زندگینامه آیت الله حسن حسن زاده آملی
مرحوم آیت الله حسن حسن زاده املی از عرفا و فیلسوفان شیعه است او شاگرد علامه طباطبایی بوده و آثار متعددی در عرفان، فلسفه، ریاضی، نجوم و ادبیات فارسی و عربی از وی به یادگار مانده است. او بر آثار مهم فلسفی و عرفانی همچون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم شرح و حاشیه نگاشته و آن ها را تصحیح کرده است.
حسن حسن زاده آملی در سال 1307 در یکی از روستاهای لاریجان آمل در استان مازندران دیده به جهان گشود. او در سن 6 سالگی در مکتب خانه خواندن و نوشتن را فراگرفت و در سال 1323 یعنی در سن 16 سالگی به فراگیری علوم دینی روی آورد. دروس مقدماتی و ادبیات عربی را در آمل نزد محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجائی، میرزا ابوالقاسم فرسی و دیگران آموخت. در این دوران به صورت همزمان چند کتاب از دروس مقدمات حوزوی را نیز تدریس می کرد.
او همزمان با پایان دروس مقدماتی حوزه، معمم شد و در شهریور ماه سال 1329 در سن 22 سالگی برای ادامه تحصیل راهی تهران شد. ایشان چند سالی در مدرسه مبارک حاج ابوالفتح (رحمه الله علیه) به سر برد و پس از آن بخش هایی از کتاب های شرح لمعه و قوانین الاصول را در مدرسه مروی نزد سیداحمد لواسانی یکی از بهترین اساتیدش در تهران آموخت.
پس از چند سال حضور در مدرسه مروی به توصیه حاج شیخ محمدتقی آملی در کلاس های علامه شعرانی حاضر شد، و از ایشان اجازه نقل حدیث و اجتهاد دریافت کرده است، مدت 13 سال را در درس وی حضور داشت، و کتاب های بسیاری را در علوم مختلف از او آموخت، ازجمله در فقه: بخش هایی از جواهر الکلام و مکاسب، در اصول فقه: کفایه و رسائل؛ در فلسفه: شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا، اسفار اربعه و بخشی از کتاب شفای ابن سینا؛ در قرآن و تفسیر: تفسیر مجمع البیان و شرح شاطبیه (در قرائت)؛ در ریاضی، هیئت و نجوم: فارسی هئیت قوشچی، شرح چغمینی قاضی زاده رومی، اصول اقلیدس و اکر مانالاؤوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی، شرح علامه خفری بر تذکره خواجه، زیج بهادری، مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه طوسی؛ در طب: قانونچه چغمینی و تشریح کلیات «قانون» بوعلی سینا؛ و در رجال و درایه: دوره دوجلدی جامعه الرواه و درایه از تالیفات خود علامه شعرانی.
آیت الله حسن زاده در دروس آیت الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی نیز شرکت کرد و اسفار ملاصدرا، شرح علامه فناری بر مصباح الانس و دروس خارج فقه و اصول را از وی آموخت.
او نزد مهدی الهی قمشه ای به مدت 11 سال حکمت «منظومه» سبزواری، مبحث نفس اسفار و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن سینا را فراگرفت. همچنین در جلسات تفسیر قرآن او شرکت می کرد. مرحوم الهی قمشه ای بر دیوان شعر آیت الله حسن زاده آملی مقدمه نوشته است.
از دیگر اساتید ایشان می توان به آیت الله محمدتقی آملی اشاره کرد که استاد درس خارج فقه و اصول وی در تهران بوده است. او همچنین شرح قیصری بر فصوص الحکم و قسمتی از اوائل طبیعیات شفای شیخ الرئیس را نزد شیخ محمدحسین فاضل تونی فراگرفت، و نیز بخشی از شفای ابوعلی سینا را نزد میرزا احمد آشتیانی خواند.
او در سال 1342 از تهران به قم مهاجرت کرد و مدت 17 سال را در کلاس های علامه طباطبایی و برادر علامه سیدمحمدحسن الهی شرکت کرد. او در این دوران بخش هایی از کتاب بحار الانوار محمدباقر مجلسی، و تمهید القواعد را نزد علامه طباطبایی خواند. او همچنین در دروس عرفانی و فلسفی سیدمحمد حسن الهی شرکت کرد. او این دوران را به نیکی یاد می کرد، و بخش هایی از تاثیرپذیری اخلاقی اش را به این دوره نسبت می داد. از دیگر اساتید او می توان به سیدمهدی قاضی طباطبایی، فرزند سیدعلی قاضی اشاره کرد که در علوم غریبه و حکمت و عرفان شهرت داشت.
آیت الله حسن زاده آملی حدود 17 سال را به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بوده است، همچنین آثار فلسفی و عرفانی مهمی همچون شرح منظومه، اشارات، اسفار اربعه و شرح فصوص قیصری را در دوره های متعدد تدریس کرده است. کتاب دروس «معرفه الوقت و القبله» حاصل تدریس دروس ریاضیات، هیات، وقت و قبله ایشان است. وی همچنین کتب متعددی چون نهج البلاغه، کشف المراد، اسفار اربعه، کلیله و دمنه و گلستان سعدی را تصحیح کرده است و دیوان اشعاری نیز از وی به یادگار مانده است.
در دوران سکونت در قم نیز 14 دوره شرح منظومه، 4 دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، و 4 دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده، شرح تمهید و مصباح الانس نیز از دیگر دروسی است که به تدریس آن ها پرداخته است.
آثار فلسفی فراوانی از ایشان به یادگار مانده است، از جمله: «الاصول الحکمیه»، «رساله جعل»، «رساله رؤیا»، «رساله نفس الأمر»، «رساله نهج الولایه»، «رساله فی التضادّ»، «ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین»، «ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات»، «تصحیح و تعلیق شفا»، «تصحیح و تعلیق اشارات»، و «تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام کلامی».
مجموعه آثار حضرت علامه حسن زاده آملی بیش از یک صد و ده مجلد کتاب است که بیش از نیمی از آن به زیور طبع آراسته و در اختیار عموم قرار گرفته است.
فهرست آثار مکتوب:
1 نامه ها بر نامه ها
2 ولایت تکوینی
3 وحدت از دیدگاه عارف و حکیم
4 مشکاة القدس علی مصباح الانس
5 الهی نامه
6 انسان در عرف عرفان
7 تصحیح و تعلیق تمهید القواعد
8 تصحیح و تعلیق رساله تحفة الملوک
9 تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمی
10 تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری
11 تصحیح رساله مکاتبات
12 رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور
13 رساله لقاء الله
14 رساله مفاتیح المخازن
15 رساله انه الحق
16 رساله ای در سیر و سلوک
17 شرح طائفه ای از اشعار و غزلیات حافظ
18 شرح فصوص الحکم
19 کلمه علیا در توقیفیت اسماء
20 قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند
21 عرفان و حکمت متعالیه
22 فص حکمة عصمتیه فی کلمة فاطمیه
23 نثرالداری علی نظم اللئالی
24 گنجینه گوهر روان
25 نصوص الحکم بر فصوص الحکم
26 معرفت نفس
27 مفاتیح الاسرار لسلاک الاسفار
28 النور المتجلی فی الظهور الظلی
29 النفس من کتاب الشفاء ابن سینا (تحقیق)
30 الالهیات من کتاب الشفاء ابن سینا (تحقیق)
31 الاصول الحکمیه
32 الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه
33 ترجمه و تعلیق الجمع بین الرایین
34 ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات
35 تصحیح و تعلیق شرح اشارات
36 تصحیح و تعلیق شفا
37 تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام خواجه طوسی
38 تقدیم و تعلیق رساله اتحاد عاقل به معقول علامه رفیعی قزوینی
39 دروس اتحاد عاقل به معقول
40 دررالقلائد علی غررالفرائد ( تصحیح و تعلیق بر شرح منظومه)
41 جزوه من کیستم
42 مُثُل و مثال
43 توبه
44 تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار
45 تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد
46 رساله امامت/رساله فی الامامة (در هشت رساله عربی)
47 رساله حول الرویه
48 رساله خیرالاثر در رد جبر و قدر
49 قرآن هرگز تحریف نشده/فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب
50 انسان و قرآن
51 تصحیح خلاصة المنهج ملافتح الله کاشانی
52 مصادر و ماخذ نهج البلاغه
53 انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
54 تصحیح نهج البلاغه
55 تصحیح سه کتاب ابی الجعد،نثراللئالی،طب الائمه
56 تکملة منهاج البرائه از جلد 15 الی 19 در شرح نهج البلاغه
57 حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی
58 رساله ای در اربعین
59 شرح چهل حدیث در معرفت نفس
60 اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال
61 وجیزه ای در ترجمه و شرح زندگانی علامه طباطبائی
62 وجیزه ای در مناسک حج ( در ده رساله فارسی)
63 تعلیقات علی العروة الوثقی
64 القطب و المنطقه
65 استخراج جداول تقویم
66 استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعة الاصطرلاب
67 تصحیح و تعلیق الدر المکنون و الجوهر المصون
68 تصحیح و تعلیق اکرمانالاوس
69 تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه طوسی
70 تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس
71 تصحیح و تعلیق تحریر اصول اقلیدس
72 تصحیح و تعلیق تحریر اکرثاوذوسیوس
73 تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب
74 تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک
75 تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک
76 تصحیح و تعلیق شرح چغمینی
77 تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر
78 دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی
79 دروس معرفة الوقت و القبله
80 دروس معرفت اوفاق
81 رساله تعیین سمت قبله مدینه
82 شرح زیج بهادری
83 شرح قصیده کنوز الاسماء
84 مصادر اشعار دیوان منسوب به امیرالمومنین (علیه السلام)
85 امثال طبری
86 تصحیح و اعراب اصول کافی
87 تصحیح گلستان سعدی
88 تصحیح کلیله و دمنه
89 تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان
90 تعلیقه بر باب توحید حدیقة الحقیقة
91 تعلیقه بر قسمت معانی مطول
92 دیوان اشعار
93 قصیده ینبوع الحیوة (ضمیمه در رساله جعل)
94 مجموعه مقالات
95 هزار و یک نکته
96 هزار و یک کلمه - جلد اول
97 هزار و یک کلمه - جلد دوم
98 هزار و یک کلمه - جلد سوم
99 هزار و یک کلمه - جلد چهارم
100 هزار و یک کلمه - جلد پنجم
101 هزار ویک کلمه - جلد ششم
102 هشت رساله عربی
103 تقدیم و تصحیح و تعلیق خزائن
104 ده رساله فارسی
105 یازده رساله فارسی
106 در آسمان معرفت
108 کشیکل
109 نهج الولایه
110 طب و طبیب و تشریح
111 صد کلمه در معرفت نفس
112 صحیفه زمردین در سخنان سیدالساجدین
113 ادله ای بر حرکت جوهری
ایشان روز 3 مهر سال 1400 به دلیل عارض ریوی در بیمارستان بستری شد، و در ساعات پایانی همان روز دار فانی را وداع گفت.