جی پلاس/به مناسبت سالروز رحلت؛
آخوند ملاعلی همدانی که بود؟/ چرا وی از دادن رساله امتناع می کرد؟/رابطه وی با امام و نهضتش چگونه بود؟
ملا علی معصومی همدانی معروف به آخوند ملاعلی همدانی، عالم اصولی قرن چهاردهم قمری است که از محضر بزرگانی مانند آیت الله حائری یزدی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و... بهره برد. وی مسئولیت حوزه علمیه همدان را عهده دار بود.
ملا علی معصومی همدانی معروف به آخوند ملاعلی همدانی در سال ۱۲۷۴ شمسی متولد شد. وی در علوم فقه و اصول و رجال سرآمد بود. ایشان از طرف آیت الله العظمی حائری یزدی مسئول حوزه علمیه همدان شد.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی ملا علی معصومی همدانی معروف به آخوند ملاعلی همدانی اختصاص دارد.
زندگینامه ملاعلی معصومی همدانی
ملا علی معصومی همدانی معروف به آخوند ملاعلی همدانی (متولد ۱۲۷۴ش - درگذشت ۱۳۵۷ش) فقیه، عالم اصولی و رجالی قرن چهاردهم قمری. ملاعلی در علوم مختلفی چون فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات از استادانی مانند شیخ عبدالکریم حائری و حکیم هیدجی بهره برد و خود به تربیت شاگردان متعددی چون آیات سید رضا بهاء الدینی، سید محمود طالقانی، محمد مفتح و حسین نوری همدانی پرداخت.
اطلاعات فردی
آخوند ملاعلی معصومی همدانی
تاریخ تولد ۱۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۲ق /۱۲۷۴ش
زادگاه رزن، روستای وَفس
محل زندگی همدان
تاریخ وفات ۳۱ تیر ۱۳۵۷ش برابر با ۱۶ شعبان ۱۳۹۸ق
محل دفن قبرستان باغ بهشت همدان
خویشاوندان سرشناس حسین معصومی همدانی(فرزند)
اطلاعات علمی
استادان شیخ عبدالکریم حائری یزدی، میرزا جواد ملکی تبریزی، آخوند ملامحمد هیدجی، میرزا مهدی آشتیانی
شاگردان سید رضا بهاءالدینی، سید محمود طالقانی، محمد مفتح، حسین نوری همدانی
محل تحصیل حوزه علمیه قم و تهران
تألیفات رساله در اجتهاد و تقلید، قاعده لاضرر و لاضرار، پژوهشی در علم رجال، تقریرات فقه و اصول آیت‌الله حائری یزدی، مجموعه اشعار.
در همین رابطه بخوانید:
محمدتقی آقا نجفی اصفهانی که بود؟/علت انتقال وی به وسیله دربار به تهران و مجددا به اصفهان چه بود؟
از زندگی عالم برجسته سید اسماعیل نوری طبرسی چه می دانید؟/وی در محضر کدام بزرگان شاگردی کرد؟
آیت الله العظمی یوسف مدنی که بود؟/عنایت علامه طباطبایی به وی چه بود؟/چه کسی بر وی نماز خواند
فعالیت های اجتماعی-سیاسی
سیاسی ارتباط با امام خمینی، فعالیت در برابر حکومت پهلوی
اجتماعی تأسیس کتابخانه عمومی غرب، انتشار نشریه پیک اسلام
بازسازی مدرسه آخوند همدان، انتشار نشریه پیک اسلام و تأسیس کتابخانه عمومی غرب از جمله اقدامات فرهنگی و اجتماعی ملاعلی بود.
ملاعلی تألیفات متعددی داشت که برخی از آنها عبارتند از: رساله در اجتهاد و تقلید، قاعده لاضرر و لاضرار، پژوهشی در علم رجال و اسرار الصلوة.
زندگینامه
علی بن ابراهیم معصومی معروف به آخوند ملاعلی همدانی در ۱۲ ربیع‌الاول سال ۱۳۱۲ق (۱۲۷۴ش) در روستای «وَفْس»، از توابع شهرستان رَزَن همدان به دنیا آمد.[۱] پدر او ابراهیم، که کشاورزی ساده و با ایمان بود، ملاعلی را برای تحصیل علوم شرعی و تربیت اسلامی نزد آخوند ملا محمدتقی ثابتی برد.[۲]
ملاعلی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی، برای ادامه تحصیل راهی شهر همدان شد و به یادگیری دروسی همچون صرف، نحو، معانی بیان و فقه و اصول پرداخت و سپس برای تکمیل دروس به حوزه علمیه تهران رفت.[۳] در مدت پنج سال حضورش در تهران، دروس منطق، فلسفه، ریاضیات و هیئت را نزد اساتیدی چون ملامحمد هیدجی معروف به حکیم هیدجی، فیلسوف و عارف زنجانی و میرزا مهدی آشتیانی از فیلسوفان و عارفان تهرانی گذراند.[۴]
ملاعلی با ورود شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم در سال ۱۳۴۰ق، برای ادامه تحصیل نزد آن استاد وارد شهر قم شد و ده سال نزد او به شاگردی پرداخت و به مرحله اجتهاد نائل شد.[۵] او سپس به تدریس دروس حوزه مانند شرح لمعه، مکاسب و کفایه پرداخت.[۶]
در سال ۱۳۵۰ق با درخواست مردم همدان و پیشنهاد استادش شیخ عبدالکریم حائری، برای سرپرستی حوزه علمیه همدان به همدان بازگشت.[۷]
ملاعلی صاحب سه پسر با نام‌های حسن، محمد و حسین و چند دختر بود.[۸] حسن معصومی در پیکار با رژیم شاه در سال ۱۳۵۳ش به شهادت رسید.[۹] حسین معصومی نیز فارغ التحصیل تاریخ علم و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و از ویراستاران ارشد مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی است.[۱۰]
ارتباط با امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران
آخوند ملاعلی علاقه خاص و ارتباط نزدیکی با امام خمینی داشت و همواره او را تأیید می‌کرد.[۱۱] او در تجلیل از امام گفته بود: «حاج آقا روح الله صفحه‌ای در تاریخ به نام خود گشود».[۱۲] در جریان دستگیری امام خمینی در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ش، ملاعلی از جمله علمایی بود که برای آزادی امام به تهران سفر کردند.[۱۳]
درگذشت
آخوند ملاعلی در ۳۱ تیر ۱۳۵۷ش (۱۶ شعبان ۱۳۹۸ق) بر اثر بیماری از دنیا رفت.[۱۴] پیکر او پس از تشییع، در قبرستان باغ بهشت همدان به خاک سپرده شد.[۱۵]
گفته شده که آیات عظام گلپایگانی، خوانساری و شاهرودی و گروهی از مردم و دانشجویان شهرهای مختلفی چون قم، تبریز، مشهد و شیراز در تشییع جنازه ملاعلی حضور داشتند.[۱۶] بنا بر گزارش‌ها، پس از درگذشت ملاعلی، در شهرهای مختلف همچون قم، تهران و تبریز و از سوی علما و مراجع تقلیدی چون آیت الله مرعشی نجفی مجالس ترحیم برگزار شد.[۱۷] گفته شده تشییع جنازه و مجالس ترحیم ملاعلی تبدیل به تظاهراتی علیه رژیم پهلوی شد.[۱۸]
ویژگی‌های اخلاقی
برخی از ویژگی های اخلاقی ملاعلی همدانی این طور ذکر شده است: گشاده‌رویی، توجه به جایگاه روحانیت و روحانیون، زهد و ساده‌زیستی، اهل دعا و ذکر و معنویت.[۱۹] ملاعلی بسیار متواضع بود. با وجود اینکه او از شاگردان برجسته شیخ عبدالکریم بود، حاضر به چاپ رساله توضیح المسائل نشد و می‌گفت: «به هر یک از این رساله‌های عملیه موجود که منتشر شده‌اند، عمل کنید، مبرء از تکلیف و مسقط ذمه است و نیازی به چاپ رساله دیگر نیست.» همچنین با وجود اصرار مردم می‌گفت «نیازی به صرف بیت المال و خرج سهم امام در این مورد نمی‌بینم. من مسائل جدیدی ندارم که در این رساله‌ها نیامده باشد؛ فقط در چند مسأله با مراجع حاضر اختلاف نظر دارم که خواستاران می‌توانند شفاها بپرسند.»[۲۰]
فعالیت علمی
گفته شده ملاعلی همدانی در علومی همچون فقه، اصول، رجال، فلسفه، تاریخ، ادبیات، تفسیر، هیئت و ریاضیات، شعر و ادب فارسی از نظر علمی به درجات عالی نائل شده و مورد توجه علمای هم‌عصر خود بود.[۲۱]
اساتید
برخی از اساتید ملاعلی عبارتند از:
آیت الله محمدعلی شاه‌آبادی،[۲۲]
شیخ عمادالدین علی گنبدی(درگذشت ۱۳۶۴ق)، ملاعلی در عرفان و اخلاق از این استاد بهره برد؛
شیخ علی دامغانی(درگذشت ۱۳۷۲ق)، ملاعلی فقه و اصول و کلام را نزد این استاد فراگرفت؛
ملامحمد هیدجی معروف به حکیم هیدجی(درگذشت ۱۳۴۹ق). آخوند در علوم عقلی و عرفان تحت تأثیر حکیم هیدجی بود؛
میرزا مهدی آشتیانی(درگذشت ۱۳۷۲ق)؛
میرزا جواد ملکی تبریزی(درگذشت ۱۳۴۳ق)، ملاعلی در اخلاق و عرفان نزد این استاد تلمّذ کرد؛
شیخ محمدرضا تنکابنی، پدر خطیب معروف محمدتقی فلسفی (درگذشت ۱۳۸۵ق)
آیت الله عبدالکریم حائری یزدی(درگذشت ۱۳۵۵ق)، در فقه و اصول به مدت ده سال از او بهره برد.[۲۳]
گفته شده ملاعلی بیشترین بهره علمی در علوم عقلی را از حکیم هیدجی و در علوم نقلی از محضر شیخ عبدالکریم حائری برد.[۲۴]
شاگردان
ملاعلی معصومی از سال ۱۳۴۰ق تا زمان رحلت(۱۳۹۸ق) مشغول تدریس بود و شاگردان فراوانی را تربیت کرد[۲۵] که برخی از آنها از این قرارند: آیت الله سید رضا بهاءالدینی، آیت الله سید محمود طالقانی، شهید محمد مفتح، حسین نوری همدانی، سید مصطفی هاشمی، سید احمد خسروشاهی تبریزی، محمدحسین بهاری، سید ابوالحسن موسوی همدانی، احمد صابری همدانی، سیدصادق شریعتمداری تبریزی، محمد علی دامغانی، سید رضا فاضلیان، شیخ علی انصاری.[۲۶]
خدمات فرهنگی و اجتماعی
آخوند ملاعی همدانی افزون بر فعالیت علمی، خدمات فرهنگی و اجتماعی متعددی نیز انجام دادند که برخی از آنها عبارتند از:
بازسازی مدرسه آخوند همدان: مدرسه ملا محمدحسین اردستانی بازسازی و سپس به مدرسه آخوند معروف شد. گفته شده این مدرسه مهمترین حوزه علمیه غرب کشور به شمار می‌آید.[۲۷]
تأسیس کتابخانه عمومی غرب در سال ۱۳۳۲ش.
انتشار نشریه پیک اسلام.[۲۸]
در نگاه دیگران
آیت الله عبدالکریم حائری یزدی در پاسخ تقاضای مردم همدان مبنی بر بازگشت ملاعلی گفت: «من مجتهد عادلی برای سرپرستی شما مردم همدان فرستادم».[۲۹]
امام خمینی به او لقب سلمان داده بود؛ در اوائل انقلاب و در جریان اقدامات تند و آتشین امام خمینی علیه رژیم پهلوی، آخوند در پیامی به امام گفته بود: «ای ابوذر کمی آرام و قدری یواش‌تر». امام نیز در پاسخ این پیام را فرستاده بود: «سلمان کمی حرکت، کمی پیش به جلو».[۳۰]
گفته شده آیت‌الله مرعشی نجفی در سنگ مزار آخوند چنین نوشته است: «او آفتاب علم و حکمت و تقوا، میدان‌دار علم رجال و درایه، قهرمان حدیث، جلوه فضیلت، معدن فقه و اصول، دانشمندی صالح و... بود».[۳۱]
آیت‌الله خامنه‌ای در پیامی به کنگره بزرگداشت بیستمین سالگرد آخوند ملاعلی همدانی، آخوند ملاعلی را جزو علمای طراز اول کشور، قوی و متبحر در فقه، اصول و رجال، مأنوس با تفسیر و روایات، اهل سلوک و معنویت و جزو شاگردان بسیار خوب شیخ عبدالکریم حائری خواند.[۳۲]
محمد فاضل لنکرانی به جهت مطالعات فراوان آخوند ملاعلی همدانی در علوم مختلف به ویژه در فقه و اصول، او را عالمی مبرز، مجتهدی ارزشمند و دایره المعارف سیار معرفی کرده اند.[۳۳]
سید موسی شبیری زنجانی او را عالمی جامع، متواضع، کم‌نظیر و مسلط بر نفس خویش معرفی کرده است.[۳۴]
حسین نوری همدانی او را عالمی جامع[۳۵] و از افتخارات خطه همدان خوانده و چهار ویژگی ایشان را ساده‌زیستی، انس با قرآن و احادیث، رسیدگی به امور طلاب و مردم و شفقت و مهربانی نسبت به طلاب دانسته است.[۳۶]
آثار
ملاعلی، خود دارای تألیفاتی است و آثاری هم درباره او به نگارش درآمده است.
تألیفات
برخی از آثار تألیفی ملاعلی همدانی از این قرار است:
رساله در اجتهاد و تقلید
شرح حال ابوبصیر، صحابی امام صادق(ع)
قاعده لاضرر و لاضرار
رساله‌ای در عصیر عنبی، زبیبی و تمری
رساله‌ای در کلام نفسی
پژوهشی در علم رجال
اسرار الصلوة
رساله چهل حدیث
رساله حبط و تکفیر
حاشیه بر عروة الوثقی
تقریرات فقه و اصول آیت الله حائری یزدی
مجموعه اشعار.[۳۷]
آثار مرتبط
درباره ملاعلی همدانی کتاب‌ها و مقالاتی چند منتشر شده است از جمله:
یاد فنا: خاطرات آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی به روایت آیت الله سید رضا فاضلیان، سید صادق فاضلیان، انتشارات دارالهدی.
مجتهد عادل: خلاصه‌ای از زندگینامه، سیره علمی، عملی، اخلاقی و بیانات حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی معصومی همدانی، علی اصغری همدانی، انتشارات کشف الغطاء.
همچو سلمان: سیری در زندگی حضرت آیت‌الله العظمی آخوند ملا علی معصومی همدانی (قدس‌سره)، محمد قنبری، قم، نشر نهاوندی.
سیمای علم و عرفان: شرح حال و زندگی حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی معصومی همدانی، محمد جوادی، انتشارات مصفای الوند.
در مرداد ۱۳۷۷ش نیز کنگره‌ای با عنوان «کنگره بزرگداشت بیستمین سالگرد ارتحال حضرت آیت‌الله العظمی آخوند ملاعلی معصومی همدانی» با حضور نمایندگان مراجع تقلید و شخصیت‌های علمی و فرهنگی در همدان برگزار شد.[۳۸] مقالات این کنگره در کتابی با عنوان مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت آخوند ملاعلی معصومی همدانی، منتشر شده است.
پانویس
۱. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۳؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۵۷.
۲. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۳؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴.
۳. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۳ و۳۳۴؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۵۷.
۴. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴.
۵. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۴؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴.
۶. ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت:حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۵۸.
۷. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۵؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۵۸.
۸. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۶۲و۳۶۳؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۵.
۹. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۶۲و۳۶۳؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۵.
۱۰. «زندگینامه حسین معصومی همدانی»، سایت همشهری آنلاین.
۱۱. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۳.
۱۲. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۳.
۱۳. پاک‌نیا، «ملا علی معصومی همدانی»، ص۵۱۳.
۱۴. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۶۳؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت:حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۶۹.
۱۵. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۵.
۱۶. مؤمن، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۲۹.
۱۷. مؤمن، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۲۸-۳۱.
۱۸. مؤمن، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۲۸-۳۱.
۱۹. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۸-۵۱۰؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۹ و ۳۴۹.
۲۰. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۱.
۲۱. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۵؛ ادهم نژاد، «در محضر بزرگان: سیره آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۱۸۱.
۲۲. «شاگردان آیت الله العظمی شاه‌آبادی»، مرجع آثار و اندیشه‌های عارف کامل حضرت آیت الله العظمی محمدعلی شاه‌آبادی
۲۳. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۵؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۴و۵۰۵.
۲۴. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۵.
۲۵. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه،۱۳۷۲ش، ص۳۵۵.
۲۶. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه،۱۳۷۲ش، ص۳۵۵و۳۵۶؛ پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۷ و۵۰۸؛ادهم نژاد، «در محضر بزرگان: سیره آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۱۷۹.
۲۷. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۲؛ ادهم نژاد، «در محضر بزرگان: سیره آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۱۸۱.
۲۸. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۲؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۷-۳۶۰؛ ادهم نژاد، «در محضر بزرگان: سیره آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، ص۱۸۱و۱۸۲.
۲۹. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۵؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۵۸.
۳۰. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۴۳-۳۴۵؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۶۴ و ۶۵.
۳۱. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۴؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۶۳؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۷۰.
۳۲. قنبری، «درگذشتگان»، سایت مجله آینه پژوهش.
۳۳. قنبری، «درگذشتگان»، سایت مجله آینه پژوهش.
۳۴. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۱۴؛ ذکاوتی قراگزلو و دیگران، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، ص۷۶.
۳۵. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۷.
۳۶. قنبری، «درگذشتگان»، سایت مجله آینه پژوهش،
۳۷. پاک‌نیا، «ملاعلی معصومی همدانی»، ص۵۰۶و۵۰۷؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۶.
۳۸. قنبری، «درگذشتگان»، سایت مجله آینه پژوهش.
منابع
ادهم نژاد، محمدتقی، «در محضر بزرگان: سیره آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، در مجله مبلغان، شماره ۱۵۵، رمضان ۱۴۳۳ق.
پاک‌نیا، عبدالکریم، «ملاعلی معصومی همدانی»، در گلشن ابرار، زیرنظر پژهشکده باقرالعلوم(ع)، ج۴، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
«زندگینامه حسین معصومی همدانی»، سایت همشهری آنلاین.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، علیرضا، احمد صابری همدانی و احمد اذکایی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی»، در مجله نور علم، شماره ۴۶، مرداد و شهریور ۱۳۷۱.
«شاگردان آیت الله العظمی شاه‌آبادی»، مرجع آثار و اندیشه‌های عارف کامل حضرت آیت الله العظمی محمدعلی شاه‌آبادی، تاریخ درج: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۲ش.
قنبری، محمد، «درگذشتگان»، در مجله آینه پژوهش، ش۵۱، تابستان ۱۳۷۷.
مؤمن، ابوالفتح، «آخوند ملاعلی معصومی همدانی»، در مجله زمانه، شماره ۲۳، خرداد ۱۳۸۳ش.
مشاهده خبر در جماران