب العدة فی اصول الفقه شیخ طوسی (این کتاب در سال ۱۳۵۴ به مناسبت کنگره شیخ طوسی نگاشته شده است.)
تاریخ پیامبر اسلام(ص)، تالیف محمد ابراهیم آیتی که گرجی با تجدیدنظر و حواشی و اضافاتی در سال ۱۳۵۸ش در دانشگاه تهران به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۶۲ش، کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شده است.
مقالات حقوقی: دو جلد از این مقالات توسط دانشگاه تهران به چاپ رسیده و تجدید چاپ شده است.
علم اصول و نقش آن در میان علوم دیگر
تاریخ فقه و فقها
کتاب صرف و نحو
عموم عقود و ایقاعات (رساله دکتری گرجی)
آیات الاحکام (تفسیر آیاتی است که دلالت بر احکام ظهور کافی دارد)
کلیات حقوق اسلامی
مقالات
بیش از ۸۰ مقاله علمی از وی باقی مانده است، از جمله:[۱۹]
طبرسی و جوامع الجامع (دفتر سوم و چهارم مجله مقالات و بررسی‌ها)
شیخ طوسی و عده الاصول (چاپ شده در دفتر دوم از مجله مقالات و بررسی‌ها، نشریه دانشکده الهیات و معارف دانشگاه تهران)
ادله اربعه (نشریه ۷- ۸ دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد)
تحول علم اصول (دفتر سیزدهم تا شانزدهم مجله مقالات و بررسی‌ها و نیز در مجله الفکر الاسلامی به زبان عربی)
قیاس استنباط (دفتر ۲۱- ۲۲ مجله مقالات و بررسی‌ها)
تشریفات قرارداد (نشریه موسسه حقوق تطبیقی، شماره ۱، از دانشگاه تبریز)
بیمه و تضمین (نشریه موسسه حقوق تطبیقی، شماره ۲ و نیز جلد سوم مقالات هفتمین کنگره تحقیقات ایرانی)
مهمترین موارد اختلاف شیعه و اهل سنت
ایرانیان و علوم دینی (مجموعه مقالات نخستین کنگره تحقیقات ایرانی)
تاثیر منطق در علم اصول (مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت ابوعلی سینا به همت یونسکو در سال ۱۳۵۹)
ولایت فقیه (مجله نشر دانش که به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی به وسیله سازمان تبلیغات اسلامی چاپ شد)
قراردادهای تضمینی (کنگره تحقیقات ایرانی)
گزارش کنفرانس حقوق کیفری اسلام در ریاض (مجله حقوق تطبیقی، شماره ۲)
کاربرد قیاس در حقوق –قیاس اصولی- (مجله حقوق تطبیقی، شماره ۷)
مقبوض به عقد فاسد (مجله حقوق تطبیقی، شماره ۸)
حقوق جزای عمومی اسلام (مجله حقوق تطبیقی، شماره ۶)
هَدی یا قربانی در منی (مجله الفکر الاسلامی، شماره ۳۱ به بعد)
موارد فسخ نکاح (نشریه مقالات و بررسی‌ها، شماره ۳۸- ۳۹)
اسلام و محیط زیست (مجموعه مقالات کنگره نشت نفت، در سال ۱۳۶۳)
حق و حکم (مجله فصلنامه حق)
آراء غزالی در علم اصول (مجله معارف)
مالکیت در اسلام (مجله تحقیقات اسلامی، شماره ۱)
ولایت و حکومت (جلد دوم مقالات حقوقی)
امامت و خلافت (مجله علوم قرآنی)
تاریخچه فقه (پژوهشنامه خبری دانشگاه تهران)
مقاله قانون و حکومت (سی و سومین کنگره علوم انسانی در آسیا و جنوب آفریقا در آلمان)
رابطه فقه و حقوق (آخرین شماره مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)
معرفی شخصیت علمی، سیاسی و معنوی امام خمینی و برخی نظرات ایشان
طبرسی و وحدت کلمه
معرفی علمی آیت الله خویی و ذکر تعدادی از آرای او
همایش‌ها
گرجی حضوری پررنگ در مجامع علمی و پژوهشی در حوزه پژوهشی خود داشته و در بیش از ۳۰ کنگره علمی شرکت کرده است:[۲۰]
کنگره بین المللی شیخ طوسی در دانشگاه فردوسی مشهد در اسفند ۱۳۴۸ با موضوع سخنرانی «شیخ طوسی و عده الاصول ».
اولین کنگره بین المللی ایران شناسی (تحقیقات ایرانی) در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران با موضوع سخنرانی «ایرانیان و علوم دینی» در سال ۱۳۴۹.
سومین کنگره جهانی تحقیقات ایرانی در شهریور ۱۳۵۱ با موضوع سخنرانی «مهمترین موارد اختلاف شیعه و اهل سنت ».
ششمین کنگره تحقیقات ایرانی در سال ۱۳۵۴ در دانشگاه تبریز با موضوع سخنرانی «تشریفات قرارداد ».
کنگره بین المللی فلسفه در شهر مقدس مشهد در سال ۱۳۵۴.
هفتمین کنگره جهانی تحقیقات ایرانی در دانشکده ادبیات دانشگاه ملی (شهید بهشتی) در شهریور ۱۳۵۵، با موضوع سخنرانی «بیمه و تضمین».
کنگره بین المللی حقوق جزای اسلام و مبازه با جرائم در شهر ریاض عربستان در سال ۱۳۵۵.
نهمین کنگره بین المللی حقوق تطبیقی در دانشکده حقوق تهران در سال ۱۳۵۵.
کنگره بزرگداشت شیخ الرئیس به همت انجمن ملی یونسکو در سال ۱۳۵۹، با موضوع سخنرانی «تاثیر منطق در علم اصول ».
کنگره بین المللی اندیشه اسلامی در تهران در سال ۱۳۶۱، با موضوع سخنرانی «ولایت فقیه ».
کنگره بین المللی الفکر الاسلامی در مرداد ۱۳۶۲ در الجزائر، با موضوع سخنرانی «قیاس استنباط ».
سی و دومین کنگره بین المللی علوم انسانی در آسیا و آفریقا در سال ۱۳۶۵ در هامبورگ آلمان، با موضوع سخنرانی «حکومت اسلامی ».
کنگره قداست حرم در سال ۱۳۶۶ در تهران، با موضوع سخنرانی «اداره و خدمت به حرم ».
کنفرانس جهانی نشت نفت در سال ۱۳۶۳ از طرف دانشگاه تهران، با موضوع سخنرانی «اسلام و محیط زیست ».
دو سمینار در مورد حقوق بشر در اسلام مسیحیت؛ یکی در تهران در دانشکده حقوق و علوم سیاسی و دیگری در هامبورگ آلمان، با موضوع سخنرانی «عدالت ».
کنگره بین المللی پیشبرد علم و تکنولوژی در دانشگاه تهران، با موضوع سخنرانی «ایرانیان و علوم اسلامی ».
جوایز
انتخاب «تصحیح تفسیر جوامع الجامع» و «تاریخ پیامبر اسلام(ص)» به عنوان اثر برگزیدۀ تحقیقی سال (۱۳۶۲ش )
انتخاب کتاب تحقیقی «تصحیح جوامع الجامع» به عنوان کتاب برگزیدۀ ممتاز ده سالۀ اول انقلاب (۱۳۶۷ش)
کسب درجۀ استادی ممتاز در دانشگاه تهران و انتخاب به عنوان استاد نخبه از طرف نهاد ریاست جمهوری(۱۳۶۸ و ۱۳۶۹ش )
انتخاب به عنوان استاد نمونۀ دانشگاه‌ها از طرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی، انتخاب شد و عضویت در فرهنگستان علوم(۱۳۷۰ش)
دریافت نشان درجه یک دانش از رییس جمهور وقت(۱۳۷۵ش)
برگزیده بخش علوم انسانی، در همایش چهره‌های ماندگار (۱۳۸۱ش)[۲۱]
درگذشت
گرجی در ۷ اسفند سال ۱۳۸۹ش برابر با ۲۲ ربیع‌الاول ۱۴۳۲ق، در ۸۹ سالگی دیده از جهان بست و در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی سلام الله علیه به خاک سپرده شد.
پانویس
۱. چهره‌های ماندگار، ص۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، ص۱۲۵.
۲. چهره‌های ماندگار، صص۸-۱۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، ص۱۲۵-۱۳۷؛ مجله حوزه، شماره ۳۶، صص۱۱۳- ۱۲۰؛ مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۲، صص۶و۷.
۳. چهره‌های ماندگار، ص ۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، ص ۱۲۵؛ مجله حوزه، شماره ۳۶، ص۱۱۳.
۴. مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۲، ص۶؛ مجله حوزه، شماره ۳۶، ص۱۱۳.
۵. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، ش۵، ص۱۲۶؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۴.
۶. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ مجله کیهان فرهنگی، ش۱۲، ص۶؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۴؛ مجله کیهان فرهنگی، ش۱۲، ص۶؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۴- ۱۱۵.
۷. چهره‌های ماندگار، ص ۹؛ مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۲، ص ۶؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص ۱۲۶.
۸. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۵.
۹. چهره‌های ماندگار، ص۱۴؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۹.
۱۰. کیهان فرهنگی، ش۱۲، ص۶.
۱۱. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶؛ مجله حوزه، شماره ۳۶، ص۱۱۵.
۱۲. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۵.
۱۳. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶.
۱۴. چهره‌های ماندگار، ص۹؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶.
۱۵. چهره‌های ماندگار، ص۱۰؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶-۱۲۷.
۱۶. کیهان فرهنگی، ش۱۲، ص۶.
۱۷. چهره‌های ماندگار، ص۱۱؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۲۶.
۱۸. چهره‌های ماندگار، ص۱۶؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، ش۵، ص۱۳۰-۱۳۱؛ مجله حوزه، ش۳۶، ص۱۱۶.
۱۹. چهره‌های ماندگار، صص۱۶- ۱۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، صص۱۳۱- ۱۳۴؛ مجله حوزه، ش۳۶، صص ۱۱۸-۱۲۰.
۲۰. چهره‌های ماندگار، ص۱۶-۱۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، صص۱۳۴-۱۳۷.
۲۱. وب‌سایت چهره های ماندگار؛ چهره‌های ماندگار، صص۸-۱۸؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره ۵، ص۱۲۵-۱۳۷؛ مجله حوزه، شماره ۳۶، صص۱۱۳- ۱۲۰؛ مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۲، صص۶و۷.
منابع
چهره‌های ماندگار: دکتر ابوالقاسم گرجی، به اهتمام اسعدی محمود، تهران: روزگار؛ جهان فرهنگ، (۱۳۸۵).
فصلنامه نامه فرهنگستان علوم: مجموعه مقالات علوم, کشاورزی، مهندسی، دامپزشکی،...، تهران: فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، شماره ۵، سال دوم، ۱۳۷۶.
مجله حوزه، قم: حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، شماره ۳۶، بهمن و اسفند ۱۳۶۸.
مجله کیهان فرهنگی، تهران: موسسه کیهان، شماره ۱۲، اسفند ۱۳۶۳.
مشاهده خبر در جماران