چگونه سد گتوند ۱۰ کیلومتر جابجا شد؟/ طرح های بلااستفاده کشاورزی خوزستان/ مسکوت ماندن ۲۸ ساله گزارش بانک جهانی از سد دز و ...

گروه اجتماعی: احمد میدری نماینده اسبق آبادان در مجلس شورای اسلامی در کانال تلگرامی خود با انتشار گزارشی که توسط وی با پیشنهاد مرکز پژوهش های مجلس در سال ۱۳۹۲ تدوین شده بود زوایای تازه ای از پیشبینی ها درباره بحران کم آبی در خوزستان زا مطرح کرد.

وی همچنین طی یادداشتی که همراه این گزارش منتشر کرده، اظهار کرد: تابستان ۱۳۷۹ تازه نماینده مردم آبادان شده بودم که به دلیل شور شدن شبکه آب شهری مردم به خیابان ریختند. در آن اعتراض سه نفر کشته شدند. اولین خون‌هایی که برای مشکلات محیط زیست در ایران به زمین ریخته شد. آب دریا وارد شبکه آب آشامیدنی شهری شده بود و سه روز آب قابل آشامیدن در شهر نبود؛ شهری که در محاصره دو رودخانه آب شیرین بود حالا با پیشروی کامل آب دریا در رودخانه‌های بهمن‌شیر و اروند در محاصره آب شور قرار گرفته بود. 

 در سال ۲۰۰۱ میلادی (۱۳۸۰) برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) گزارشی تحت عنوان «تالاب‌های بین‌النهرین: اضمحلال یک اکوسیستم  را منتشر کرد. گزارش را یک عراقی ایرانی‌الاصل به نام حسین پرتو نوشته بود. با او در ژنو تماس گرفتم. پیش‌بینی او وحشتناک بود: 

 بحران بزرگ زیست‌محیطی در جنوب ایران و عراق به علت سد بزرگ آتاتورک ترکیه، انحراف آب در جنوب عراق برای فشار بر شیعیان و ساخت سد‌های بزرگ ایران در شرف وقوع است. گزارش را به خانم ابتکار رئیس وقت سازمان محیط زیست نشان دادم، ایشان نیز تایید کردند.

وی در ادامه از رایزنی های خود با وزیر وقت نیرو سخن به میان آورده و می گوید: از وزیر نیرو سوال کردم. سدسازی در دنیا زیر سوال رفته بود، اما وزارت نیرو احتمال رخداد بحران زیست‌محیطی ناشی از سدسازی را انکار میکرد و حتی خنده‌دار می‌دانست. در آن گزارش، تالاب‌ها به کبد زمین تشبیه شده بود، در حالی که وزارت نیرو آنها را بیابان می‌دانست. 

 درسال ۱۳۸۹ نمایندگان استان خوزستان از مرکز پژوهش‌های مجلس درخواست کردند در مورد مشکلات خوزستان گزارشی تهیه کند. این کار به من واگذار شد. در پاسخ به این درخواست، گزارش« مسئله خوزستان: نظام تدبیر» را تهیه کردم. منظور از نظام تدبیر، رابطه میان نیروهای اجتماعی و حکومت است. از محیط زیست گرفته تا فقر و ثروت همگی حاصل ارتباط نیروهای اجتماعی با حکومت یا همان نظام تدبیر است. اکنون پس از گذشت ۱۰سال، هنوز براین باورم که مشکل استان خوزستان نظام تدبیر در سطح استان و در سطح کشور است.

  نظام تدبیر در خوزستان با چند مشکل اساسی روبرو است که تا اصلاح نشود، نه تنها بحران خوزستان حل نخواهد شد، بلکه سایر بحران‌ها نیز قابل مهار نخواهد بود. اهم مشکلات نظام تدبیر در خوزستان و ایران و راهبرد اصلاح آن را این گونه می‌توان برشمرد:

 با جنگ و مهاجرت گسترده خوزستانی‌ها، شبکه روابط اجتماعی در خوزستان به شدت تخریب شد. با تضعیف شبکه روابط اجتماعی، نظام اداری در خوزستان بیش از سایر استانها دچار فساد شده است. از همین رو تزریق پول و بودجه مشکل این استان را حل نمی کند، باید نظام اداری و روابط اجتماعی احیا شود. از آن جا که نظام اداری در خوزستان بیش از نظام اداری در سایر استانها معیوب است، نمیتواند پروژه اجتماعی را مدیریت کند.

  در کشور، سرمایه‌گذاری‌ها نه براساس منطق اقتصادی و زیست محیطی بلکه براساس قدرت چانه‌زنی گروه‌های ذینفع که در راس آن نمایندگان مجلس، سازمان‌های دولتی و پیمانکاران هستند اختصاص می‌یابد. از فولاد مبارکه گرفته تا استقرار صنایع فولادی و پتروشیمی در اقصی نقاط ایران، براساس توزیع قدرت نمایندگان مجلس و سازمان‌های دولتی و پیمانکاران تعیین می‌شود. 

 این شبکه، موجب تخریب محیط زیست کشور و از بین رفتن فرصت‌های اشتغال شده است. براساس فشار مردم و منافع گروه‌های ذینفع، تولیدات کشاورزی و صنایع آب بر بدون ملاحظات بلندمدت حتی برای همان مناطق طراحی می‌شود. باید صنایع آب‌بر مانند صنایع فلزی، پتروشیمی و نیروگاه‌های برق در سواحل جنوبی کشور مستقر شوند و الگوی کشت محصولات کشاورزی با ویژگی‌های اقلیمی سازگار شود. توجه به این اصل برای حل بحران بیکاری، نابرابری منطقه‌ای و محیط زیست ضروری است. 

 به سرعت باید در سدسازی تجدید نظر کرد. در آمریکا از سال ۱۹۹۰ تاکنون ۱۳۰۰ سد برچیده شده است (dam removal) تا محیط زیست مناطق پایین دست احیا شود. برچیدن سد ممکن است تا چند میلیون دلار هزینه داشته باشد. فرانسه، ژاپن، روسیه و بسیاری از کشورهای دیگر نیز تعدادی از سدهای خود را برداشته‌اند. در ایران این مسئله باید در دستور کار قرار گیرد.

 برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی برای مصارف صنایع بزرگ از جمله در خوزستان باید ممنوع شود. همه پتروشیمی‌ها و صنایع فولاد باید به تدریج به کنار دریا منتقل شوند و مانند عربستان تنها از آب دریا استفاده کنند.

در بخشی از گزارش پیوست، به ارزیابی بانک جهانی از پروژه ساخت سد دز استناد شده است.

 کارشناسان بانک جهانی از زمان ساخت سد دز در این پروژه مشارکت داشتند. گزارش در سال 1980 نوشته شده است، اما از آنجا که نقد نظام تصمیمگیری و دولتمردان ایران است، در سال 2008 حدود 30 سال پس از تدوین منتشر گردید. مطالعه این سند نشان می‌دهد که راه توسعه صنعتی، کشاورزی و تولید برق در ایران از ابتدا غلط طراحی شده است. پس از انقلاب، متاسفانه آن شیوه‌های غلط نه تنها اصلاح نشد، بلکه تقویت گشت. اصلاح وضعیت کشور نیازمند (1) مهار جاه‌طلبی‌های سیاست‌مدارانی است که به دنبال طراحی پروژه‌های نمایشی هستند،(2) پایبند ساختن کارشناسان به اصول اخلاق حرفه‌ای و (3) حل منازعه در درون سازمان‌های دولتی و نخبگان اداری و سیاسی است.

  در هر حال، امید را نباید از دست داد. در سال 1969 رودخانه Cuyahoga River در آمریکا به علت آلودگی‌های نفتی 13 بار آتش گرفت. عکس‌ها و فیلم‌های آلودگی این رودخانه وحشتناک است. اما همان حماقت در آلوده سازی، منجر به تغییر مقررات و ساختار اداری و اجرای قانون آب سالم در آمریکا شد. در سال 2019، در آمریکا پنجاهمین سالگرد خاموش کردن این رودخانه جشن گرفته شد. 

فیلم آتش سوزی این رودخانه را بینید  تا بدانیم تخریب محیط زیست مختص ما ایرانی‌ها نیست، اما باید مانند سایر کشورها درس بگیریم. در پایان قرن نوزدهم، رودخانه تایمز لندن رودخانه مرگ نامگذاری شد،  زیرا فاضلاب‌های صنعتی و شهری این رودخانه را به منبع انواع بیماری‌ها تبدیل کرده بود. آنها در نظام تدبیر خود بازنگری کردند و  اجازه ندادند هموطنان‌شان برای تولید و درآمد بیشتر زندگی خود را از دست بدهند).  

 اگر می‌خواهیم در حوادث پرآب چشم خوزستان مدبرانه عمل کنیم، باید در پی اصلاح نظام تدبیر در خوزستان و کشور باشیم. در پی راه‌حل‌هایی مانند برداشت آب از دل کوه برای احیا دریاچه ارومیه نباشید. اگر مردم خوزستان و سرزمین مادری را دوست داریم، بیاید نظام تدبیر را اصلاح کنیم به طور مشخص‌تر :

   حمایت‌های گسترده‌ای که از مردم خوزستان در این روزها شکل گرفته است  را تبدیل به حرکت مردمی برای حفظ تالاب‌ها و رودخانه‌ها در سراسر کشور کنیم.

  نیروهای دانشگاهی، کارشناسان، و روزنامه‌نگاران با ایجاد یک شبکه همکاری با یکدیگر و با حکومت، گروه‌های فشار را ( از نمایندگان مجلس گرفته تا گروه‌های ذی‌نفع در نظام اداری و پیمان‌کاران و حتی آنها که مطالبات نادرست منطقه‌ای را نمایندگی می‌کنند)، به عقب‌نشینی وادار کنیم. 

  اگر نیروهای مردمی حول محورهای زیر سازماندهی شوند، گام مهمی در جهت اصلاح نظام تدبیر در ایران برداشته‌ایم‌. به جای اعتراض هر چند به حق در هنگام رخ دادن بحران باید به مشارکت دائمی برای اصلاح مستمر نظامِ تدبیر همت گماریم.