دلایل تاریخی علت سفر حضرت معصومه(س) به ایران

جی پلاس: به مناسبت ورود حضرت معصومه سلام الله علیها به شهر قم بر آن شدیم تا علت سفر ایشان را بررسی کنیم که در ادامه می خوانیم:

 

حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از بانوان بافضیلت و باشخصیت خاندان اهل بیت علیهم السلام هستند که  محل تولد و رشد ایشان خاندانی بود که او را با دریایی از علم و معرفت روبه‌رو کردند ولی بیش از ۱۰ بهار از عمر شریفشان نگذشته بود که پدر بزرگوارشان با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسیدند و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفشان فرو ریخت که در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او برادرشان امام رضا علیه السّلام بودند که ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از کانون خانواده جدا و به اجبار به خراسان جلب و به اقامت اجباری در خراسان وادار کرد. حضرت معصومه سلام الله علیها که بعد از پدرشان تنها امیدشان یعنی برادرشان را از خود دور می‌دیدند بسیار آزرده خاطر شدند و نمی‌توانستند دوری برادرشان را تحمل کنند تا اینکه بعد از یک سال به سوی ایران حرکت کرده اما اینکه علت سفر آن حضرت به ایران چه بوده دقیقاً مشخص نیست ولی طبق اقوال و گزارشهای موجود تاریخی علت سفر به ایران را اینگونه می‌توان بیان کرد.

 

۱.طبق برخی از گزارش ها علت سفر حضرت معصومه سلام الله علیها به ایران برای دیدار با برادر خودشان بوده چون همانطور که اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارشان علاقه و محبت و وابستگی خاصی به برادر خودشان امام رضا علیه السّلام داشتند و از محضر علمی و معنوی آن حضرت سود می‌بردند حال که امام و برادرشان را از خود دور می‌دیدند نمی‌توانستند این دوری را تحمل بکنند از این رو تصمیم گرفتند برای زیارت برادرشان از مدینه به مقصد خراسان حرکت بکنند و در سال ۲۰۱ هجری وارد ایران شدند.[1]

 

۲.طبق نقل دیگر امام رضا علیه السّلام بعد از ورودشان به خراسان نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌ شان فاطمه معصومه مرقوم فرمودند و آن را توسط یکی از غلامانشان به مدینه منوره ارسال فرمودند. امام به غلامشان دستور دادند که در هیچ منزلی توقف نکنند تا در اندک زمان ممکن آن نوشته را به مدینه برسانند. و حضرت معصومه سلام الله علیها به مجرد رسیدن نامه برادرشان خود را آماده سفر کردند.[2] البته جریان این نامه در کتاب‌ های دست اول و قدیمی نیست. برخی محققین از لابلای مطالب کتاب‌های گذشته وجود چنین نامه‌ای را اثبات می‌کنند.[3] از این دو نقل استفاده می‌شود که حضرت معصومه سلام الله علیها به خاطر وابستگی که به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرشان در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسند. لذا محقق بزرگوار آقای جعفریان می‌نویسد:

پس از آمدن علی بن موسی علیه السّلام به ایران گروه‌هایی از «سادات» راهی ایران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گیری پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندی علویان، تأثیر بسزایی داشت و آمدن حضرت معصومه سلام الله علیها به ایران از جمله مهاجرت‌هایی بوده که در رابطه با آمدن امام رضا علیه السّلام به ایران صورت گرفته است.[4] 

مرعشی هم در این باره می‌نویسد: سادات از آوازه ولایت امام رضا علیه السّلام و پناهی که مأمون به آن حضرت داده بود،‌ روی به طرف ایران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام که به بیش از ۲۰ نفر می‌رسید به ایران آمده و در قم مورد تکریم واقع شدند.[5]

 

دلایل تاریخی سفر حضرت معصومه(س)

سفر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان و همراهان از روی غفلت نبوده است. بنا به دلایل تاریخی این سفر با علم و آگاهی از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:

 

۱.در کتاب کریمه اهل بیت علیهم السّلام سخن از نامه امام رضا علیه السلام به حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است که امام علیه السلام خواستار سفر خواهرشان شده اند. نویسنده کتاب که سند این نامه را از کتاب «من لایحضره الفقیه» نقل می‌کند آورده است که حضرت امام رضا علیه السلام به یکی از غلامانشان دستور دادند که نوشته‌ای را به خدمت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها برسانند و حضرت به مجرد رسیدن نامه آماده سفر شدند.[6]

 

۲.سیاست مأمون که خلیفه مسلمین بود ابتدا جلب نظر علویان به سوی خود بود و سیاست خوبی با علویان داشته ولی بعداً این سیاست تبدیل به شکنجه و آزار و اذیت علویان شد. شاید به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان دست به سفر زدند. «مأمون بعد از شهادت امام رضا علیه السلام به سال ۲۰۲ قمری طی نامه‌ای به بنی عباس و موالی آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پایان سیاست گرایش به علویان را اعلام کرد. و سیاست سابق دولت عباسی در قتل عام شیعیان و سرکوب طالبیان را به رویه‌ی ثابت خود قرار داد.»[7]

 

۳.بیشتر منابع علت سفر حضرت معصومه سلام الله علیها را زیارت برادرشان ذکر کردند. در هیچ یک از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفی نزدند. از منابع مهم می‌توان به کتب ذیل اشاره کرد: کتاب «تاریخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن،۸ کتاب «حیاة الست» «تألیف مهدی منصوری»،[8] «ریاحین الشریعة» تألیف ذبیح الله محلاتی[9] «منتهی الآمال»، تألیف شیخ عباس قمی[10] و ...

 

۴.مسیرهایی که حضرت معصومه سلام الله علیها برای سفر انتخاب کردند آن مسیرهایی بود که امام رضا علیه السلام از آنها ممنوع شده بودند. این یعنی دقت و آگاهی و یعنی اینکه ایشان می‌خواستند هدف از سفر برادرشان را تبلیغ و تبیین کنند و فرهنگ ناب و اصیل اسلامی را بیان کنند. مأمون امام علیه السلام را از مسیرهایی که شیعه‌نشین بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغیان علیه حکومت و دولت صورت گیرد حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها با دقت و زیرکی خاص از این مسیرهای ممنوع شده سفر کردند تا توطئه مأمون را خنثی کنند و همچنین ورود فاطمه معصومه سلام الله علیها به قم که مرکز تجمع مخالفان دولت عباسی بود دلیل بر انتخاب و اراده آن حضرت در این سفر است.[11]

 

۵. یک مطلب مهم که بالاتر و مهمتر از همه موارد یاد شده است، فشار و اختناق حاکم بر عراق بود که منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتی حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از مدینه به سوی ایران شده است: «در دوران خلفای اموی و عباسی، یکی از جریان‌های معارض و ستیزه‌گر با ایشان، علویان بودند. در دوره حکومت ظالمانه حجاج بن یوسف (۷۵ ۹۵ ه ) بر عراق، علویان در معرض آماج حملات وی قرار گرفتند. این امر موجب شد تا علویان به منظور پناه‌جویی متوجه سرزمین‌های شرق قلمرو خلافت شدند. علویان که به عنوان جریان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقیب عمال خلفا قرار می‌گرفتند، در جستجوی پناهگاه، مناسب‌ترین منطقه را در ایران، مناطق هموار جنوب، سلسله کوه‌ های البرز، یعنی شهرهایی چون قزوین، ری، قم، ساوه و آوه تشخیص دادند. این نواحی بیشتر بدین علت مورد توجه بود که در مواقع خطر، دستیابی به مناطق کوهستانی مشرف به این شهرها به سهولت امکان‌پذیر می‌ شد. بعد از این (قیام یحیی بن عبدالله) نیز مهاجرت علویان ادامه یافت و به هنگام طرح مسأله ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام شماری از علویان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتی آوازه این حرکت در جهان اسلام پیچید، علویان دیگری از نقاط مختلف، بویژه مدینه، عازم خراسان شدند. حضرت رضا علیه السلام[12]  برادری داشت که همه آنها به همراهی بنی اعمام خود از سادات حسینی و حسنی به سوی خراسان حرکت کردند. آنان وقتی به نواحی ری رسیدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف یافتند و مورد تهدید و تعقیب مأموران قرار گرفتند. برخی از این سادات در همین نواحی به شهادت رسیدند، ولی اکثر آنها به کوه‌های طبرستان پناه برده، در آن دیار سکونت گزیدند. عده‌ای از علویان نیز که به همراه برادر حضرت رضا علیه السلام مشهور به «سید جمال‌الدین اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوین به دیلمان پناه بردند... مهاجرت علویان در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت...»[13]

 

نتیجه‌گیری:

با دلایل تاریخی که گفته شد، مشخص می‌شود حضرت معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان و همراهان از روی غفلت دست به سفر به سوی ایران نمی‌زدند، نامه‌ امام رضا (ع)، سیاست مأمون، دیدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسیر و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاکم بر عراق از جمله دلایل تاریخی است که حضرت معصومه (س) برای دیدن برادرشان به سمت ایران حرکت کردند و در این راه از تبلیغ امامت و مذهب تشیع فرو گذار نکردند.[14] لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ایران سفر کنند:

 

۱.علاقه بسیار شدید بین امام رضا علیه السّلام و حضرت معصومه سلام الله علیها که فوق العاده زیاد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگونی وابستگی خاصی به برادرشان داشتند.

 

۲.موقعیت عالی امام رضا علیه السّلام در دستگاه خلافت مأمون که فرصتی بود برای فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سادات برای تبلیغ تشیع که از هر سو به طرف ایران مهاجرت کردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.

 

معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:

۱ .اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبین، چاپ دوم، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، ۱۳۶۸ ه / ۱۹۴۹ م.

۲ .زرین‌کوب‌، عبدالحسین؛ تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، ج ۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۷.

۳ .قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم؛ ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح سید جلال الدین طهرانی، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱.

۴ .مستوفی، حمدالله؛ تاریخ گزیده؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲.

۵.ارشاد، شیخ مفید، ترجمه رسولی محلّاتی.

۶.حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی.

۷.حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدی اشتهاردی.

۸.کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور.

 

پی نوشت‌ها

[1] میرعظیمی، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص ۲۴.

[2] فقیه محمدی، محمدمهدی‌، انوار پراکنده، انتشارات جمکران، ج ۶، ص ۱۲۳.

[3] همان.

[4] جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، انتشارات سازمان تبلیغات، ص ۱۶۲، الاصفهان، مقاتل‌الطالبین، ص ۳۱۹.

[5] مرعشی، تاریخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص ۲۷۷.

[6] مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل بیت علیهم السّلام چ نهضت، نشر حاذق، اول ذیقعده ۱۴۱۵ ه . ق، قم، ص ۴۹۳.

[7] پاک، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجری، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، تابستان، ۸۲، مؤسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵.

[8] قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، تصحیح و تحشیه جلال الدین طهرانی، تهران، توس ۶۱، مترجم: حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، ص ۲۱۳.

[9] منصوری، مهدی، حیاة الست، انتشارات صحفی، قم، ۳۹ ش، موضوع چهارم، ص ۹.

[10] محلاتی، ذبیح الله ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، ناشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج ۵، ص ۳۰.

[11] قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، چاپ احمدی، چ ۹، ۷۷، نشر مطبوعاتی حسینی، تهران، ج ۲، باب ۹، فصل ۶، ص ۸۴۳.

[12] پاک، محمدرضا، پیشین.

[13] پرگاری، صالح، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶.

[14] کریمان، قصران، انتشارات انجمن آثار ملی، ج ۱، ص ۱۷۱.

 

 

مشاهده خبر در جماران