خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- مریم ساحلی: چهاردهمین روز از ماه اردیبهشت خبر آغاز تخریب خانه تاریخی اقبال در شهر ساحلی انزلی دهان به دهان چرخید. سقف خانه‌ای که به فرهنگ و تاریخ شهر پیوند خورده، بر چیده شد و ابرهای حسرت در آسمان خاطرات شهر و شهروندان باریدن گرفت. اما این تخریب ادامه نیافت و پیگیری‌های کنشگران شهری، سمن‌ها و رسانه‌ها به ثمر نشست و سرانجام در روز ۲۱ اردیبهشت شورای اسلامی شهر انزلی تصمیم گرفت تا شهرداری انزلی نسبت به خرید این خانه تاریخی از مالکان اقدام کند و مقرر شد اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان نیز مرمت اضطراری آن را پس از خرید در دستورکار خویش قرار دهد و این بنای ارزشمند تبدیل به خانه فرهنگ شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان قدمت خانه تاریخی «اقبال» را بیش از ۱۰۰ سال اعلام کرده و یادآور شد این بنای تاریخی به شماره ۱۰۳ در فهرست آثار واجد ارزش فرهنگی و تاریخی کشور به ثبت رسیده و جز معدود خانه‌های تاریخی باقی‌مانده در شهرستان بندرانزلی است.
روایت نجات خانه «اقبال»
خانه‌های تاریخی تنها سنگ و چوب و آجر نیستند بلکه در دل خود بخشی از فرهنگ، تاریخ و هویت مردم را جای داده اند؛ بنابراین شهروندان مسئول و متعهد نمی‌توانند در برابر از دست رفتن این گنجینه‌های ارزشمند سکوت اختیار کنند. یکی از کنشگران شهری بندرانزلی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: انزلی از جمله شهرهای تاریخی استان گیلان است که هرگونه ساخت و ساز در محدوده بافت تاریخی آن باید تابع ضوابط و مقررات عمومی مداخله در بافت شهرهای تاریخی باشد که محدوده آن در سال ۸۸ تصویب و در همان سال به شهرداری و نهادهای مرتبط ابلاغ شد انزلی از جمله شهرهای تاریخی استان گیلان است که هرگونه ساخت و ساز در محدوده بافت تاریخی آن باید تابع ضوابط و مقررات عمومی مداخله در بافت شهرهای تاریخی باشد که محدوده آن در سال ۸۸ تصویب و در همان سال به شهرداری و نهادهای مرتبط ابلاغ شد. بنا بر همین ضوابط شهرداری انزلی در ساختار خود باید یک کارشناس یا مدیر بافت تاریخی مشخص کند تا در جریان ضوابط و امور مربوط به این بافت هویت مند قرار گیرد و با گرفتن استعلام‌های لازم از سازمان میراث فرهنگی بر انجام صحیح ضوابط حفاظتی بافت تاریخی اهتمام داشته باشد.
آرمین صافدل می‌افزاید: چهاردهم اردیبهشت خبری مبنی بر آغاز عملیات تخریب خانه تاریخی «اقبال»، که در شرف ثبت ملی بود، به گوش رسید. با پیگیری‌های صورت گرفته مطلع شدیم، شهرداری انزلی بدون در نظر گرفتن ضوابط عمومی بافت تاریخی اقدام به صدور مجوز برای تخریب این ملک کرده که این امر در همان ساعات اولیه با اعتراض شدید سازمان‌های مردم نهاد، شهروندان و اصحاب رسانه روبرو شد. میراث فرهنگی نیز به عنوان متولی اصلی این بافت پا به میدان نهاد با شکایت از شهرداری خواهان توقف عملیات تخریب شد.
وی ادامه می‌دهد: اما پیش از این شکایت، شهرداری انزلی با مذاکره با مالک از او درخواست یک هفته توقف عملیات کرد که با سعه صدر مالک این توقف صورت گرفت. در همین میان سازمان‌های مردم نهاد انزلی با ارسال نامه‌ای از دادستان انزلی تقاضا کردند تا به این مساله مهم ورود و از تخریب این خانه تاریخی جلوگیری کند و این خانه ارزشمند توسط شهرداری و شورای اسلامی شهر انزلی خریداری و عملکردی فرهنگی برای آن تعریف شود تا عموم شهروندان بتوانند از آن بهره برداری کنند.
صافدل می‌افزاید: خوشبختانه دستگاه‌های مرتبط، دادستان، فرماندار، فرمانده سپاه، شورا و شهرداری و میراث فرهنگی به خواست عمومی پاسخ مثبت نشان داده و با حضور در این خانه تاریخی و دلجویی از مالک رضایت او را برای خرید و حفظ خانه توسط شهرداری جلب کردند که در نوع خود یک اتفاق مبارک و به یاد ماندنی در طول عمر مدیریت شهری انزلی محسوب می‌شود.
وی یادآور می‌شود: حال که قصه خانه تاریخی «اقبال» برخلاف خیلی از آثار ارزشمند که هیچگاه تعیین تکلیف نشدند، عاقبت به خیر شد باید به این نکته مهم توجه داشت که مدیریت شهری انزلی و میراث فرهنگی باید از این حکایت عبرت بگیرند و در یک پروسه مشترک با هدف حفظ و بهره برداری صحیح از بافت تاریخی شهر انزلی، نقاط کور و ضعف ارگان خود را پوشش دهند تا دیگر شاهد تخریب یا بلاتکلیفی آثار ارزشمند تاریخی شهر نباشیم. حفظ بافت تاریخی به عنوان انعکاس دهنده ارزش‌های فرهنگی و تعامل انسان با محیط پیرامون خود در طول تاریخ، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که احترام به آن باید در تفکر مدیران و متولیان امر نهادینه شود و بهره برداری پایدار از این آثار را جایگزین نگاه کاسب کارانه و درآمدهای لحظه‌ای کنند.
اهمیت تعامل بیشتر مسئولان ذیربط
و اما گفتگوهای شکل گرفته در جلسه مشترک شورای اسلامی شهر انزلی و اداره میراث فرهنگی نشان از این موضوع دارد که حفظ بناهای تاریخی در گرو مشارکت و تعامل بیشتر متولیان و سرعت بخشیدن به طی کردن مراحل اداری ثبت آثار، تأمین اعتبارات لازم و جلب مشارکت مالکان خانه‌های تاریخی ارزشمند است. رئیس شورای شهر انزلی در این جلسه با اشاره به وظیفه شهرداری مبنی بر تسهیل صدور مجوز اظهار می‌کند: شهرداری زمانی می‌تواند از صدور مجوز خودداری کند که خانه ثبت میراثی شده باشد و نباید به شکل کلی گفته شود که از محدوده میدان گاز تا آخر خط در انزلی محدوده میراثی است و هر شهروندی در شهر برای اخذ مجوز اقدام می‌کند، سرگردان استعلام از میراث شود. در واقع میراث باید تمام اماکن و بناهای تاریخی و یا در حال ثبت را به شهرداری اعلام کند و تا حساسیت بیشتری در صدور مجوز صورت و شهرداری یک متخصص در خصوص آثار تاریخی و میراثی به کار بگیرد که دیگر چنین اتفاقاتی رخ ندهد.
هادی حیدری با بیان اینکه اعضای شورای شهر انزلی با تمام مشکلات قانونی و محدودیت‌هایی که وجود دارد خرید خانه اقبال را پذیرفتند، گفت: هدف شورا این است که مطالبات مردم پیگیری شود و احقاق این مطالبات بستگی به ادارات مختلف شهرستان دارد.
در همین جلسه «کامبیز رضوان دل» معاونت خدمات شهری شهرداری بندرانزلی نیز اظهار می‌کند: شهرداری در مورد خانه اقبال بلاها را به جان خرید ولی اداره میراث فرهنگی باید تکلیف را با مالکان مشخص کند. بناهای قدیمی زیادی در شهر داریم و نمی‌شود در صورت مراجعه مالک هر یک از آنها به شهرداری برای تخریب، آن بنا توسط شهرداری خریداری شود.
رضوان دل ادامه می‌دهد: در خصوص اعلام بافت‌های تاریخی، میراث مکلف است با کمک بنیاد مسکن و راه و شهرسازی با حفظ صیانت حق مالک اقدام و آئین نامه اجرایی را ابلاغ کند که این کار هم صورت نگرفته است. نباید با اعلام اینکه ملک واجد شرایط ثبت اثر بوده مالک را بلاتکلیف قرار دهیم و شهرداری را از صدور مجوزهای قانونی که مالک می‌تواند دریافت کند، محروم کنیم. شهرداری تا زمانی که ثبت اثری شماره نگرفته، قانونا نمی‌تواند مانع از صدور مجوز برای آن شود.
روند ثبت ملی خانه اقبال / مشارکت میراث در حفظ خانه‌های تاریخی
رئیس اداره میراث فرهنگی انزلی در این باره به خبرنگار مهر می‌گوید: اقدامات لازم برای ثبت ملی خانه اقبال که از اواخر دوران قاجار به جای مانده، از مرداد ماه سال گذشته آغاز و در شهریور ماه این موضوع به مالک ابلاغ شد. اسناد و مدارک، مستندات و مطالعات میدانی و کتابخانه ای نیز تکمیل و بهمن ماه به تهران ارسال شد و سرانجام ۱۵ اردیبهشت امسال این بنا با شماره ۱۰۳ به ثبت ملی رسید.
ابوالفضل چگینی با اشاره به آغاز تخریب این بنا به دلیل عدم آگاهی شهرداری و مالک نیز می‌گوید: پس از توقف تخریب به دنبال رایزنی‌های صورت گرفته مقرر شد تا ملک از سوی شهرداری خریداری و مرمت آن توسط اداره میراث فرهنگی انجام شود.
وی با بیان اینکه هزینه مرمت این خانه تاریخی حدود ۲۰۰ میلیون تومان است، می‌افزاید: توافق شد پس از انجام مراحل خریداری از سوی شهرداری، پیمانکار میراث مرمت را آغاز کند.
رئیس اداره میراث فرهنگی انزلی با اشاره به اینکه در برنامه ششم توسعه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تنها به عنوان ناظر بر پروژه‌ها عمل کرده و هیچ گونه دخل و تصرف اعتباری یا بودجه‌ای ندارد، ادامه می‌دهد: باید توجه داشت که در قانون به صراحت اشاره شده که شهرداری با نظارت اداره میراث فرهنگی متولی همه بناهای تاریخی در حوزه شهری است؛ اما از آنجا که شهرداری‌ها هم از بودجه کافی برای خرید همه بناها برخوردار نیستند، مالکین نیز باید مشارکت و همکاری لازم را داشته باشند.
چگینی با بیان اینکه اگر ملکی به ثبت ملی برسد و دارای ارزش تاریخی باشد، ۵۰ درصد از اعتبار مرمت بنا در قالب اعتبارات مشارکتی از سوی اداره میراث فرهنگی تأمین می‌شود و ۵۰ درصد دیگر بر عهده مالک است، می‌افزاید: همچنین از سوی اداره میراث فرهنگی مجوز تغییر کاربری این بناها برای کاربری‌هایی چون سفره خانه، رستوران و موزه نیز بنا به درخواست مالک داده می‌شود.
لزوم توجه بیشتر شهرداری به خانه‌های تاریخی
دانش آموخته دکترای تخصصی شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اهمیت خانه‌های تاریخی، همچون خانه اقبال، اظهار می‌کند: این خانه‌ها علاوه بر ارزش مادی و معنوی برای مالکان، حاوی نقش‌آفرینی برجسته در خاطرات و حافظه تاریخی شهروندان هستند و هویت جمعی ساکنان شهر را تقویت می‌کنند. لذا هرگونه تعدی و کم‌کاری در حفظ هویت کالبدی که خود از نشانه‌های هویت جمعی شهروندان است، سبب کاهش حس تعلق به مکان در نسل‌های آینده شده که بی‌تفاوتی اجتماعی را به همراه دارد. از سوی دیگر خانه‌های تاریخی حاوی اطلاعات فراوانی در حوزه هنر و تکنیک‌های ارزشمند معماری است و گاه امکان چگونگی فرایند توسعه یک بافت شهری حاصل از تحولات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز با مطالعات صورت گرفته بر این گونه بناها و عناصر شهری ممکن می‌شود.
حفظ بناهای تاریخی در محوطه شهرها با مشارکت و تعامل مدیریت شهری و اداره میراث فرهنگی ممکن می‌شود. آرین مینایی یادآور می‌شود: در حوزه کاری شهرداری بندرانزلی در ارتباط با این خانه تاریخی نیز نکاتی حائز اهمیت است. نخست آن که، این خانه در بافت تاریخی شهر انزلی قرار گرفته و لذا هرگونه مجوز عملیات تخریب از سوی شهرداری نیاز به استعلام از میراث دارد. یعنی حتی اگر فرایند ثبت این خانه از سوی سازمان میراث فرهنگی، به اطلاع شهرداری نرسیده باشد، باز هم دلیل فوق نشان از سهل‌انگاری صورت گرفته، دارد.
وی می‌افزاید: باید توجه داشت که در سال‌های اخیر دو مقوله نقشه حریم ارتفاعی حاشیه میدان و خیابان سپه و نقشه بافت تاریخی انزلی مورد بحث قرار گرفته و گاه شاهد استناد به نقشه نخست در صدور برخی مجوزها هستیم. این بحث حتی در مورد پرونده‌های ساختمانی مشرف به مناره انزلی نیز دیده شده است. این در صورتی است که نقشه و ضوابط بافت تاریخی که گسترده از نقشه نخست است، در طرح جامع مطرح و در شورایعالی معماری و شهرسازی کشور مصوب شده؛ بنابراین دستورات آن، شامل استعلام از سازمان میراث فرهنگی در صدور هرگونه مجوز، لازم‌الاجرا است.
مینایی می‌گوید: جدا از چارچوب‌های بروکراتیک، نکته تأسف بار عدم اطلاع معاونت معماری و شهرسازی و نیز شهردار از وجود چنین خانه‌ای است. تعداد خانه‌های تاریخی همچون اقبال، کمتر از انگشتان دو دست در شهر است و ناآگاهی این عزیزان در مقطع صدور مجوز تخریب نگران‌کننده است. البته در این میان، اقدام شورای شهر و شهرداری انزلی در دلجویی از مالکین و خرید مالکیت این خانه ستودنی است و امیدوارم بابی تازه در حفظ این گونه بناها باشد.
مینایی ادامه می‌دهد: به دلیل صدور انواع پروانه‌های ساختمانی خارج از ضوابط تراکم ساختمانی طرح جامع در بافت مرکزی از سوی شهرداری، انگیزه تخریب این گونه ساختمان‌ها به سبب آورده ریالی چند برابر، افزایش یافته است. اما راهکارهایی همچون خرید یا تهاتر چنین خانه‌هایی از سوی شهرداری یا میراث فرهنگی و نیز تزریق برخی از فعالیت‌های جدید اقتصادی همچون هتل، رستوران یا انواع اماکن فرهنگی و گردشگری، در جهت حفظ ارزش‌های مادی و معنوی می‌تواند مثمرثمر باشد.
وی می‌افزاید: البته باید توجه داشت که ایجاد انگیزه در ورود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به این حوزه تنها با مطالعات و انواع سیاست‌های تشویقی مدیریت شهری امکان‌پذیر است. در خصوص خانه اقبال، علاوه بر حفظ حقوق مالکیتی شهرداری و نیز امکان بهره برداری اقتصادی متناسب با این خانه، وجود یک هیأت امنای نظارتی و تصمیم‌گیری از شورای شهر، نمایندگان مالکین سابق، گروه‌های مردم نهاد و اجتماعی و سازمان‌های دخیل همچون شهرداری و میراث فرهنگی می‌تواند از تکرار آسیب‌های احتمالی در آینده جلوگیری کند.
امانت دار باشیم
خوشبختانه خانه تاریخی «اقبال» از تخریب نجات یافت. امید می‌رود که مراحل خریداری و مرمت آن به خوبی طی شود و این میراث ارزشمند برای آیندگان حفظ شود اما نباید از یاد برد که بناهای ارزشمند بسیاری در گیلان چشم انتظار توجه و تمهید متولیان امر هستند. بی تردید این بناها در گذر سالیان بسیار باد و باران و برف و رطوبت را به جان خریده اند و شولای فرسودگی بر تنشان نشسته است اما خشت خشت آنها از تاریخ و هویت این سرزمین نشان دارد، کاش امانت دار باشیم و چاره بیاندیشیم.
