نگاه ادبی به قیام امام حسین (ع) وتاثیرپذیری گروه های سیاسی از ادبیات مربوط به عاشورا

به گزارش جماران؛  احمد مسجدجامعی در یادداشتی در روزنامه ایران نوشت: «در میان کتاب هایی که پدرم می خواند، یک کتاب جایگاه خاصی داشت و آن «منتهی الآمال» مرحوم شیخ عباس قمی، با لقب ثقه المحدثین و با خط زیبای نستعلیق و صحافی شایسته بود. کتاب «تتمه المنتهی» هم که ادامه این اثر گرانسنگ است به همان خط و سبک و سیاق منتشر شده بود.

از دیگر کتاب های محبوب خانه ما «نفس المهموم» شیخ عباس قمی با ترجمه و توضیحات مرحوم حاج میرزا ابوالحسن شعرانی تهرانی و چاپ شده با سرمایه حاج محمود کتابچی بود، آن هم به خط زیبای استاد سیدحسن میرخانی برغانی ملقب به سراج الکتاب، فرزند سیدمرتضی برغانی که او هم کاتب و خوشنویس ممتاز و پرکاری بود.

سراج الکتاب همراه با برادرش سید حسین، انجمن خوشنویسان ایران را بنیان نهاد و صدها نفر از استادان فعلی خط نستعلیق، مستقیم و غیرمستقیم تحت تاثیر این دو برادر بوده اند. گفته می شود که استاد سید کریم امیری فیروزکوهی (امیر الشعرا) که مرد فاضلی هم بود و در عربیت دستی داشت می خواست این کتاب را به فارسی ترجمه کند اما چون شنید آقای شعرانی به این مساله پرداخته از آن صرف نظر کرد.

علامه شعرانی خود عالمی برجسته در علوم مختلف بود و با توضیحات خود بر حسن کتاب از هر جهت افزود. کمتر چنین فرصتی به دست می آید که دو عالم گرانقدر درباره واقعه ای چون کربلا و به تعبیر رسای محتشم کاشانی، «قیامت دنیا» چنین گزارش متقنی به دست بدهند. به خاطر دارم مرحوم شیخ محمدتقی شریعتمداری که خود عالمی ممتاز و متقی بود در یکی از مجالس شب عاشورا همین ترجمه را می گشود و از رو می خواند. کاری که پیش از آن درباره روضه الشهداء ملا حسین واعظ کاشفی مدفون در هرات اتفاق می افتاد. اصلا کلمه «روضه خوانی» از «روضه الشهدا خوانی» رواج یافت و به روضه خوانی رسید.

«روضه الشهداء» هر چند از نظر ادبی و داستانی قابل توجه است اما از نظر تاریخی چندان اعتباری ندارد. ولی آثار مرحوم شیخ عباس قمی از نظر نثر فارسی هم روان و گیرا و جذاب است و هر طبقه ای با هر میزان سواد می تواند از آن بهره ببرد. راز محبوبیت کتاب های فارسی او همین است. به خاطر دارم که در بقچه کتاب های مادربزرگم که آنها را با خود به این سو و آن سو می برد و به قول امروزی ها کتاب بالینی او بود، مجموعه آثار شیخ عباس قمی دیده می شد. خود من هم از آن نوشته ها بسیار می آموختم. در واقع کتاب هایی بود که با چند نسل و در سنین مختلف ارتباط برقرار کرده بود.

شیخ عباس قمی دو فرزند پسر داشت؛ شیخ علی که منبری فاضلی بود و در روضه های دهه اول محرم خانه ما هم وعظ می کرد و کتاب شاگردان امام صادق(ع) او کتاب برگزیده سال شد. دیگری شیخ محسن که او هم از ائمه جماعات ممتاز تهران بود و نزد مراجع عظام جایگاه ویژه ای داشت. من در ایام حج او را در بعثه های بزرگان می دیدم که به مسائل شرعی می پرداخت. ایشان می گفت پدرم برای فارسی نویسی درست و تاثیرگذار، متون نظم و نثر فارسی خوانده بود و می خواند و واقعا هم روایت او به غایت تاثیرگذار است. حق این است که دانشنامه های زبان فارسی مدخلی به او اختصاص دهند و نثر او بررسی شود.

فارغ از اینها ویژگی ثقه المحدثین، ملاحظه جمیع روایات و تواریخ است. از این روست که بزرگان دین و منبر تا این حد به این آثار اعتماد و توجه می کنند. مرحوم شیخ عباس قمی در زمانی این کتاب ها را عرضه کرد که ادبیات مربوط به واقعه عاشورا نازل شده بود و برخی وجه داستانی و عامه پسند این وقایع را به عنوان تاریخ تلقی می کنند. در دوره ای کتاب ملا آقای دربندی رواج تمام داشت و در آن گفته بود که روز عاشورا ۷۲ ساعت بوده. شاید چون تصور می شود این همه وقایع در ظرف زمانی نصف روز نمی گنجد، ناچار شده بود ساعت های روز عاشورا را افزایش دهد. او همچنین گفته بود امامزاده قاسم شمیران فرزند امام حسن مجتبی(ع) است که در روز عاشورا به شهادت رسید. شاید این امامزاده نسب به آن امام(ع) برساند اما با هیچ منطقی نمی توان او را قاسم بن حسن(ع) و آخرین شهید نوجوان کربلا دانست. عبدالله مستوفی شرح جالبی از این ملا آقای دربندی در کتاب «شرح زندگانی من» به دست داده و ابعاد اجتماعی این نحوه تلقی ها را بخوبی برشمرده و درباره رواج آن با وجود سستی منابع سخن گفته است. شیخ عباس قمی در آن سال ها کاری سترگ را به سرانجام رساند و چندین نسل به صورت مستقیم و غیرمستقیم از آثار او برخوردار شدند.

اگر تا دهه ۴۰ واقعه کربلا با نگاهی تاریخی و سوگواران دنبال می شد، از نیمه دهه ۴۰ ادبیات چپ گرایانه قیام سید الشهدا را احاطه کرد. این بار نه به سیاق ملا آقا و ملا حسین، ولی به شیوه ای دیگر سعی کردند از امام حسین(ع) چهره ای چون «چگوارا» به دست دهند که هدف او کارهای انقلابی و چریکی بوده است. یکی از مشهورترین افرادی که از این منظر به حسین سیدالشهدا(ع) نگریست و گفتار او در محاکمه اش بسیار تاثیرگذار بود، خسرو گلسرخی است که به هر حال شخصیتی آزاده داشت.

در گروه های چپ مسلمان چنین نگاهی بیش از سایرین دیده می شد و در اعلامیه ها و اطلاعیه ها و جزوات آموزشی برای کادرهایشان و همچنین آثار و کتاب هایشان مکرر به آن می پرداختند و مخاطبان را بین برگزیدن راه حسین و غیر حسین مخیر می کردند. گویی راه سومی وجود ندارد. در این تفکر برای بقیه ائمه و حتی حضرت رسول(ص) جایی نیست. اگر حضرت رسول(ص) هم مورد توجه است به خاطر صحابی گرانقدری چون ابوذر است که در برابر ثروت و قدرت ایستاد و کار او به مرگ در تبعید انجامید.

موج بعدی این بود که آیا قصد امام حسین(ع) برپایی حکومت بوده یا خیر؟ مدتی این فکر اذهان طبقات مذهبی را به خود مشغول کرد و بالاخره آن موج هم در سال ۵۷ به سرانجام رسید. بواقع این دو نگاه خواسته و ناخواسته همدیگر را تکمیل می کردند. به هر حال پس از گذشت همه این موج ها، کتاب شیخ عباس قمی با ترجمه علامه شعرانی تهرانی هنوز هم خواندنی ترین و مستندترین روایت این تاریخ است و پس از بیش از یک قرن از تالیف نفس المهموم و انتشار این همه گفتارها و نوشتارهای پرتعداد هنوز نمی توان برای آن نظیری یافت.

هرچند برای نسل امروز که این همه تجربه را پشت سر گذاشته و مجالی برای فکر در این عرصه ها پیدا نمی کند جای نگاهی دوباره و مبتنی بر این پیشینه همچنان احساس می شود. نگاهی پژوهشگرانه که با ادبیاتی متناسب با تجربه زیسته و تحولات بسیار این روزها بتواند روایتی مستند از چگونگی آن واقعه به دست دهد و عوامل گوناگون سیاسی و اجتماعی و اقتصادی آن را تا حد ممکن لحاظ کند و پرده های زمانه را کنار زند. بویژه به عوامل اقتصادی که در آثار پیشینیان کمتر به آن پرداخته اند و ما با توجه به آنچه که به سرمان آمده این وجه را در این روزگار بهتر درک می کنیم توجه کنند. به هر حال شاید روزگاری برخی از این آثار هم مانند نوشته های ملا آقای دربندی شوند که زمانی خواهان بسیار داشت. باری هنوز هم از نظر تاریخی اثر مرحوم صاحب مفاتیح الجنان از اعتباری برخوردار است که با سایر آثار ارائه شده چندان قابل مقایسه نیست. علاوه بر آنکه بسیار هم مورد اعتماد عموم است.»