نگاهی به اندیشه حقوقی دکتر جعفری لنگرودی
پایگاه خبری جماران: در دل حوادثی که پس از افزایش قیمت بنزین رخ داد برخی از مناسبت های مهم حقوقی در سایه قرار گرفتند و توجه جامعه حقوقی را آنچنان که شایسته بود جلب نکردند. یکی از این مناسبت ها، برگزاری مراسم نکوداشت برای تجلیل از خدمات علمی آقای دکتر جعفری لنگرودی بود که در دانشگاه تهران برگزار شد. مدیر مراسم آقای دکتر سید حسین صفایی بودند که از بزرگان جامعه حقوقی ایران هستند و برای بنده، از نظر کمالات علمی و اخلاقی، بی نظیر. با آنکه برای ارائه مقاله و شرکت در مراسم دعوت شده بودم متأسفانه فرصت هیچکدام برایم فراهم نشد. با این حال، توانستم تقریباً همه آثار آقای دکتر لنگرودی را در تابستان گذشته مرور کنم. اینک در روز معلم، ضمن تکریم زحمات همه معلمان بویژه معلمان حوزه حقوق، از اندیشه حقوقی یکی از معلمان بزرگ حقوقی این کشور یادی می کنم ( در حدی که از آثار ایشان برای بنده معلوم شده است) :
جعفری لنگرودی را می توان به عنوان یک حقوقدان حقوق خصوصی و مدنی توصیف کرد. شاید بتوان گفت مهمترین اثر ایشان در باب مبانی حقوق و حقوق عمومی، همان رساله دکتری ایشان با عنوان «تاثیر اراده در حقوق مدنی» است که در آن، نظرات ایشان در باب تعارض بین آزادی و حقوق فردی و مصالح عمومی تبیین شده است. تأکید بر تبعیت احکام از مصالح و مفاسد و ابتنای تحلیل و تفسیرها بر این اصل، از نکات قابل توجه در این کتاب است.
آثار او حاکی از اعتقاد عمیق اش به خودبسندگی حقوق اسلامی است و از نظر طرح و بسط ابعاد مختلف حقوق اسلامی و رد و نقض انتقادهای مطرح در زمینه حقوق اسلامی، در میان حقوقدانان ایرانی، بی نظیر است.
حقوقدانی است که بر سیاق و لسان فقها و اصولی ها سخن می گوید (نتایج و نظرات فقهی را تأیید می کند) اما به روش های استنباط و استدلال فقهی، لوازم و نتایج آنها پایبند نیست (مرتباً از استقراء، قیاس و تمثیل استفاده می کند). بخش قابل توجهی از آثارش را می توان فقه و اصول فقه به زبان فارسی دانست و خودش را نیز فقیه و اصولی دانست تا حقوقدان به معنای مصطلح کلمه.
با آنکه آثار اولیه اش نشان می دهد یک حقوقدان سنت گرا و محافظه کار است آثار متأخرش گویای آن است که اعتقادی به تمایز بین حقوق شرعی و عرفی ندارد؛ کل فقها را حقوقدان می داند و با ابزار حقوق عرفی و تحلیل های اقتصادی، روانشناسی، زبان شناسی و عقلی محض به سراغ متون فقهی و فقها می رود و به گونه ای از آنها سخن می گوید که گویی «فقه جدیدی» ایجاد کرده است.
جعفری لنگرودی حقوقدانی است که حقوق را علم عدالت می خواند اما برداشت خود از حقوق و عدالت را به ندرت توضیح می دهد. از احساس عدالت و ضرورت وضع و اعمال و اجرای کیفی قواعد حقوقی سخن می گوید اما خودداری از اجرای قوانین غیرعادلانه را به هیچ وجه جایز نمی داند. سخن محکمی در باب حکومت قانون دارند : «تصور می کنم ضمانت اجرای تخلف عمدی از مقررات در کارهای قضایی منحصراً باید عزل باشد. دادرسی که به قانون کشور خود احترام نکند صلاحیت برای اجرای قانون ندارد ولی بر خطای دادرس نباید اثری کرد. قانون ناقص باید اصلاح شود ولی مادام که اصلاح نشده است محترم است و لازم الاجرا».
دکتر جعفری لنگرودی با آنکه بسیار نوشته است ولی در مقایسه با سایر حقوقدانان معاصرش کمتر شناخته شده است. او صاحب سبکی است منحصر به فرد، اما این سبک، در میان حقوقدانان کشور ما چندان شناحته شده نیست چون، در بازار علم و اندیشه، صیقل نخورده و پرداخته نشده است بلکه عمدتاً به صورت مجرد و دور از محیط های نقد و بررسی، شکل گرفته است.
حقوقدانی است که نظرها و انتقادهایش از تعاریف، مفاهیم، معانی، دلالت ها، آثار و نتایج برخی از قواعد حقوقی موجود، مرزهای متداول مفهوم پردازی، استنباط و تفسیر حقوقی را جابجا می کند و اصول و پیش فروض های مورد اتکای بسیاری از فقها و حقوقدانان بزرگ را در هم می ریزد.
جامعه حقوقی ما عمدتاً بر دو اثر قدیمی ایشان توجه ویژه داشته است (ترمینولوژی حقوق و دانشنامه حقوق). در حالیکه می تواند از میان نظرها، تحلیل ها، تعاریف، پیشنهادها و ابتکارهای ایشان، استفاده های زیادی برای اصلاح برخی از قوانین و رویه های موجود ببرد و استادان حقوق می توانند با ارجاع به آثار و نظرات و بویژه روش ایشان، تنوع و تکثر اندیشه های حقوقی در این سرزمین را پاس داشته و از میراث حقوقی خود نگهبانی کنند.
