خاموشی ساز کرمانی در گذر زمان

وجود بیش از 35 نوع ساز در کرمان گواه بر تمدن والا و همت مردم این دیار در فرهنگ سازی آداب و رسوم خود از طریق سازهای نواحی است.

قرار گرفتن کرمان در مرکز ایران و در امان ماندن این منطقه به طور نسبی از شر دشمنان موجب بکر ماندن موسیقی کرمان شده و از سوی دیگر، تقابل فرهنگ‌ ها نیز به غنای موسیقی این دیار افزوده ‌است.

موسیقی، گویش، نوع ملودی، شعرها و حتی سازهای رایج در مناطق شمال و جنوب کرمان به دلیل گستردگی این استان از تنوع قابل توجهی برخوردار است و این مهم در موزه ساز کرمان پُر واضح است.

سازهای موجود در کرمان را می ‌توان به سازهای کوبه ‌ای پوست ‌دار و بدون پوست، سازهای بادی و سازهای زهی کمانی و زخمه ای تقسیم کرد.

همچنین سازهایی در کرمان وجود دارد که در برخی از مناطق شکل بدوی خود را حفظ کرده و از این میان می ‌توان به چوغرو، جوغ، جاریگ و کفکو اشاره کرد، در این میان سازهایی نیز به دلایل مختلف دیگر نوازنده ای ندارد و اکنون فقط در موزه ساز خاک می خورند.
دبیر پژوهشی جشنواره موسیقی نواحی در کرمان به خبرنگار ایرنا پیرامون سازهای فراموش شده این استان گفت: ساز جوغ که در گذشته کاروانها آن را روی شتر می نواختند از جمله سازهای بی نوازنده امروزی در کرمان است.

فواد توحیدی افزود: زمانی که کاروانها در توفان شن گیر می کردند، افراد مجبور به بستن سر و صورت خود می شدند لذا یک نفر که روی شتر به عنوان راه بلد می نشست، جوغ را که سازی سنگی با پوستی کشیده بر آن است به شتر می بست و روی آن می کوبید.

وی ادامه داد: سایر افراد کاروان با شنیدن صدای این ساز راه درست را می جستند و ادامه مسیر می دادند اما اکنون جوغ به دلیل نداشتن کاربرد منقرض شده و نوازنده ای ندارد.

توحیدی گفت: جوغ به گفته استاد محمدرضا درویشی جزو معدود سازهای سنگی دنیا است که روی آن پوست می کشند.
وی تاکید کرد: سازهایی مانند دورک، یا چوغرو، جاریگ، دایره روده ای و غیره با کاربردی اندک منسوخ نشده و فقط در کرمان کاربرد دارد.

دبیر پژوهشی جشنواره موسیقی نواحی کشور تصریح کرد: کرمان بالای 35 نوع ساز نواحی دارد در حالی که استانهای دیگر حداکثر 15 نوع ساز نواحی دارند و این استان از نظر تنوع سازی رتبه نخست را به خود اختصاص داده و مهم تر اینکه برخی سازهای کرمان نه تنها در ایران بلکه در دنیا منحصر به فرد است.

توحیدی تصریح کرد: وسعت پهناور کرمان و همجواری آن با استان های هرمزگان، فارس، یزد، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری موسیقی و فرهنگ این استان با نواحی همجوار و همچنین وجود اقوام و ایلات مختلف موجب شده دیار کرمان به عنوان منبع عظیمی از ملودی ها و سازهای محلی به شمار رود.

این پژوهشگر موسیقی نواحی در کرمان گفت: تاریخ کهن موسیقی این خطه و حضور نژادها و ایلات، موجب شده تنوع فرهنگی و موسیقایی چشمگیر و حیرت انگیزی را در استان شاهد باشیم.

توحیدی افزود: ساز سورنای گلی نیز که توسط استاد سلطانی در سبلوئیه زرند نواخته می شد بعد از فوت وی، منسوخ شده است.
دبیر پژوهشی جشنواره موسیقی نواحی کشور و کرمان گفت : از جمله سازهای منحصر به فرد کرمان ساز یروتی، چنگ قطی، کفکو (سوتک اناری)، سورنای نرلاس، انواع مختلف سوتک ( که تنوع آن در کرمان بی نظیر است) هنوز نوازنده دارد.

توحیدی به منسوخ شدن ساز دایره 10 ضلعی شهر کرمان نیز اشاره کرد و گفت: این ساز نیز اکنون به طور کامل منقرض شده و نمونه آن در موزه سازهای کرمان موجود است.

به گفته این هنرمند از زمانی که کولی ها دایره گرد را به کرمان آوردند کاربرد دایره 10 ضلعی کم شد و اکنون نوازنده ندارد.
توحیدی بیان کرد: موزه کرمان حدود 350 ساز دارد که 35 مورد متلعلق به استاد مسعود کرمانی، 15 ساز از ایرج گل سرخی و حدود یکصد ساز از مجموعه ی شخصی خودم است که به صورت امانی در آنجا گذاشته ام و تعداد اندکی از آنها توسط میراث خریداری شده است.

توحیدی گفت: موزه ساز به درستی و طبق روشهای استاندارد از سازها نگهداری نمی کند و نه سازها را به من و برادرم پس می دهد و نه درست از آنها نگهداری می کند حتی برخی زیر نویس سازها نیز اشتباه است.
وی با اشاره به اینکه خیلی دلم می خواهد سازهای امانی را از موزه ساز کرمان پس بگیرم افزود: مقداری ساز را در آموزشگاهم که 500 متر زیربنا دارد نگهداری می کنم.

توحیدی تصریح کرد: 135 ساز را به موزه موسیقی تهران داده ام و اکثر سازهای نواحی این موزه متعلق به کرمان است.
دبیر پژوهشی جشنواره موسیقی نواحی کشور تصریح کرد: پنج ساز را به موزه واشنگتن داده ام که بالای 300 سال قدمت دارد و به نام کرمان نگهداری می شود.

وی اظهار داشت: تعداد 20 سی دی از موسیقی کرمان تا بحال منتشر کرده ام و کتاب نگاهی به موسیقی نواحی کرمان را به رشته تحریر در آورده ام و تا 2 هفته آینده با سفارش حوزه هنری کرمان و توسط انتشارات سوره مهر به چاپ می رسد.
توحیدی ادامه داد: سفید مهره از سازهای بادی به شمار می رود که در گذشته برای مراسم عزاداری و همچنین برای اعلام فوت افراد به کار می رفته است، به طوری که برای اعلام فوت افراد سه بار در این ساز می دمیده اند.
وی گفت: استفاده از ساز سفید مهره در مناطقی مانند چترود، سیرج، ده زیار، دُران، ده در، جوشون، شهداد، گودیز و اندوهجرد رایج است.
این پژوهشگر موسیقی خاطر نشان کرد: سفید مهره ای که هم اکنون در روستای گودیز و توسط اکبر محمودی نواخته می شود، دارای قدمتی 400 ساله است و این ساز در بین اهالی از حرمتی خاص برخوردار است و حتی بعضی از بومیان بر این باورند که دور کردن سفید مهره از شهر یا روستا برای اهالی بدیمن است.

وی در زمینه ساز نی محلی نیز گفت: این ساز در بیشتر مناطق استان کرمان به صورت لبی نواخته می شود و ابعاد و تعداد سوراخ های نی در مناطق مختلف استان متغیر است.
توحیدی افزود: اکثر نوازندگان نی دارای صدایی خوش هستند و در موسیقی نواحی به عنوان راویان نغمه های نواحی بخشی مهم از میراث موسیقیایی مناطق مختلف را منتقل کرده اند و همواره مورد توجه و علاقه ویژه فرهنگ پژوهان و مردم شناسان بوده اند.
این مدرس موسیقی اضافه کرد: باستان شناسان در کاوش های منطقه رمشک این استان به نوعی سرنا دست یافته که قدمتی چند هزار ساله دارد.

وی همچنین سازهای کوبه ای این استان را به جوغ، چوغرو، جاریگ، درک، نقاره، کوزک،سنگ، چوسر،چلیک ،دهل،جره،دایره و دپ،کمربند زنگوله ای و خلخال تقسیم بندی کرد و افزود: چنگ، چنگ قطی و یروتی از جمله سازهای زهی کمانی تقسیم بندی می شود و ساز تنبورک منوجان جزو سازهای زهی زخمه ای استان است.

این آهنگساز ، جاریگ را سازی استوانه ای و کوچک عنوان کرد و گفت: بر دو دهانه این ساز پوست می کشند و داخل آن مقداری سنگ ریزه (ریگ) می ریزند.
وی افزود: نوازنده این ساز در حال اجرای ریتم بر روی یکی از پوست ها، جاریگ را در حالتی شوک دار پایین و بالا می کند و از برخورد ریگ ها با پوست بالا و پایین، صدایی ایجاد می شود.
به گفته این هنرمند ، جنس بدنه این ساز در قدیم چوبی بوده و در حال حاضر برای راحتی، بیشتر از حلب و بدون پوست ساخته می شود.

توحیدی همچنین دُرَک را نوعی ساز پوستی 2 طرفه معرفی کرد که با تسمه به گردن نوازنده آویزان می شود و برعکس دهل، پوست ها موازی زمین قرار می گیرند و به جای چوب و ترکه با انگشتان دست نواخته می شود.

وی ادامه داد: معمولاً بر بدنه این ساز زنگوله با نخی از جنس کنف آویزان است و نوازنده در مواقعی زنگوله را بر روی پوست بالایی می گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صدای زنگ داری ایجاد شود.

به گفته وی این ساز توسط گروهی از کولیان سیرجان و رفسنجان نواخته می شود و سازی بی نظیر است .
وی نقاره را از دیگر سازهای محلی این استان معرفی کرد و گفت: از این ساز در مراسم نوبت نوازی شهداد و کرمان و همچنین آیین های عزاداری ماه محرم و توسط دسته های عزاداری شهداد انجام می گیرد و آهنگ اجرایی این نوع نقاره برای مناسبت های مختلف، متفاوت است.

توحیدی گفت: در سایر نواحی استان کرمان، نقاره را فقط در مراسم شادمانی به کار می برند و در اصطلاح محلی در کرمان به نقاره بزرگ 'ناقاره' و به نقاره کوچک 'زیل' گفته می شود.
وی با اشاره به استفاده از نی جفتو در این استان گفت: از این ساز بیشتر در نواحی جیرفت، بم، شهداد و بافت استفاده می شود که ساختار ان شامل دو نی کوچک است که به وسیله روده گوسفند به هم متصل شده اند و اکثر نی جفتو ها چهار سوراخ دارند، ولی در بعضی مناطق با پنج سوراخ نیز دیده شده اند.

این پژوهشگر در زمینه موسیقی نواحی استان، فیقو را نوعی ساز بادی دیگر معرفی کرد که در بعضی مناطق آن را از ساقه جو و در بعضی مناطق با نی آن را می سازند و در برخی مناطق از جنس چوب است.
او می گوید: فیقو فاقد سوراخ بوده و فقط یک صدای واحد را تولید می کند که نوازندگان این ساز را کودکان تشکیل می دهند.
توحیدی، شاخ نفیر را از دیگر سازهای بادی کرمان عنوان کرد و افزود: این ساز از جنس شاخ حیوان است که توسط قلندران و دراویش دوره گرد استفاده می شود و در گذشته از این ساز در مسیر سفرها و برای دور کردن حیوانات وحشی و ترساندن آنها استفاده می شده، ولی در حال حاضر برای با خبر کردن اهالی محله ها، برای کمک و جمع آوری نذورات استفاده می کنند.

وی گفت: سوتک یکی دیگر از سازهای محلی استان سازی گلی است که در بعضی از مناطق استان و بیشتر به وسیله نوجوانان نواخته می شده است.

این پژوهشگر موسیقی نواحی در کرمان افزود: چنگ قطی ، ساز دیگری است که از قوطی های حلبی و تخته ساخته می شود و دارای یک تا سه سیم است و از این ساز در شهرستان قلعه گنج و قسمتهایی از منوجان استفاده می کنند.

وی افزود: بعضی از آواها و نواها و سازها اکنون نیز کاربرد عام ندارند و برای بسیاری از مردم ناشناخته هستند.
توحیدی گفت: بسیاری از رشته های دیگر موسیقی محلی کرمان که اکثر آنها با سازهای منحصر بفرد دست ساز مردم همان مناطق نواخته می شوند نیز در انتظار مرگ آخرین نوازنده و منسوخ شدن هستند.

موسیقی نواحی را می توان آیینه تمام نما از شور و نوع زندگی مردم هر ناحیه دانست به طوری که با قاطعیت می توان گفت با بررسی موسیقی هر منطقه، به راحتی می توان با ساختار زندگی، آداب، ارزش ها و سایر ویژگی های آن آشنا شد.