وضعیت نظامی ایران در ابتدای جنگ چگونه بود؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، سالها از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ تحمیلی گذشته است اما همچنان پرسش هایی درباره علت و چرایی جنگ، تعویق پذیرش قطعنامه های بین المللی و... باقی مانده است که در این مجال به مناسبت فرا رسیدن چهلمین سال دفاع مقدس برآنیم تا به برخی از این پرسش ها، پاسخی درخور دهیم. از پرسش های مهم و اساسی درباره ایام دفاع مقدس به همان روزهای اول جنگ بر می گردد که وضعیت نظامی ایران در آغاز جنگ از نظر تعداد نفرات، یگان‌ها، لشکرهای رزمی، تجهیزات و تسلیحات نظامی چگونه بود؟ پاسخ به این پرسش کلیدی را از کتاب پرسشها و پاسخها (جنگ ایران و عراق) داده ایم:

آخرین وضعیت ارتش ایران تا سال 1357 و قبل از سقوط شاه به شرح زیر بوده است:

کل نیروهای نظامی ایران تا این سال حدود چهارصد و ۱۵ هزار نفر و نیروهای ذخیره آن بالغ بر سیصد هزار نفر می‌ شد. نیروی زمینی دارای دویست و ۸۵ هزار نفر شامل سه لشکر زرهی، چهار لشکر پیاده، چهار تیپ مستقل شامل یک تیپ زرهی، یک تیپ پیاده، یک تیپ هوابُرد و یک تیپ نیروی مخصوص بود.

نیروی هوایی دارای ۱۰۰هزار نیروی انسانی بود. نیروی دریایی نیز دارای ۳۰ هزار نیروی انسانی بود که در پایگاه‌های بندرعباس، بوشهر، جزیره خارک، خرمشهر، بندر امام خمینی و بندر انزلی استقرار داشتند.

در همین زمینه بخوانید:

فیلمهای سینمایی دفاع مقدس تا چه حد واقعیت را منعکس کرده است؟

چرا صداوسیما در ایام جنگ، تنها اخبار پیروزی ها را منعکس می کرد؟

اصلی ترین و محوری ترین اهداف رژیم بعث عراق در حمله به ایران چه بود؟/چرا صدام این جنگ را نبرد قادسیه نامید؟

علت مطرح کردن شعارهایی مانند "جنگ جنگ تا پیروزی" در ایام دفاع مقدس چه بود؟

ویژگی‌های فردی صدام چه نقشی در آغاز جنگ علیه ایران داشت؟

چرا ایران پس از فتح خرمشهر به جنگ ادامه داد؟

چرا به جنگ عراق علیه ایران، جنگ تحمیلی گفته می شود؟

وضعیت اقتصادی کشور در دوره دفاع مقدس چگونه بود؟

آیا ادعای عراق مبنی بر اینکه ایران به خاکش تجاوز کرد، درست است؟

در بحبوحه پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به حمایت ارتش از رژیم شاهنشاهی و سرسپردگی آن به شاه و امریکا، برخی از نیروهای نظامی با ترک پادگان‌ها به مردم پیوستند و با آنان در مبارزه با نظام شاه و حتی حمله به پادگان‌ ها و تسخیر آنها شرکت کردند. در نتیجه، سلاح‌های سبک بسیاری به دست مردم افتاد و پادگان‌ ها از نیروی نظامی خالی شد و چنان وضعیتی پیش آمد که سرلشکر قرنی ـ که دولت موقت وی را در روز 24 بهمن1357، یعنی تنها سه روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ریاست ستاد ارتش منصوب کرده بود ـ با حضور در دفتر ستاد و مشاهده اوضاع ارتش گفت: «اینک وارث یک ارتش از هم پاشیده هستیم. اکنون ارتش دچار وضع نابسامان و از هم پاشیده‌ای است. در ستاد کل ارتش، هیچ‌کس نیست. وضع ما در ارتش بحرانی است.».

برای تبدیل ارتش شاهنشاهی به ارتش در خدمت اسلام و مردم، تلاش‌ های گسترده‌ ای انجام گرفت. کلیه ژنرال‌ های چهار ستاره و سه ستاره بازنشسته و تمام مستشاران امریکایی اخراج شدند. بسیاری از واحدهای سرسپرده از جمله گارد جاویدان و گارد شاهنشاهی منحل شد و نیروهای آنها در اختیار نیروی زمینی قرار گرفت. علاوه بر این، بیشتر قراردادهای خرید سلاح و تجهیزات نظامی لغو شد. مدت خدمت نظام وظیفه از دو سال به یک سال و مدت آموزش نظامی از چهار ماه به سه تا چهار هفته کاهش یافت و سیاست "خدمت نیروهای نظامی در محل دلخواه"، در پیش گرفته شد و به طور کلی اعلام شد که شمار نیروهای مسلح به نصف کاهش خواهد یافت.

به طورکلی وضعیت ارتش ایران هم‌زمان با تجاوز عراق به ایران چنین بوده است:

تعداد افراد نیروی زمینی ارتش از دویست و هشتاد هزار نفر به نود تا صد و پنجاه هزار نفر، نیروی هوایی از صد هزار نفر به شصت هزار نفر و نیروی دریایی از سی هزار نفر به بیست هزار نفر کاهش یافت. نیروی ژاندارمری نیز از حدود 74 هزار نفر به یک سوم تنزل یافت. دلایل این کاهش شدید را می‌توان فرار گروهی از نیروهای سرسپرده به خارج از کشور در زمان انقلاب، تصفیه برخی نیروهای بدسابقه و وابسته به رژیم شاهنشاهی و کاهش مدت خدمت نظام وظیفه دانست.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که عملاً در اردیبهشت 1358 تشکیل شد، مأموریت حفظ دستاوردهای انقلاب و مبارزه با ضد انقلاب را بر عهده داشت. تعداد نیروهای سپاه اگرچه با استقبال جوانان مسلمان برای عضویت در آن، روز به روز افزایش می‌یافت، اما کمبود امکانات و تجهیزات، نبود بودجه کافی و وجود اختلاف‌ نظر در مورد سرنوشت سپاه در میان مسئولان سیاسی کشور، مانع از رشد سریع و همه‌ جانبه آن شد. در چنین وضعیتی، نیروهای سپاه پاسداران در آغاز جنگ در سرتاسر کشور، کمتر از سی‌ هزار نفر بودند که آنها نیز درگیر مأموریت‌های شهری و مبارزه با ضد انقلاب در مناطق بحرانی مانند کردستان، تهران، سیستان و بلوچستان، خوزستان، گنبد و ... بودند و نیرویی در مرزهای کشور نداشتند.

آمار تجهیزات و تسلیحات اصلی موجود در ارتش ایران قبل از جنگ به شرح زیر بود:

چهار گردان موشک ضدهوایی هاوک، حدود 2810 تانک و نفربر، 1020 عراده توپ ، 1800 توپ ضد هوایی، 744 هلی کوپتر، 447 هواپیمای جنگی، 1زیردریایی ، 3 ناوشکن و 4 ناوچه.

برشی از کتاب پرسشها و پاسخها (جنگ ایران و عراق)؛ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ فرهاد درویشی؛ ص ۸۶-۸۹