نگاهی به نوآوری های فقهی مرحوم آیت الله العظمی یوسف صانعی

به گزارش جماران، فقه اسلامی که در دایره رفتارها و اعمال مکلفین، به بیان بایدها و نبایدها می‌پردازد حیات و اعتبار خود را از قرآن و سنت رسول خدا(ص)و اهل‌بیت(ع)گرفته است: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلّوا بَعدِی اَبَداً؛ کِتَابَ اللّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ؛ همانا من در میان شما دو چیز سنگین و گرانبها می‌گذارم، که اگر بدانها چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نشوید: کتاب خدا و عترت من أهل‌بیتم، و این دو از یک دیگر جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من درآیند» (بحار الانوار، ج2، ص100)و با پشتوانه آیات قرآن کریم و احادیث رسول خدا(ص)و اهل‌بیت گرامی ایشان رشد و بالندگی خود را در جامعه اسلامی آغاز کرد. با پایان یافتن دوران حضور معصومین(ع)در میان جامعه اسلامی، به امر امامان معصوم(ع)، مرجعیت دینی جامعه به دست عالمان و فقیهانی افتاد که درباره آنان فرمودند: «فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوه» (وسائل الشیعة، ج27، ص131)؛ همان فقیهانی که تا زمانی که به دنیا آلوده نشده‌اند امانتداران پیامبران هستند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص):‌ الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا! قِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا؟ قَالَ: اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَى دِینِکُم» (کافی، ج1، ص46).

فقه و پاسخ‌گویی به نیازهای زمان

با نگاهی به تاریخ بیش از هزار ساله فقه اسلامی و مطالعه در تحولات و فراز و فرودهای آن، اهمیت تلاش فقیهان و مجتهدانی که تمام عمر خود را در احیاء و زنده‌نگه‌داشتن فقه اسلامی صرف کردند و روز به روز بر غنا و توسعه آن افزودند و بعضاً در این راه جان خود را تقدیم کرده و شربت شهادت نوشیدند، به وضوح روشن می‌شود. آنان با زحمات طاقت‌فرسایی که در راه حفظ و نشر فقه و احکام اسلامی در جامعه متحمل شدند توانستند آن را در جامعه فراگیر کرده و پاسخ‌گوی نیازهای زمان خود باشند و آن را به دست آیندگان برسانند.

تکریم و پاسداشت تلاش فقها و مجتهدان گذشته در حفظ میراث فقهی، بدین معنا نیست که آنان در همه اجتهادات و برداشت‌های خود از منابع و متون فقهی صائب و برحق بوده‌اند، وگرنه باید در غیر مسائل جدید، باب اجتهاد را بسته دانست. اضافه آنکه با گذشت زمان و از بین رفتن برخی موضوعات و به وجود آمدن موضوعات جدید، بسیاری از فتاوی و آراء فقهی فقهای سابق به تاریخ فقه پیوسته است. امروزه عوامل مختلفی مانند توسعه جوامع، توسعه علوم و فن‌آوری، گسترش ارتباطات و پیشرفت‌های چشمگیر بشر در همه عرصه‌های زندگی، فقه را با چالش‌ها و پرسش‌های جدی مواجه ساخته است که عدم پاسخ مناسب به این پرسش‌ها، حاصلی جز غیرقابل اجرا شدن، بی‌فایدگی، ناکارآمدی و خروج فقه از زندگی مردم را در پی نخواهد داشت.

اساساً در دامنه فقه اسلامی، آنچه فقه شیعی را کارآمد کرده و از سایر مذاهب اسلامی جدا و متمایز می‌کند نواندیشی، اجتهاد زنده و پویا و واقع‌نگری فقیهان مکتب اهل‌بیت(ع)است؛ زیرا فقه برای راهنمایی انسان بوده و نشان‌دهنده راه زندگی او در همه عصرها و نسل‌هاست و باید در متن زندگی جاری باشد.

استاد و شاگرد

حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه از فقیهانی بود که در دوران معاصر به تأثیر دو عنصر زمان و مکان در فقه و آراء فقهی عنایت ویژه‌ای داشت؛ زیرا «اَلْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِس» (کافی، ج1، ص27)و بدین طریق سعی بلیغی نمود تا جایگاه فقه را در جامعه و تمدن نوین جهانی، حفظ کرده و ارتقا بخشد.

مرحوم آیت‌الله العظمی صانعی که سالها شاگرد حضرت امام خمینی بوده و در درس‌های ایشان شرکت داشته و به جرأت می‌توان گفت بیشترین تأثیر را از تفکرات امام خمینی پذیرفته ـ نیز با اعتقاد به اینکه نواندیشی دینی و اجتهاد زنده تنها راه مواجهه با چالش‌های پیش روی فقه و کارآمد ساختن فقه در دوران پرتلاطم معاصر است، تلاش کرد تا با استفاده از مبانی و موازین صحیح اجتهادی در منابع فقه سنتی موجود، چالش‌های فراروی فقه در دوران معاصر را برطرف نماید و با اخلاقی سازی آراء فقهی در دو حوزه زنان و حقوق بشر، آراء و نظریات بدیع و کارآمدی ارائه نماید؛ چرا که تأثیر دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد، نیازمند شناخت اجتماع و جایگاه اجتماعی مکلفین است. این نگاه نو ویژگی و خصوصیتی است که از دید صاحب‌نظران مخفی نمانده و در پیام‌های تسلیت به مناسبت رحلت ایشان به طور ویژه نمود داشت و با عباراتی چون «فقیه نواندیش»، «عالمی آگاه به زمان»، «فقیه نوآور»، «فقیهی که به لوازم زندگی روزمره و جهان امروز توجه دارد»، «این مرجع عالیقدر سهم بزرگی در احیای تراث، نگاه روزآمد به فقه شیعی و توجه به مستحدثات در حیات دینی مسلمانان معاصر داشته است و مجاهدت‌های علمی خالصانه و متهورانه ایشان برای به دست دادن تقریرهای کارآمد و روزآمد از میراث گرانقدر فقه شیعه هیچگاه از اذهان آزاداندیشان فراموش نمی‌شود» از این عالم و فقیه وارسته یاد و تجلیل شد.

برخی از مهم‌ترین آراء مرحوم آیت‌الله العظمی صانعی بدین قرار است:

1. برابری دیه زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان؛

2. برابری قصاص زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان؛

3. ارث بردن غیر مسلمان از مسلمان؛

4. حرمت غیبت انسان، مسلمان و غیر مسلمان؛

5. اولویت قیمومت و ولایت مادر بر جد پدری، در ولایت بر فرزند؛

6. وجوب طلاق خلع بر مرد؛

7. سن 13 سالگی برای بلوغ دختران؛

8. ارث بردن زن از عین جمیع ماترک مرد؛

9. ردّ مازاد از فرض به زن در صورت انحصار در ارث؛

10. مجاز دانستن دریافت بهره در قرض‌هایی که برای رفع نیاز نیست، بلکه برای افزایش رونق فعالیت اقتصادی است؛

11. عدم نیاز به اذن شوهر در خروج زن از منزل برای انجام امور متعارف؛

12. محرم دانستن فرزندخواندگان به مرد و زنی که آنها را به فرزندی پذیرفته‌اند در شرایط خاص؛

13. عدم شرطیت مرد بودن در مسند قضاوت؛

14. رفع حرمت سقط جنین قبل از چهارماهگی به واسطه حرج و مشقت غیرقابل تحمل مانند بیماری جنین؛

خداوند روح ایشان را غریق رحمت واسعه الهی کند و با انبیاء و اولیاء و شهدا محشور گرداند.