جی پلاس/به مناسبت سالروز ولادت؛
شیخ طوسی و تکیه بر جایگاه سید مرتضی
شیخ طوسی از علمای بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری قمری است که افتخار شاگردی شیخ مفید را داشته است. وی در طوس به دنیا آمد و در جوانی ابتدا به بغداد و سپس به نجف رفت و تا آخر عمر در همان جا ماند.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی شیخ طوسی از علمای بزرگوار تاریخ تشیع و موسس حوزه علمیه نجف اختصاص دارد.
محمد بن حسن بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم بود.
زندگینامه شیخ طوسی
پیشینه
طوسی [۱] نام و نسب خود را به همین گونه، و نجاشی [۲] نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج کرده است. وی در رمضان سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد. [۳][۴]
از اوایل زندگی او چیزی نمی‌دانیم. وی در سال ۴۰۸ وارد بغداد شد. [۵][۶][۷ به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ که به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آن‌جا به کسب علم مشغول بوده است. [۸]
او از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی (رحمه الله) بود و بعدها به درجه استادی رسید و در رأس مکتب تشیع در قرن پنجم هجری قرار گرفت و دوازده سال در بغداد، پس از وفات سید، کرسی درس استاد را به خوبی اداره کرد و شهرتی عظیم پیدا کرد؛ مخصوصاً هنگامی که به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد. مکتب شیخ، مکمل مکتب مفید و سید مرتضی بود. شیخ الطائفه در تمام فنون فقهی، اصولی، کلامی، تفسیری، حدیثی و رجالی مهارت داشت. در سجایای اخلاقی و فضایل معنوی یکتا بود. آرای او متکی به دلایل عقلی و نقلی مستفاد از ادله فقهی است. شیخ طوسی مدت چهل سال در بغداد اقامت داشت؛ ولی به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف، پس از دیالمه و آل بویه، در اوایل سلطنت طغرل سلجوقی روی داد و منجر به آتش کشیده شدن کتابخانه‌های بغداد و همچنین سوخته شدن محله شیعه نشین کرخ و خانه شیخ طوسی گردید، وی ناگزیر در سال ۴۴۸ ق از بغداد مهاجرت کرد و تا آخر عمر در شهر نجف اشرف اقامت گزید. با ورود او تدریجاً حوزه هزار ساله نجف پی ریزی شد. وی در همین شهر چشم از جهان فرو بست.
مقام و موقعیت شیخ طوسی
با ورود به بغداد، در حلقۀ درس شیخ مفید حاضر شد [۹][۱۰] و تا هنگام مرگ مفید در ۴۱۳، [۱۱] چهار یا پنج سال نزد او شاگردی کرد و بیش‌تر کتاب‌هایش را نزد او استماع کرد. [۱۲]
در همین دوره، طوسی تألیف کتاب تهذیب الاحکام را که شرح المقنعه شیخ مفید است [۱۳] آغاز کرد. [۱۴]
به گفتۀ سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت. [۱۵]
به نوشتۀ ذهبی، [۱۶] شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶، [۱۷] به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیش‌تر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید. [۱۸][۱۹]
گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد. [۲۰]
وی در حیات شریف مرتضی تلخیص الشافی را تألیف کرد که خلاصه‌ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی. [۲۱][۲۲]
تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخش‌هایی از شرح حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست. [۲۳][۲۴]
شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب کرد و آن را به عظمت و اعتبار خود رساند شیخ طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
خصوصیات وی
یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان است این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابو الفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف یا انکار شیعیان است، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آن‌ها را افشا کرد که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند است. [۲۵]
از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان شد، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد.
در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیر الدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی ۵۴۸) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، از دریای بی کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نـمـی داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی ازحالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.
عهده‌داری زعامت شیعیان
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت. [۲۶]
در بغداد، کتاب‌های طوسی را بارها به آتش کشیدند. [۲۷][۲۸]
همچنین بنا بر بعضی گزارش‌ها، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می‌شد. [۲۹]
در سال ۴۴۸، که بساسیری برضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ او را ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند. [۳۰][۳۱]
به نوشتۀ ابن‌اثیر، [۳۲] در سال ۴۴۹ خانۀ طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی‌مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود. [۳۳][۳۴][۳۵]
طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی‌ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی‌وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته‌اند.
مشایخ و استادان
مهم‌ترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتاب‌ها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده‌اند و او شنیده است. [۳۶]
همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی، نوشته است که بیش‌تر این کتاب‌ها را بر او خوانده و برخی از آن‌ها را نیز در حالی که بر او خوانده می‌شده بارها شنیده است. [۳۷][۳۸]
مشایخ وی در حدیث
از مهم‌ترین مشایخ وی در حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده‌اند:
۱. مفید.
۲. حسین بن عبیدالله غضائری [۳۹]
۳. احمد بن عبدالواحد بن عُبدون[۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]
۴. ابن‌ابی‌جید قمی [۴۴][۴۵][۴۶][۴۷]
۵. از دیگر مشایخ وی، شریف حسن بن احمد محمدی، محمد بن حسین بزوفری و هلال حفّار بوده اند. [۴۸][۴۹]
در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می‌شناسیم. [۵۰]
مشایخ طوسی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸)؛ و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد. طباطبایی [۵۱] مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی در دورۀ سوم یاد نکرده است. بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آن‌جا که می‌دانیم تقریباً همۀ مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.
مشایخ وی پیش از عزیمت به بغداد
از مشایخ وی پیش از عزیمت به بغداد، [۵۲] این اشخاص را می‌شناسیم:
۱. ابوحازم عمر بن احمد نیشابوری (متوفی ۴۱۷، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور).
۲. ابومحمد عبدالحمید بن محمد مقری نیشابوری (متوفی ۴۲۷، ساکن طوس یا نیشابور).
۳. ابوزکریا محمد بن سلیمان حمرانی / خولانی (متوفی پس از ۴۲۳). [۵۳]
استادان و مشایخ طوسی در بغداد
استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده‌اند از:
۱. احمد بن ابراهیم قزوینی
۲. ابومنصور احمد بن حسین سُکّری (متوفی ۴۵۰)
۳. ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عُبدون معروف به ابن‌حاشر (متوفی ۴۲۳)
۴. ابوالحسن احمد بن محمد ابن‌صلت اهوازی (متوفی ۴۰۹)
۵. ابوالحسین جعفر بن حسین ابن‌حسکۀ قمی
۶. ابوعلی حسن بن احمد ابن‌شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶)
۷. شریف ابومحمد حسن بن احمد محمدی علوی (زنده در ۴۲۵)
۸. ابوعلی حسن بن محمد ابن‌اشناس (متوفی ۴۳۹)
۹. ابومحمد حسن بن محمد سامرائی معروف به ابن‌فحام (متوفی ۴۰۸)
۱۰. حسین بن ابراهیم قزوینی
۱۱. ابوعبدالله حسین بن ابراهیم ابن‌حناط قمی
۱۲. ابوعبدالله حسین بن احمد بغدادی معروف به ابن‌قادسی (متوفی ۴۴۷)
۱۳. حسین بن اسماعیل[۵۴]
۱۴. ابوعبدالله حسین بن عبیدالله بن ابراهیم غضائری (متوفی ۴۱۱)
۱۵. ابوعبدالله حمویۀ بن علی بصری
۱۶. ابوعمر عبدالواحد بن محمد ابن‌مهدی فارسی (متوفی ۴۱۰)
۱۷. ابوالحسن علی بن احمد معروف به ابن‌حمّامی (متوفی ۴۱۷)
۱۸. ابوالحسین علی بن احمد ابن‌ابی‌جید قمی
۱۹. علی بن حسین موسوی معروف به سیدمرتضی (متوفی ۴۳۶)
۲۰. ابوالقاسم علی بن شبل وکیل
۲۱. ابوالقاسم علی بن محسّن تنوخی (متوفی ۴۴۷)
۲۲. ابوالحسین علی بن محمد ابن‌بشران معدل (متوفی ۴۱۵)
۲۳. ابوالحسن محمد بن احمد ابن‌شاذان قمی
۲۴. ابوالفتح محمد بن احمد بن ابی‌الفوارس (متوفی ۴۱۲)
۲۵. ابوالحسین محمد بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷)
۲۶. ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹)
۲۷. ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به مفید (متوفی ۴۱۳)
۲۸. ابوالفتح هلال بن محمد معروف به حفار (متوفی ۴۱۴)
۲۹. ابوالحسن محمد بن حسین ابن‌صقال
۳۰. ابوطالب حسین بن علی ابن‌غرور
۳۱. ابوعبدالله اخوسروره[۵۵]
تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از مشایخ در بغداد
در میان مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص است، بدین ترتیب:
۱. ابوالحسن احمد بن محمد ابن‌صلت اهوازی، در آخر ربیع‌الاول سال ۴۰۹[۵۶]
۲. ابوالقاسم علی بن شبل وکیل، در صفر ۴۱۰[۵۷]
۳. ابوعمر عبدالواحد بن محمد ابن‌مهدی فارسی، در سال ۴۱۰[۵۸]
۴. ابوالحسین علی بن محمد ابن‌بشران معدل، در رجب سال ۴۱۱[۵۹][۶۰][۶۱]
۵. ابوعبدالله حمویة بن علی بصری، در نیمۀ ذیقعدۀ سال ۴۱۳[۶۲]
۶. ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مخلد حنفی، در سال ۴۱۷[۶۳][۶۴]
نسخه‌ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است. [۶۵]
اساتید سنی‌مذهب وی
برخی از استادان او از عامه‌اند، از جمله:
۱. ابوحازم عمر بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی مذهب نیشابور.
۲. ابوعلی حسن بن احمد ابن‌شاذان بزاز، متکلم حنفی‌مذهب که طوسی مسألة فی النقض علی ابن‌شادان فی مسألة الغار را در رد او یا پدرش نوشته است. [۶۶]
۳. ابوالحسن محمد بن محمد ابن‌مخلد حنفی.
جایگاه علمی
مورخان و تراجم‌نگاران اهل سنّت، از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه، [۶۷] فقیه الامامیه [۶۸] و شیخ الشیعة و عالمهم [۶۹] یاد کرده‌اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ‌الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه درمیان امامیه، قبلاً به صفوانی اطلاق می‌شد. [۷۰]
نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه ، عین، من تلامذه شیخنا ابی‌عبدالله» از او نام برده است. [۷۱]
بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌یافت. [۷۲][۷۳]
قزوینی رازی [۷۴]
در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی [۷۵] از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است. علامه حلی [۷۶] از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده [۷۷] و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود، [۷۸] از وی با عناوین «شیخ‌الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است. آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد. در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت [۷۹][۸۰][۸۱] و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت. [۸۲][۸۳]
شاگردان شیخ طوسی
طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهم‌ترین شاگردان او عبارت‌اند از:
۱. احمد بن حسین خزاعی نیشابوری.
۲. اسماعیل و اسحق پسران حسن بن بابویه.
۳. آدم بن یونس نسفی.
۴. ابوالخیر برکت بن محمد نسفی.
۵. تقی ابن‌نجم حلبی.
۶. جعفر بن علی حسینی.
۷. ابوعلی حسن بن محمد طوسی (فرزند طوسی).
۸. حسن بن حسین بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند).
۹. حسین بن مظفر حمدانی.
۱۰. حسن بن عبدالعزیز جیهانی.
۱۱. سید عمادالدین ذوالفقار بن محمد حسنی مروزی.
۱۲. سید زید بن علی حسنی.
۱۳. سلیمان بن حسن صهرشتی.
۱۴. صاعد بن ربیعه.
۱۵. ابوصلت بن عبدالقادر.
۱۶. سید ابوالنجم ضیاء بن ابراهیم علوی شجری.
۱۷. ضمره بن یحیی شعیبی.
۱۸. عبدالرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید.
۱۹. عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید.
۲۰. علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری.
۲۱. کردی بن عکبر کردی فارسی.
۲۲. سید مطهر بن علی حسینی دیباجی.
۲۳. ابوالفتح محمد بن علی کراجکی.
۲۴. محمد بن هبةالله طرابلسی.
۲۵. محمد بن حلبی.
۲۶. مظفر بن علی حمدانی.
۲۷. ابوسعد منصور بن حسین آبی.
۲۸. ناصر بن رضا علوی حسینی. [۸۴][۸۵][۸۶][۸۷][۸۸][۸۹][۹۰][۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵][۹۶][۹۷][۹۸]
قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی‌گشتند. از جمله، حسن بن حسین بن بابویه که در ری سکونت داشت، [۹۹] و اسماعیل و اسحق پسران حسن بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته‌اند، [۱۰۰][۱۰۱] اشاره کرد.
آثار
شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی [۱۰۲] آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او، [۱۰۳] فهرست نجاشی [۱۰۴] و معالم‌العلماء ابن‌شهرآشوب [۱۰۵] می‌توان دید. [۱۰۶]
فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:
آثار وی در تفسیر قرآن
۱. التبیان فی تفسیر القرآن. [۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹]
۲. المسائل الرحبیه. [۱۱۰][۱۱۱]
آثار حدیثی
۱. تهذیب الاحکام [۱۱۲][۱۱۳][۱۱۴]
۲. الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار. [۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷]
۳. والمجالس که اینک به الأمالی معروف است. [۱۱۸][۱۱۹]
آثار وی در کلام
۱. تلخیص‌الشافی [۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲]
۲. المفصح فی الامامة. [۱۲۳][۱۲۴][۱۲۵]
۳. کتاب الغیبة. [۱۲۶][۱۲۷]
۴. الاقتصاد فی ما یجب علی العباد. [۱۲۸][۱۲۹]
۵. النقض علی ابن‌شاذان فی مسألة الغار. [۱۳۰][۱۳۱]
۶. مقدمة فی المدخل الی علم الکلام. [۱۳۲][۱۳۳]
۷. ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است. [۱۳۴][۱۳۵][۱۳۶]
۸. کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل. [۱۳۷]
۹. المسائل فی الفرق بین النبی و الامام. [۱۳۸][۱۳۹]
۱۰. المسائل الرازیة فی الوعید. [۱۴۰][۱۴۱]
۱۱. کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به. [۱۴۲][۱۴۳]
۱۲. تمهید الاصول . [۱۴۴][۱۴۵]
۱۳. کتاب الکافی که ناتمام است. [۱۴۶][۱۴۷]
۱۴. تعلیق ما لا یسع. [۱۴۸]
۱۵. مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة. [۱۴۹][۱۵۰]
اثر فقهی فتوایی
النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. [۱۵۱][۱۵۲][۱۵۳]
آثار فقهی استدلالی
۱. المبسوط [۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶]
۲. الایجاز فی الفرائض. [۱۵۷][۱۵۸]
۳. الجُمَل و العقود. [۱۵۹][۱۶۰]
۴. المسائل الجنبلانیه. [۱۶۱][۱۶۲]
۵. المسائل الحائریه. [۱۶۳]
۶. المسائل الحلبیه. [۱۶۴][۱۶۵]
۷. مسألة فی تحریم الفقاع. [۱۶۶][۱۶۷]
۸. مسئلة مواقیت الصلاة. [۱۶۸]
اثر وی در فقه مقایسه‌ای
مسائل الخلاف. [۱۶۹][۱۷۰]
آثار وی در اصول فقه
۱. العُدّه. [۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳]
۲. مسألة فی العمل بخبر الواحد. [۱۷۴][۱۷۵]
آثار رجالی
۱. کتاب الرجال. [۱۷۶][۱۷۷][۱۷۸]
۲. اختیار الرجال کشّی. [۱۷۹][۱۸۰]
اثری در کتاب‌شناسی
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین. [۱۸۱][۱۸۲][۱۸۳]
آثار وی در ادعیه
۱. مختصر فی عمل یوم و لیله. [۱۸۴][۱۸۵]
۲. مصباح المتهجد. [۱۸۶][۱۸۷]
۳. مختصر المصباح المتهجد. [۱۸۸]
۴. هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد. [۱۸۹][۱۹۰]
۵. مناسک الحج‌مجرد العمل و الادعیه. [۱۹۱][۱۹۲]
آثار تاریخی شیخ طوسی
۱. مقتل الحسین . [۱۹۳][۱۹۴]
۲. مختصر اخبار المختار. [۱۹۵][۱۹۶]
آثار وی در علوم متفرقه
۱. انس الوحید. [۱۹۷][۱۹۸]
۲. المسائل الالیاسیه. [۱۹۹][۲۰۰]
۳. مسائل ابن‌البراج. [۲۰۱][۲۰۲]
۴. المسائل الجبریه. [۲۰۳]
۵. المسائل الدمشقیه. [۲۰۴]
۶. المسائل القمیه. [۲۰۵][۲۰۶]
۷. مسألة فی الاحوال. [۲۰۷][۲۰۸][۲۰۹]
مؤلف سنی‌مذهب کتاب بعض فضائح الروافض (قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است. [۲۱۰]
نوشته بحرالعلوم درباره آثار شیخ طوسی
به نوشتۀ بحرالعلوم، [۲۱۱] نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست، [۲۱۲] ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است، [۲۱۳] معلوم می‌شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می‌افزوده است. [۲۱۴]
نوشتۀ علامه حلی درباره عظمت شیخ طوسی
به نوشتۀ علامه حلی ، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به او اکتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده‌اند. [۲۱۵][۲۱۶]
شیخ طوسی تدوین کننده و تلفیق کننده آراء
طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین کننده آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول والفروع» [۲۱۷] و «مهذّب فنون المعقول والمسموع» [۲۱۸] یاد کرده‌اند.
شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه‌های مکتب قم و مکتب بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت. [۲۱۹]
او را نخستین کسی دانسته‌اند که روش اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد. [۲۲۰]
در کلام، طوسی بیش‌تر شارح مکتب کلامی مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته‌اند.
انتقادات وارد شده بر شیخ
انتقاداتی نیز بر شیخ طوسی وارد کرده‌اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا الفهرست ابن‌ندیم، [۲۲۱] درآمیختن روایات کتاب‌های معتبر با روایات کتاب‌های نامعتبر که موجب رواج روایات کتاب‌های نامعتبر گردید، [۲۲۲] دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آن‌ها [۲۲۳][۲۲۴][۲۲۵][۲۲۶][۲۲۷] و شتابزدگی و کم دقتی، [۲۲۸][۲۲۹] تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آن‌ها، و برگزیدن روش‌های متفاوت علمی در آثار گوناگونش. [۲۳۰][۲۳۱]
وفات
شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت. سال وفات او را آخر محرّم سال ۴۵۸ [۲۳۲] و سال ۴۶۱ [۲۳۳] نیز نوشته‌اند. [۲۳۴]
حسین بن مهدی سلیقی و محمد بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند. [۲۳۵]
این خانه بعدها مسجد شد و اینک از مشهورترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی صحن علوی و معروف به باب طوسی، است. [۲۳۶][۲۳۷]
همایشی بین المللی به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی
در اسفند سال ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹، به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی به چاپ رسیده است (مشهد۱۳۵۴ش).
فهرست منابع
(۱) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قم.
(۲) آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان.
(۳) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹.
(۴) ابن‌جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.
(۵) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، بیروت ۱۹۷۱م.
(۶) ابن‌داود حلی، کتاب الرجال، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۷) ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۸) ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
(۹) سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۰) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
(۱۱) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، قم ۱۳۶۳ش.
(۱۲) محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، شیکاگو.
(۱۳) حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲.
(۱۵) شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۶) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۹.
(۱۷) حسن بن زین‌الدین شهید ثانی، منتقی الجمان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۸) سید عبدالعزیز طباطبایی، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی»، میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش رسول جعفریان، قم ۱۳۷۴ش.
(۱۹) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
(۲۱) محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
(۲۲) محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۲۳) محمد بن حسن طوسی، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۲۴) محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.
(۲۵) محمد بن حسن طوسی، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۲۶) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
(۲۷) عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
(۲۸) جعفر بن حسن محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ش.
(۲۹) سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۰) علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
(۳۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
پانویس
۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۳. حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
۴. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱، ص۵۹۳، قم ۱۳۶۳ش.
۵. محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص۳۵۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۶. حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
۷. ابن‌داود حلی، کتاب الرجال، ج۱، ص۳۰۶، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش.
۸. سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص۳۷۷_۳۷۹، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۹. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۰. حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
۱۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۵، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۲. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۶_۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۳، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
۱۴. محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۳، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
۱۵. حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
۱۶. شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۱۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹. محمد بن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
۲۰. آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج۱، ص۴.
۲۱. محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، ج۱، ص۶۱، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
۲۲. محمد بن حسن طوسی، تلخیص‌الشافی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
۲۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۸۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۴. محمد بن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
۲۵. یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه .
۲۶. شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۲۷. شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۲۸. ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.
۲۹. ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.
۳۰. ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
۳۱. ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۶، ص۸، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.
۳۲. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.
۳۳. ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
۳۴. ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.
۳۵. محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ج۱، ص۴۷_۵۲، شیکاگو.
۳۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۳۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۳۸. محمد بن حسن طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
۳۹. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۳۹۴، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۵۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۲، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۲. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۷۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۵. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۹۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۳۴، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۷. محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ج۱، ص۵۸ـ ۵۹، شیکاگو.
۴۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۳۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۴۹. محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ج۱، ص۵۹، شیکاگو.
۵۰. سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۷۷_۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۱. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۷۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۲. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۷۸_۳۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۳. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۷۹-۳۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۴. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۵. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۷۸-۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۶. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۳۱، قم ۱۴۱۴.
۵۷. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۴۰۵، قم ۱۴۱۴.
۵۸. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۵۷، قم ۱۴۱۴.
۵۹. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۹۴، قم ۱۴۱۴.
۶۰. شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۶۱. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۰۶، قم ۱۴۱۴.
۶۲. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۹۹، قم ۱۴۱۴.
۶۳. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۸۲، قم ۱۴۱۴.
۶۴. محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۸۹، قم ۱۴۱۴.
۶۵. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۴۰۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۶. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص۳۸۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۷. ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
۶۸. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.
۶۹. شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۱۲۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۷۰. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۳۹۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۷۱. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۷۲. جعفر بن حسن محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۶۴ش.
۷۳. حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۹، مشهد ۱۴۱۲.
۷۴. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۷۵. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۷۶. حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۴۹، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
۷۷. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۷ ۲۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۷۸. یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
۷۹. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۸۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۸۱. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۸۲. محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۳-۴، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.
۸۳. محمد بن حسن طوسی، العدة فی اصول الفقه، ج۱، ص۴، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.
۸۴. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۳۲-۳۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۸۵. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۳۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۸۶. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۴۲-۴۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۸۷. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۴۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۸۸. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۸۹. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۴۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۰. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۶۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۱. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۶۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۲. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۶۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۳. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۷۱-۷۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۴. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۷۵-۷۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۵. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۹۸، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۶. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۷. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۰۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۸. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۹۹. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۴۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۱۰۰. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۳۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۱۰۱. علی بن بابویه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۷۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
۱۰۲. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۱۰۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷_۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۰۴. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۰۵. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴_۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۰۶. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۸ ۲۳۳، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۰۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۰۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۰۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۱۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۱. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۱۲. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۳. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۱۴. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۱۵. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۶. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۱۷. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۱۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۲۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۲۱. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۲۲. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۲۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۲۴. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۲۵. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۲۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰-۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۲۷. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۲۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۲۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۳۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۳۱. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۳۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۳۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۳۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۳۵. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۳۶. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۳۷. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۳۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۳۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۴۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۱. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۴۲. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۳. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۴۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۵. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۴۶. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۴۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۸. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۴۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۵۰. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۵۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۵۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۵۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۵۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۵۵. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۵۶. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۵۷. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۵۸. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۵۹. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۶۰. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۶۲. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۶۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۶۵. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۶۷. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۸. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۹. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۷۰. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۷۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۷۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۷۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۷۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۷۵. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۷۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۷۷. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۷۸. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۷۹. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸۰. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۸۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸۲. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۱۸۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۸۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸۵. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۸۶. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸۷. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۸۸. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۸۹. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹۰. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۹۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹۲. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۹۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹۴. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۹۵. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹۶. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۹۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۹۸. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۹۹. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۰۰. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۰۱. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۰۲. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۰۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۰۴. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۰۵. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۰۶. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۰۷. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۰۸. احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.
۲۰۹. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۱۰. عبدالجلیل قزوینی رازی، نقض، ج۱، ص۲۹۷، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۱۱. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۳ ۲۳۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۱۲. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۸۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۱۳. محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۲۱۴. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۳ ۲۳۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۱۵. حسن بن یوسف علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۱۱، مشهد ۱۴۱۲.
۲۱۶. محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۹، قم ۱۴۱۹.
۲۱۷. حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۴۹، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
۲۱۸. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۱۹. سیدحسین مدرسی طباطبایی، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص۴۹_۵۰، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۲۲۰. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲، قم.
۲۲۱. محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۹، قم ۱۴۱۹.
۲۲۲. محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ص۲۰۸، قم ۱۴۱۹.
۲۲۳. حسن بن زین‌الدین شهید ثانی، منتقی الجمان، ج۱، ص۴۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
۲۲۴. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۴، ص۲۰۹، قم ۱۳۶۳ش.
۲۲۵. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۵، ص۵۱۹، قم ۱۳۶۳ش.
۲۲۶. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۰۸، قم ۱۳۶۳ش.
۲۲۷. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۳، ص۲۱۵، قم ۱۳۶۳ش.
۲۲۸. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۶، ص۱۷۳، قم ۱۳۶۳ش.
۲۲۹. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۷، ص۷۱، قم ۱۳۶۳ش.
۲۳۰. یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۲۹۷ـ ۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
۲۳۱. محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ج۱، ص۵۵، شیکاگو.
۲۳۲. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۲۳۳. ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۵، ص۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.
۲۳۴. محمدحسین حسینی جلالی، مشیخة الحدیث، ج۱، ص۴۵-۵۳، شیکاگو.
۲۳۵. حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۴۹ ۲۵۰، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
۲۳۶. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۶۲، قم.
۲۳۷. سیدمحمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۹، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
منابع
برگرفته از مقاله «محمد بن حسن طوسی»، شماره۲۰.
مشاهده خبر در جماران