با شروع سال تحصیلی در اول مهرماه ۱۳۵۷ رژیم شاه با مشکل جدی و جدید روبرو شد و آن ناآرامی وسیع مدارس بود.
دانش آموزان و فرهنگیان از جمله مخاطبان اصلی پیام های امام خمینی(ره) بودند. آنان با شجاعت و شهامتی مثال زدنی مبارزه خود را از همان اوایل نهضت شروع کردند، به گونه ای که در سالهای ۱۳۵۲ تا ۵۳ تعداد زیادی از فرهنگیان و گاه دانش آموزان دستگیر، زندانی یا تبعید شدند.
دانش آموزان نیز در کنار معلمان خود به طور مخفی در کار پخش و توزیع اعلامیه البته به طور محدود شرکت داشتند.
با آغاز سال تحصیلی جدید و بازگشایی مدارس حضور دانش آموزان به شکلی وسیع گسترش یافت؛ در واقع آنان از برپاکنندگان اصلی تظاهرات مجالس و اعتصابات کشور بودند.
پس از واقعه خونین ۱۷ شهریور در میدان ژاله تهران و شهادت عده ای از مردم که تعداد واقعی آنها هرگز روشن نشد، دولت آشتی ملی شریف امامی رسوا شد و دیگر کسی به ادعاهای پوچ او توجهی نکرد، از این رو حرکتهای انقلابی با شدتی بیشتر ادامه یافت و بر سرعت حجم آن افزوده شد.
دبیران آموزگاران و دانش آموزان انقلابی در تمامی مدارس حضور داشتند و به فراخور وضع مدرسه شان اقداماتی انجام می دادند.
با شروع کلاس های درس مدارس همدان، دانش آموزان این شهر نیز در تکاپوی برگزاری تظاهرات و راهپیمایی علیه رژیم افتادند، به طوری که هنوز یک هفته از سال تحصیلی نگذشته بود که در روز دهم مهرماه ۱۳۵۷، دانش آموزان دبیرستان های پسرانه رضاشاه کبیر(شریعتی)، پهلوی(امام خمینی) و ابن سینا تظاهراتی گسترده برپا کردند.
روزنامه آیندگان درباره این تظاهرات نوشت:
شهر همدان امروز شاهد تظاهراتی گسترده بود که با شرکت هزاران نفر از مردم در خیابان های این شهر صورت گرفت. تظاهرکنندگان ساعت سه بعد از ظهر در خیابانهای باباطاهر و امامزاده عبدالله به راه افتادند و ضمن دادن شعارهایی در مسیر این دو خیابان پیش روی کردند.
تظاهرات دو ساعت بعد با مداخله ماموران انتظامی در هم شکست و تظاهرکنندگان به تدریج متفرق شدند.
از بامداد، همه مغازه ها و بازار تعطیل بود و شهر در یک اعتصاب عمومی به سر می برد.
به دنبال وقوع تظاهرات ماموران انتظامی در تمام نقاط شهر مستقر شدند و شهر را زیر کنترل شدید خود گرفتند. یک زن ناشناس با تعداد زیادی چادر و روبند به یکی از دبیرستان های دخترانه همدان رفت و دانش آموزان را تشویق کرد که ضمن پوشیدن چادر و روبند دبیرستان را ترک کنند و به تظاهرکنندگان بپیوندند.
ساعت هشت بعد از ظهر در اطراف دبیرستان های پسرانه رضا شاه کبیر و پهلوی همدان، تظاهرات صورت گرفت و دو عدد بمب نیز در این دو دبیرستان منفجر شد که به قسمتی از ساختمان ها هم آسیب رساند.
همچنین در دبیرستان پسرانه ابن سینا، تظاهراتی صورت گرفت که تظاهرکنندگان با دیدن افراد پلیس متفرق شدند.
ادامه رویداد سی‌اُم مهر ۱۳۵۷ همدان را می توانید در کتاب" خیزش دانش آموزی" بخوانید که به قلم ابوالفتح مومن و به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی غرب کشور چاپ شده است.
نویسنده این کتاب می گوید: بسیاری از دانش آموزان همدان در یک خیزش همگانی از مدارس و مراکز آموزشی خود بیرون آمدند و از مسیرهای مختلف حرکت کردند و سپس در میدان مرکزی شهر بهم پیوستند و در خیابان شاهپور واقعه ای را رقم زدند که در تاریخ انقلاب اسلامی ماندگار شد.
با توجه به اسناد و مدارک شنیداری و دیداری و تاریخ شفاهی بر آن شدیم تا به بازخوانی آن حادثه بپردازیم و آن چنان که باید و شاید سیر حوادث و نکات مبهم آن را عیان کرده و منبعی مستند برای آیندگان برجای گذاریم.
به گفته مومن بحث خیزش سی‌اُم مهرماه دانش آموزان همدان برای نخستین بار در قالب مقاله ای تحقیقی پژوهشی در سال ۱۳۸۱ در فصل نامه دانشگاه اسلامی به چاپ رسید.
سپس به شکلی مبسوط‌تر با تکیه بر اسناد نویافته و مصاحبه با صاحبان خاطره و درگیرشدگان در کتاب دوجلدی " انقلاب اسلامی در همدان" مورد بررسی قرار گرفت به طوری که زوایای پنهان رویداد تا حدودی آشکار شد و تلاش گردید که به سوالات مطرح شده در این زمینه پاسخ داده شود.
