جی پلاس/به مناسبت سالروز ولادت؛
سید علی آقا قاضی که بود؟/در طریقت او چه اعمالی جایگاه ویژه ای داشت؟/چه کسی جانشین معنوی ایشان بود؟/علت مخالفت برخی علما با آیت الله قاضی چه بود؟/احتراق چیست و چرا شیوه آیت الله قاضی بود؟
آیت الله سید علی قاضی طباطبایی از عرفا و اساتید اخلاق در قرن چهاردهم هجری است، او به سبب مقام عرفانی اش شهرت دارد و شاگردان بزرگی همچون علامه طباطبایی پرورانده است. ایشان در وادی السلام مدفون است.
آیت الله سید علی قاضی طباطبایی، عارف و استاد برجسته اخلاق در قرن چهاردهم هجری است. برخی از بزرگان مانند علامه طباطبایی و آیت الله بهجت در محضر ایشان شاگردی کرده اند.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی عارف و استاد اخلاق برجسته حوزه نجف آیت الله سید علی آقا قاضی طباطبایی اختصاص دارد.
آیت الله سید علی قاضی طباطبایی (۱۲۸۲-۱۳۶۶ق)، عارف، و استاد اخلاق حوزه علمیه نجف در قرن چهاردهم قمری بود. برخی از علما، فقیهان و مراجع تقلید در مکتب اخلاقی او حضور داشته اند.
اطلاعات فردی
سید علی قاضی
شناسنامه نام کامل سید علی قاضی طباطبایی
نسب ابراهیم طباطبا نواده امام حسن مجتبی(ع)
زادروز ۹ اردیبهشت ۱۲۴۵ش یا ۷ فروردین ۱۲۴۸ش مطابق با ۱۳ ذی‌الحجه ۱۲۸۲ق یا ۱۲۸۵ق
زادگاه تبریز ایران
تاریخ درگذشت ۲۰ بهمن ۱۳۲۴ش
۶ ربیع‌الاول ۱۳۶۵ق
آرامگاه وادی السلام نجف
فرزندان سید محمد حسن، سید مهدی، سید محمد علی
اطلاعات علمی و مذهبی
استادان: شیخ الشریعه اصفهانی، آخوند خراسانی، سید احمد کربلایی، محمد بهاری، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ مرتضی انصاری
شاگردان: سید محمد حسین طباطبائی، سید ابوالقاسم خوئی، سید هاشم موسوی حداد، محمد تقی بهجت، سید حسین بادکوبه‌ای، سید عبدالکریم کشمیری، محمد تقی آملی
کتاب‌ها: تفسیرقرآن کریم، شرح دعای سمات، تعلیق بر مثنوی مولوی، تعلیق بر فتوحات ابن عربی
سید علی آقا قاضی طباطبایی در عرفان از طریقۀ ملا حسینقلی همدانی پیروی می کرد و رسیدن سالک به مقام توحید را بدون پذیرفتن ولایت ائمه و حضرت زهرا(س) امکان‌پذیر نمی دانست. در طریقت عرفانی او انجام مستحبات، رفتن به زیارت قبور، توسل به امام حسین(ع) و انتخاب استاد جایگاه مهمی داشت. رساله سیر و سلوک بحرالعلوم را بهترین کتاب عرفانی می دانست و روش احراق را توصیه می کرد. از وی کراماتی نیز نقل شده است.
شدت علاقه او به ابن عربی و مولوی به حدی بود که مخالفت برخی علما را در پی داشت.
در همین رابطه بخوانید:
محمدتقی آقا نجفی اصفهانی که بود؟/علت انتقال وی به وسیله دربار به تهران و مجددا به اصفهان چه بود؟
از زندگی عالم برجسته سید اسماعیل نوری طبرسی چه می دانید؟/وی در محضر کدام بزرگان شاگردی کرد؟
آیت الله العظمی یوسف مدنی که بود؟/عنایت علامه طباطبایی به وی چه بود؟/چه کسی بر وی نماز خواند؟
شهرت آیت الله قاضی طباطبایی بیشتر به دلیل بعد عرفانی شخصیت اوست؛ اما او در علوم دیگر مانند حدیث، فقه و تفسیر نیز صاحب نظر بود.
زندگینامه آیت الله سید علی آقا قاضی طباطبایی
آیت الله سید علی قاضی طباطبایی، در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۲۸۲ق (۹ اردیبهشت ۱۲۴۵ش) و به نقل از برخی از تذکره نویسان در ۱۲۸۵ق (۷ فروردین ۱۲۴۸ش) در تبریز به دنیا آمد.[۱]
خاندان وی از سادات طباطبایی، مشهور به فضل و تقوا و اغلب در کسوت روحانیت بودند و نسب‌شان به ابراهیم طباطبا، نوادۀ امام حسن مجتبی(ع)، می رسد.[۲]
پدرش، سید حسین قاضی (درگذشت۱۳۱۴)، از شاگردان میرزای شیرازی در سامرا بود که سپس به تبریز بازگشت و به تهذیب نفس پرداخت. وی علاوه بر تفسیر مختصری بر قرآن، تفسیری بر سوره فاتحه و تفسیری ناتمام بر سورۀ انعام نوشته بود.
جد مادری سیدعلی، میرزا محسن قاضی تبریزی (درگذشت۱۳۰۶)، نیز از عالمان و عابدان بود و با ملا هادی سبزواری مصاحبت داشت.[۳]
درگذشت
آیت الله قاضی در سال های آخر عمر به بیماری استسقا مبتلا شد و در ۶ ربیع‌الاول ۱۳۶۶ق، برابر ۹ بهمن ۱۳۲۵ش درگذشت.[۴] سید جمال‌الدین گلپایگانی بر او نماز خواند و در وادی السلام، نزدیک مقام امام زمان(عج) در کنار پدرش به خاک سپرده شد.[۵]
خانواده و فرزندان
قاضی در طول حیاتش ۴ زن اختیار کرد و خانوادۀ پرجمعیتی شامل ۱۱ پسر و ۱۵ دختر داشت.[۶] برخی از فرزندان او به علم و فضل شناخته می شوند؛ از جمله سید محمدحسن قاضی طباطبائی که خود از شاگردان پدرش بود و بحر المعارف عبدالصمد همدانی را نزد وی خواند. مجموعه‌ای ۱۰جلدی به نام صفحات من تاریخ الاعلام از تألیفات اوست که جلد اول و دوم آن را برادرش، سید محمد علی قاضی‌نیا، استاد دانشکدۀ الهیات، به فارسی ترجمه و با عنوان آیت الحق در ۱۳۸۹ش در تهران منتشر کرده است. سید محمدحسن در جلد اول این کتاب، اشعار پدرش را جمع‌آوری و شرح کرده است.[۷]
از دیگر فرزندان آیت الله قاضی، سید مهدی، استاد آیت الله حسن حسن‌زاده آملی است.[۸]
جانشینان وی در اخلاق و عرفان
دربارۀ وصی او در امر اخلاق و عرفان اقوال مختلفی است:
پسرش، سید محمدحسن قاضی، وصی او را دامادشان، میرزا ابراهیم شریفی دانسته است.[۹] از آیت الله حسنعلی نجابت شیرازی، شاگرد سید علی آقا قاضی نیز نقل شده که وی در آخرین روزهای حیاتش محمدجواد انصاری همدانی را جانشین معنوی خود معرفی کرد.[۱۰]
برخی سید محمدحسین طباطبائی را وصی قاضی معرفی کرده‌اند[۱۱] اما مشهور این است که وصی رسمی قاضی، عباس هاتف قوچانی بوده است.[۱۲]
مطرح بودن چند وصی برای قاضی، با توجه به شرایط آن زمان و دشواری ارتباطات و وضع راه‌ها، امکان داشته است و شاید وی، به همین دلایل، چند تن را برای چند منطقه و چند موضوع وصی خود معرفی کرده است.[۱۳]
اساتید
قاضی طباطبائی مبادی علوم دینی و ادبی را در زادگاهش آموخت[۱۴] و نزد پدرش تفسیر کشاف را خواند. علاوه بر پدرش، استادان دیگر وی موسی تبریزی (مؤلف حاشیۀ رسائل شیخ انصاری) و محمدعلی قراچه داغی (مؤلف حاشیه‌ای بر شرح لمعه) بودند.
او ادبیات فارسی و عربی را نیز از شاعر نامی، محمدتقی نیر تبریزی، مشهور به حجت الاسلام، فرا گرفت.[۱۵]
وی مدتی به توصیۀ پدرش، برای تهذیب نفس نزد امام قلی نخجوانی شاگردی کرد.[۱۶] سپس در ۱۳۰۸، برای کسب علم به نجف هجرت کرد[۱۷] و در آنجا نزد محمد فاضل شربیانی، محمدحسن مامقانی، شیخ الشریعه اصفهانی، آخوند خراسانی و حسین خلیلی تهرانی، فقه، اصول، حدیث، تفسیر و دیگر علوم را فرا گرفت و از این جمع، حسین خلیلی تهرانی، استاد اخلاق وی نیز بود.[۱۸]
او همچنین برای تهذیب نفس چندین سال نزد سید احمد کربلایی و محمد بهاری، دو تن از مبرزترین شاگردان ملا حسینقلی همدانی، شاگردی کرد.[۱۹]
هرچند شهرت قاضی بیشتر به عرفان و اخلاق است، اما در حدیث و فقه و تفسیر نیز تبحر داشت.[۲۰] آیت الله قاضی به رغم اجتهاد، در درس خارج فقه سید محمد کاظم یزدی و سید محمد اصفهانی و دیگر علمای نجف نیز شرکت می کرد و از وی نقل شده است که در هفت دوره درس خارج کتاب طهاره شیخ مرتضی انصاری شرکت کرده بود.[۲۱]
شاگردان
او در نجف، در عرفان و اخلاق و تهذیب نفس، شاگردان متعدد و نام‌آوری پرورش داد.[۲۲] معمولاً جلسات درس وی خصوصی و محرمانه برگزار می شد.[۲۳] او در مدرسۀ هندی حجره‌ای داشت و شاگردانش در این حجره نزد او می آمدند.[۲۴]
برخی از علما و فقها و مراجع تقلید از شاگردان مکتب اخلاقی قاضی بوده اند، برخی از مهمترین شاگردان او عبارتند از:
علامه سید محمدحسین طباطبائی که خود از بستگان استادش بود و ابتدا به قاضی شهرت داشت ولی به احترام استادش، ترجیح داد که به طباطبائی مشهور شود.[۲۵] وی و برادرش سید محمدحسن الهی و عباس هاتف قوچانی[۲۶] ۱۳ سال نزد آیت الله قاضی شاگردی کردند.[۲۷]
سید هاشم موسوی حداد. وی ۲۸ سال شاگرد قاضی بود و استادش دربارۀ وی گفته او توحید را چنان چشیده و مس و لمس کرده که محال است چیزی بتواند در آن خللی وارد کند.[۲۸]
آیت الله سید حسن اصفهانی مسقطی. او در نجف شفا و اسفار درس می داد و به حکم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع وقت شیعیان، و توصیۀ استادش قاضی، به ناچار از نجف به مسقط هجرت کرد.[۲۹]
آیت الله سید ابوالقاسم خویی. وی از استاد خود دستورالعملی گرفت و پس از ۴۰ روز، مکاشفه‌ای برایش حاصل شد و آیندۀ خود را شامل تدریس و به مرجعیت رسیدن مشاهده کرد.[۳۰]
از دیگر شاگردان او می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
محمدرضا مظفر[۳۱]
علی اکبر مرندی شانزده سال نزد قاضی شاگردی کرد.[۳۲]
محمد تقی بهجت[۳۳]
علی محمد بروجردی، وی دروس آیت الله قاضی را تقریر می‌کرد.[۳۴]
مرتضی انصاری لاهیجی[۳۵]
سید حسن کشمیری[۳۶]
سید احمد کشمیری[۳۷]
مرتضی مدرس گیلانی
مرتضی مدرس چهاردهی
سید حسین بادکوبه ای[۳۸]
سید عبدالکریم کشمیری
سید عباس کاشانی
محمد تقی آملی
میرزا ابراهیم سیستانی[۳۹]
سید احمد فهری زنجانی یکی از آخرین کسانی است که محضر قاضی را درک کرد.[۴۰]
سید محمد حسینی همدانی بخش‌هایی از جامع السعادات ملا محمد مهدی نراقی را نزد آیت الله قاضی خواند.[۴۱]
سید مرتضی فیروزآبادی، مؤلف فضائل الخمسة من الصحاح الستة، در همسایگی قاضی منزل داشت و در درس های اخلاق و عرفان وی شرکت می کرد و محرم اسرار استاد بود.[۴۲]
مخالفان
مخالفت برخی علما با وی سبب بی‌حرمتی برخی از مردم به وی شده بود، چنان‌که سجاده از زیر پایش کشیدند و همچنین او را تهدید به قتل کردند. ظاهراً علاقۀ وی به ابن عربی و مولوی و دل‌بستگی و مراودۀ یکی از صوفیان نجف بهار علیشاه با قاضی، موجب بروز این مخالفت‌ها و وارد کردن اتهام تصوف به ایشان شده بود.[۴۳]
میرزا مهدی اصفهانی (د ۱۳۲۵ش) از علمای مشهد، که با بسیاری از آموزه‌های فلسفی و عرفان نظری مخالف بود از مهمترین مخالفان آیت الله قاضی بود. وی به‌رغم شدت تشرع قاضی و عدم انتسابش به سلسله‌های صوفیه، به‌شدت با وی مخالفت می‌کرد.
سید عبدالغفار مازندرانی که یکی از زهاد معروف نجف به شمار می‌رفت نیز از مخالفان قاضی بود.
آثار
شرحی ناتمام بر دعای سمات:
وی این اثر را در دو سال پایانی عمر خود و به عربی نوشت و به سبب بیماری موفق به اتمام آن نشد و فقط حدود یک‌سوم این دعا را شرح کرد که نخستین بار در ۱۳۸۴ش در تهران به چاپ رسید. او به خواندن این دعا در عصرهای جمعه ملتزم بود و جلسۀ خواندن این دعا و شرح آن در منزلش در نجف برگزار می شد.[۴۴]
تفسیر قرآن کریم
از ابتدا تا آیۀ ۹۱ سورۀ انعام[۴۵] که ظاهراً نسخه‌ای از آن در لندن موجود است.[۴۶] او را می‌توان پایه‌گذار شیوۀ تفسیری قرآن با قرآن دانست. ظاهراً روش او در تفسیر، در شیوۀ تفسیری شاگردش، علامه سید محمدحسین طباطبائی، در تفسیر المیزان مؤثر بوده است.[۴۷]
تصحیح و تحقیق الارشاد، اثر شیخ مفید
این اثر را در ۱۳۰۶ در ۲۱ سالگی به انجام رساند و در تهران چاپ سنگی شد.[۴۸]
آیت الله قاضی علاوه بر ارشاد، بر برخی کتاب های دیگر نیز تعلیقات نوشته است؛ از جمله بر مثنوی مولوی و فتوحات ابن عربی، که هیچ یک تا کنون منتشر نشده است.[۴۹]
وی در ادبیات عرب مهارت داشت و شعر نیز می‌سرود.[۵۰] قصیدۀ غدیریۀ او به زبان عربی، که آن را در ۱۳۱۶ش سروده است، شهرت دارد. او غدیریه‌ای هم به زبان فارسی سروده است.[۵۱]
طریقت عرفانی آیت الله قاضی
علامه محمد حسین طباطبائی گفته است سید علی قاضی به هیچ یک از سلسله‌های صوفیه مرتبط نیست، بلکه طریقۀ عرفانی وی همان طریقۀ ملا حسینقلی همدانی و استادش سید علی شوشتری است که از آنان نیز به عارفی ناشناس به نام جولا منتهی می شود.[۵۲]
اما فرزندش، سید محمدحسن قاضی، پدر را بر شیوۀ سلوکی شاگردان حسین قلی همدانی نمی‌داند و از نظر او، قاضی به مسلک پدرش، سید حسین بود. سید حسین در مکتب تربیتی امامقلی نخجوانی و امام قلی در مکتب سید محمد قریشی قزوینی و او از محراب گیلانی اصفهانی و او از محمد بیدآبادی و او از سید قطب الدین محمد نیریزی، از مشایخ ذهبیه، تعلیم یافته بود.[۵۳] اما از خود وی نقل شده که ارتباطش را با این سلسله رد کرده و طریقت خود را طریقت علما و فقها می‌دانست.[۵۴]
به نظر حسینی طهرانی[۵۵] از شاگردان علامه طباطبائی، نیز قاضی ابتدا در طریقت پدرش بود، اما پس از وفات پدرش، شاگردی سید احمد کربلایی را اختیار کرد و در طریقت حسین قلی همدانی قرار گرفت.[۵۶]
قاضی همچنین ۱۰ سال ملازم و مصاحب سید مرتضی کشمیری بود، اما در زمینۀ اخلاق و عرفان شاگرد وی به شمار نمی‌آید[۵۷] زیرا کشمیری به شدت با ابن عربی و آثارش مخالف بود و دیدگاه قاضی با او تفاوت بسیار داشت.[۵۸]
قاضی وصول به مقام توحید و سیر صحیح الی الله را بدون پذیرفتن ولایت امامان شیعه و حضرت زهرا(س) محال می‌دانست.[۵۹] وی می‌گفت:
من اگر به جایی رسیده باشم از دو چیز است؛ قرآن کریم و زیارت امام حسین(ع)
در واقع، روش سلوکی وی همان روش سلوکی حسینقلی همدانی بود. در این روش، سالک باید برای دفع خواطر، در شبانه روز دست‌کم نیم ساعت را برای توجه به نفس خود تعیین کند تا رفته رفته معرفت نفس برای او حاصل شود. به علاوه، باید برای رفع حجاب ها و موانع، به امام حسین(ع) متوسل شود.[۶۰]
احراق
او همچنین برای از بین بردن اغراض و نیت های نفسانی، روش احراق را توصیه می کرد و این طریقه را از قرآن کریم الهام گرفته بود. در این طریقه، سالک باید بداند که همه چیز ملک مطلق خداست و او فقر ذاتی دارد و این تفکر سبب سوختن تمام نیات و صفات او می شود، لذا به آن احراق می گویند.[۶۱]
اهتمام به مستحبات
از دیگر شیوه های سلوکی قاضی، التزام به نماز اول وقت، نماز شب، تهجد و نیز اذکار متعددی بود که هم خود بر آنها مداومت داشت و هم شاگردانش و حتی عامۀ مردم را به آنها سفارش می کرد، مانند چهارصد بار یا بیشتر، گفتن ذکر یونسیه (لا إلهَ إلّا أنتَ سُبحانَکَ إنّی کُنتُ مِنَ الظّالِمینَ) همراه با خواندن قرآن در سجده، صد مرتبه خواندن سوره قدر در شب های جمعه، مداومت بر خواندن فراوان سورۀ توحید، دعای کمیل و زیارت جامعه.[۶۲]
زیارت قبور
شیخ محمد تقی آملی، از شاگردان سید علی قاضی، نقل کرده که ایشان به زیارت اهل قبور بسیار توجه داشت و خود بسیار به وادی السلام می‌رفت و ساعت ها در آنجا به زیارت مشغول می شد.[۶۳] او به تهجد در مسجد کوفه و مسجد سهله علاقه‌مند بود و حجره ای مخصوص برای عبادت در این دو مسجد داشت[۶۴] و رفتن به مسجد سهله خصوصاً با پای پیاده را توصیه می کرد.[۶۵]
نقش استاد
او در سیر الی الله به داشتن استاد بسیار اهمیت می‌داد و بر آن بود که استاد باید خبیر و بصیر، خالی از هوای نفس، رسیده به معرفت الهی و انسان کامل باشد. از نظر وی، سالک اگر نصف عمر خود را در جستجوی استاد بگذراند، ارزش دارد و سالکی که استاد را دریابد، نصف راه را طی کرده است.[۶۶] وی همچنین عقیده داشت که سالک و عارف حتماً باید مجتهد باشد، زیرا ممکن است وقتی برخی عوالم باطنی بر وی منکشف می شود وظایفی بر عهده اش گذارده شود که تنها مجتهد می تواند نحوۀ درست انجام دادن آن وظایف را در آن اوضاع دریابد.[۶۷]
از میان کتاب های عرفانی نیز آیت الله قاضی رساله سیر و سلوک، منسوب به بحرالعلوم را بهترین کتاب عرفانی می دانست، اما از شاگردش عباس قوچانی و فرزندش محمد حسن قاضی نقل شده است که به کسی اجازۀ به‌جا آوردن برخی دستورالعمل‌های سخت این رساله را نمی داد.[۶۸] او به کتاب های فتوحات مکیه و مثنوی مولوی نیز علاقه مند بود و برخی عرفا مانند مولوی و ابن عربی را شیعه می دانست.[۶۹]
وی در عین حال نگهداری برخی کتاب ها را در خانه، همچون الاغانی، به سبب ذکر اخبار خوانندگان و نوازندگان و بیان فسادها و لهو و لعب‌های آنان، موجب نحوست می دانست.[۷۰]
صفات اخلاقی
آقابزرگ که سال ها با سید علی قاضی دوستی و مراوده داشته، وی را با صفاتی چون استقامت، کرامت و شرافت ستوده است.[۷۱]سید علی قاضی استقامت در طلب خداوند را عامل درک اسم اعظم و لایق اسرار ربوبی شدن می دانست.[۷۲] وی در عین فقر و ساده‌زیستی، با ریاضت های سخت و غیر شرعی مخالف بود و اعتقاد داشت که سالک باید به جسم هم رسیدگی کند، زیرا جسم مرکب روح است، ازاین‌رو به وضع ظاهری خود اهمیت می‌داد و معمولاً عطر می‌زد و لباس سفید و تمیز می‌پوشید و به حسن‌خلق و نیکوکاری سفارش می‌کرد.[۷۳]
کرامات
از آیت الله قاضی کراماتی نقل کرده‌اند، مانند طی الارض، میراندن مار با استفاده از نام اَلمُمیت خداوند[۷۴]، زنده شدن مرده به دعای وی، خبر دادن از احوال و افکار و حالات و افعال اشخاص، خبر دادن از آینده از جمله خبر دادن از مرجعیت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و پیش‌گویی زمان مرگ خود، و ساطع شدن نور از وی در حال نماز.[۷۵]
از آیت الله خویی نیز نقل شده که حوادث مافوق طبیعی در مرگ آیت الله سید علی قاضی رخ داده است.[۷۶]
همچنین گفته شده که کراماتی نیز از قبر وی به ظهور رسیده است.[۷۷]
آرا خاص فقهی
او وقت مغرب شرعی را استتار قرص خورشید می‌دانست.[۷۸]
نقد نظام آموزشی حوزه
آیت الله قاضی به نظام آموزشی و برخی کتاب های درسی حوزه های علمیه انتقاد داشت، خصوصاً در مورد کتاب‌های درسی عقیده داشت که باید کتاب های جدید جانشین متون قدیمی شوند، حتی از شاگردش، عباس قوچانی، خواست که جواهر الکلام اثر محمد حسن نجفی را از نو تحریر کند و او هم ۲۱ جلد از دورۀ ۴۳ جلدی این کتاب را با تحقیق و تعلیق خود نوشت. این اثر در ۱۳۶۵ش در تهران منتشر شد.
او به دامادش میرزا ابراهیم شریفی و به سید محمد حسین طباطبائی پیشنهاد کرد که سیرۀ نبوی شیعی بنویسند، چون غالب سیره‌ها تألیف غیر شیعه‌اند. او به شاگردانش توصیه می‌کرد که یک دوره تاریخ اسلام را، از ولادت پیامبر(ص) تا ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه بخوانند.[۷۹]
وی همچنین شاگردانش را به مطالعۀ فلسفه و عرفان نظری تشویق می‌کرد و شاگردش، عباس قوچانی، تنها کسی بود که در نجف در آن دوره فلسفه درس می داد.[۸۰]
پانویس
۱. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۳۷۳ق، ج ۱، قسم ۴، ص۱۵۶۵؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
۲. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۳۲-۳۴، یادنامۀ عارف کبیر، ص۶.
۳. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۳۷۳ق، ج۱، قسم۲، ص۵۲۹؛ معلم حبیب‌آبادی، مکارم الاثار، ۱۳۵۱ش، ج۳، ص۱۰۳۰؛ معلم حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، اصفهان، ج ۵، ص۱۴۷۴.
۴. حائری، علی، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۷۶۷.
۵. آقابزرگ طهرانی، ج۱، قسم۴، ص۱۵۶۵-۱۵۶۶؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۴- ۱۵؛ قس معلم حبیب‌آبادی، ج۷، ص۲۶۹۶، که روز وفات را ۴ ربیع الاول نوشته است.
۶. غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۳؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۶.
۷. یادنامۀ عارف کبیر، ص۶، ۹.
۸. حسن‌زاده آملی، «علامه طباطبائی در منظرهٔ عرفان نظری و عملی»، ص۸؛ صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفانی متأخر، ۱۳۸۱ش، ص۳۸۱؛ نک: امینی، معجم رجال الفکر والأدب فی النجف...، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۹۶۶؛یادنامۀ عارف کبیر، ص۶، ۹.
۹. یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۵.
۱۰. کرمی‌نژاد، در کوی بی‌نشان‌ها، ۱۳۷۷ش، ص۳۸.
۱۱. نک: یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۵.
۱۲. حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۲۳؛ صلح کل، مصاحبه با محمود قوچانی، ص۱۹۶-۱۹۷.
۱۳. یادنامۀ عارف کبیر، ص۶، ۹؛ حسن زاده، ص۱۶۱-۱۶۲.
۱۴. غروی، ج۲، ص۲۷۲.
۱۵. آقابزرگ،ج ۱، قسم ۴، ص۱۵۶۵؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۲۹، ۴۵.
۱۶. حسن زاده، ص۱۵۹، ۱۷۱-۱۷۲.
۱۷. محمد حسن قاضی، صفحات من تاریخ الاعلام، ج۱، ص۱۸؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۲۷؛ قس آقابزرگ، ج۱، قسم ۴، ص۱۵۶۵.
۱۸. آقابزرگ، ج۱، قسم ۴، ص۱۵۶۵-۱۵۶۶.
۱۹. معلم حبیب‌آبادی، ج۷، ص۲۶۹۵-۲۶۹۶؛ قاضی،۱۳۸۵ش، مقدمه، ص۱۰.
۲۰. نک: حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۴، ۲۷.
۲۱.حسینی همدانی، ص۴۶.
۲۲. آقابزرگ، ج۱، قسم ۴، ص۱۵۶۵-۱۵۶۶؛ امینی، ج۳، ص۹۶۶.
۲۳. حسینی همدانی، ص۴۸؛ صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفانی متأخر، ۱۳۸۱ش، ص۳۸۱.
۲۴. نک: حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۸-۳۱۹؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۰.
۲۵. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۱۳، پانویس ۱، ص۳۵.
۲۶. قاضی طباطبائی،۱۳۸۵ش، مقدمۀ سید محمد حسن قاضی، ص۷؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۵۶.
۲۷. حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۱.
۲۸. حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۱۲-۱۳، ۱۰۱؛ نیز نک: حداد،سید هاشم موسوی.
۲۹. حسینی طهرانی، الله شناسی، ج۳، ص۲۸۵؛حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۲- ۱۰۳.
۳۰. فاطمی نیا، ج۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷.
۳۱. شبر، ادب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۱۷۱.
۳۲. روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۸۰.
۳۳. نک: رخشاد، ج۱، ص۱۸۸.
۳۴. حسینی همدانی، ص۴۵-۴۶؛ حسن زاده، ص۱۵۶.
۳۵. نک: حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ج۱۴، ص۲۸۰، پانویس ۱.
۳۶. حسینی طهرانی، الله‌شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۲۸۲.
۳۷. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۸.
۳۸. صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفانی متأخر، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۳، ۳۵۴، ۳۹۲.
۳۹. روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۵۶.
۴۰. حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۱۴۲، پانویس ۱؛نک: به روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۵۶.
۴۱. حسینی همدانی، ص۴۴.
۴۲. فیروزآبادی، مقدمۀ سید محمد فیروزآبادی، ص۷- ۸.
۴۳. نک: حسینی طهرانی، روح مجرد، ۱۴۲۷ق، ص۴۲-۴۳، ۱۲۶؛ عطش، ص۲۱؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۱؛ نک: صلح کل، مصاحبه با محمود قوچانی، ص۱۹۴-۱۹۵.
۴۴. قاضی، ۱۳۸۵ش، مقدمۀ ناشر، ص۲- ۳.
۴۵. آقابزرگ، ج ۱،قسم ۴، همانجا.
۴۶. قاضی،۱۳۸۵ ش، مقدمۀ ناشر، ص۳؛ نک: غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۷،پانویس۱.
۴۷. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۷؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۳۳-۳۴.
۴۸. نک: مشار، ج۵، ص۷۶۹؛ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۳۴؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵-۲۶.
۴۹. یادنامۀ عارف کبیر، ص۹؛ غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۷، پانویس۱.
۵۰. معلم حبیب آبادی، ج۷، ص۲۶۹۴؛ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۷.
۵۱. نک: محمد حسن قاضی طباطبائی، صفحات من تاریخ الاعلام، ج۱، ص۲۹، ۷۲-۷۵.
۵۲. نک: حسینی طهرانی، رساله لب اللباب، ص۱۴۶-۱۴۹.
۵۳. صدوقی‌سها، ص۲۲۵.
۵۴. عطش، ص۳۳۲.
۵۵. حسینی طهرانی، توحید علمی و عینی، ص۲۰.
۵۶. نک: غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۸۸-۸۹.
۵۷. نک: حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۹، ۳۲۴؛ غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۸۸-۹۰.
۵۸. نک: یادنامۀ عارف کبیر، ص۸-۹.
۵۹. حسینی طهرانی، توحید علمی و عینی، ص۴۰؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۸۸.
۶۰. حسینی طهرانی، رساله لب اللباب، ص۱۴۹-۱۵۰.
۶۱. رسالۀ سیر و سلوک، شرح حسینی طهرانی، ص۱۴۷- ۱۴۸؛ حسینی طهرانی، رساله لب اللباب، ص۱۲۴- ۱۲۵.
۶۲. نک: حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۲۶؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۸۳؛ در محضر افلاکیان، ص۷۹-۸۱، ۸۳؛ برای توضیح بیشتر دربارۀ اذکار و اعمالی که به شاگردانش توصیه می‌کرد نک: صلح کل، مصاحبه با محمود قوچانی، ۱۹۱،۱۹۸-۱۹۹.
۶۳. حسن‌زاده آملی، «علامه طباطبائی در منظرهٔ عرفان نظری و عملی»، ص۱۰-۱۱؛ فاطمی‌نیا، ج۳، ص۶۸-۶۹.
۶۴. حسینی طهرانی، معاد شناسی، ج۱، ص۲۳۲.
۶۵. فیروزآبادی، مقدمه سید محمد فیروزآبادی، ص۸.
۶۶. رسالۀ سیر و سلوک، شرح حسینی طهرانی، ص۱۷۶.
۶۷. نک: صلح کل، مصاحبه با محمود قوچانی، ص۱۸۹.
۶۸. رسالۀ سیر و سلوک، مقدمۀ حسینی طهرانی، ص۱۲؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۰.
۶۹. حسینی طهرانی، توحید علمی و عینی، ص۴۰- ۴۱؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۹.
۷۰. نک: فاطمی نیا، ج۱، ص۵۲-۵۳.
۷۱. آقابزرگ، ج۱، قسم ۴، ص۱۵۶۶.
۷۲. قاضی،۱۳۸۵ش، مقدمه، ص۱۱-۱۲.
۷۳. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۹۹؛ یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۰؛ نک: غفاری، فلسفه عرفان شیعی، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۳- ۱۶۵.
۷۴. نک: حسینی طهرانی معاد شناسی، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۵؛ همو مهر تابان، ص۳۷۰-۳۷۱.
۷۵. فاطمی‌نیا، ج۳، ص۹۸- ۹۹، ۱۱۲- ۱۱۴؛ روحانی‌نژاد، بحر خروشان، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۸، ۱۵۰-۱۵۳.
۷۶. موسوی، ص۶۰.
۷۷. نک: در محضر افلاکیان، ص۶۶-۶۷.
۷۸. حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۳ق، ص۹۹؛ حسینی طهرانی، توحید علمی و عینی، ص۲۳۰.
۷۹. نک: یادنامۀ عارف کبیر، ص۱۲، ۱۴.
۸۰. صلح کل، مصاحبه با محمود قوچانی، ص۱۸۲،۱۸۵.
منابع
آقابزرگ طهرانی، طبقات الاعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، نجف، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
آقابزرگ طهرانی، طبقات الاعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ۲/۱، القسم الرابع من الجزء الاول، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر والادب فی النجف خلال الف عام، نجف، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
حسن‌زاده، صادق و محمود طیار مراغی، اسوۀ عارفان: گفته‌ها و ناگفته‌ها دربارۀ عارف کامل علامه میرزا علی آقا قاضی تبریزی، قم، ۱۳۸۳ش.
حسن‌زاده آملی، حسن، «علامه طباطبائی در منظرۀ عرفان نظری و عملی»، کیهان اندیشه، ش۲۶، مهر و آبان ۱۳۶۸ش.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، الله‌شناسی، مشهد، ۱۴۲۳ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام‌شناسی، ج۱۴، مشهد، ۱۴۲۵ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، توحید علمی و عینی، مشهد، ۱۴۲۸ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب، مشهد، ۱۴۲۶ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، روح مجرد: یادنامه موحد عظیم و عارف کبیر حاج سید هاشم موسوی حداد، مشهد، ۱۴۲۷ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی، ج۱، تهران، ۱۴۰۲ق.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، ۱۴۲۳ق.
«مصاحبه با استاد آیت‌الله حسینی همدانی (نجفی)»، در مجله حوزه، سال ۵، ش۶، شماره مسلسل ۳۰، بهمن و اسفند ۱۳۶۷ش.
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز تاکنون، [تهران]، ۱۳۴۳ش.
در محضر افلاکیان، گروه تحقیقاتی الغدیر، تهران، ۱۳۸۹ش.
رخشاد، محمدحسین، در محضر حضرت آیت‌الله العظمی بهجت، قم، ۱۳۸۹ش.
رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ، تهران، ناشر: سید محمدحسین حسینی طهرانی، ۱۳۶۰ش.
روحانی‌نژاد، حسین، بحر خروشان: شرح حال عالم ربانی سید علی قاضی، تهران، ۱۳۸۷ش.
شبر، جواد، ادب الطف او شعراء الحسین، بیروت، دار المرتضی، ۱۴۰۹ق.
صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران، ۱۳۸۱ش.
صلح کل: مجموعه‌ای از ناگفته‌ها در مورد زندگی آیت‌الله سید علی قاضی در مصاحبه با فرزندان ایشان، از سوی جمعی از نویسندگان، تهران، ۱۳۸۲ش.
عطش: ناگفته‌هایی از سیر توحیدی کامل عظیم حضرت آیت‌الله سید علی قاضی طباطبائی، هیئت تحریریه موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، تهران، ۱۳۸۳ش.
غروی، سید محمد، مع علماء النجف الاشرف، بیروت، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
غفاری، حسین، فلسفه عرفان شیعی، تهران، ۱۳۸۳ش.
فاطمی‌نیا، سید عبدالله، نکته‌ها از گفته‌ها: گزیده‌ای از سخنرانی‌های استاد فاطمی‌نیا، مشهد، ۱۳۸۶ش.
فیروزآبادی، سید مرتضی، فضائل پنج تن علیهم‌السلام در صحاح ششگانه اهل سنت، ترجمه محمدباقر ساعدی، قم، ۱۳۷۳ش.
قاضی طباطبائی، سید علی، شرح دعای سمات، تهران، ۱۳۸۵ش.
قاضی طباطبائی، سید محمدحسن، صفحات من تاریخ الاعلام، [قم]، [بی‌تا].
کرمی‌نژاد، مصطفی، در کوی بی‌نشان‌ها، قم، ۱۳۷۷ش.
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج۵، اصفهان، [بی‌تا].
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج۷، اصفهان، ۱۳۷۴ش.
موسوی، تقی بن حسین، قدوة العارفین: سیرة العارف الکبیر سید حسن المسقطی الموسوی و کراماته، بیروت، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۷م.
یادنامه عارف کبیر سید علی قاضی، زیر نظر مهدی پروین‌زاد، در مجله کیهان فرهنگی، ش۲۰۶، آذر ۱۳۸۲ش.
مشاهده خبر در جماران